Η Μαρία Ηλιού και η Αθήνα του Μεσοπολέμου

Η Μαρία Ηλιού μάς βάζει πάλι στη μηχανή του χρόνου κι αυτή τη φορά «ζωντανεύει» την «Αθήνα του Μεσοπολέμου». Πρόκειται για το τρίτο στη σειρά των 6 ιστορικών ντοκιμαντέρ (προηγήθηκαν τα «Η Αθήνα από την Ανατολή στη Δύση, 1821-1896» και «Η Αθήνα και η Μεγάλη Ιδέα, 1896-1922») και θα προβληθεί στο Μέγαρο Μουσικής στις 17, 18, 19 και 20 Ιανουαρίου. Μιλήσαμε με τη δημιουργό για να μάθουμε περισσότερα.

– Μαρία, τα ντοκιμαντέρ σου είναι σαν να μπαίνουμε στη μηχανή του χρόνου και να γυρίζουμε πίσω στην παλιά Αθήνα, να βλέπουμε τους παππούδες μας και τους γονείς μας να περπατάνε στους δρόμους της, να ψωνίζουν, να πίνουν τον καφέ τους, να διασκεδάζουν…

Πράγματι, γιατί η ιδέα είναι οι ταινίες μας για την Αθήνα να διηγούνται μια ιστορία που συναρπάζει –γιατί η ιστορία της Αθήνας είναι συναρπαστική– χρησιμοποιώντας αφηγηματικά νήματα που δεν υφαίνουν μόνο οι ομιλητές, οι ήχοι και η μουσική της εποχής, αλλά και οι άγνωστες φωτογραφίες που τις έχουμε κάνει να κινούνται και τα παλιά φιλμάκια της δεκαετίας του ’20 και του ’30 που συντηρήθηκαν τόσο προσεκτικά για να μπορούμε να τα μεγαλώσουμε, ώστε οι θεατές, κατά κάποιον τρόπο, να χάνονται μέσα στην εικόνα. Ξέρεις, αυτή η ταινία, «Η Αθήνα του μεσοπολέμου, 1922-1940», που θα παιχτεί στις 17, 18, 19 και 20 του Γενάρη στο Μέγαρο, ήταν εκτός προγράμματος. Δεν ήταν στις σκέψεις μας. Κανονικά, τώρα θα παρουσιαζόταν η ταινία «Η Αθήνα των συγκρούσεων, 1922-1950», αλλά στη φάση του μοντάζ συνειδητοποιήσαμε με τη μοντέρ της ταινίας, την Αλίκη Παναγή, και τον ιστορικό μας σύμβουλο, Αλέξανδρο Κιτροέφ, πως μέσα στην τρίτη ταινία υπήρχε μια άλλη ταινία, «Η Αθήνα του μεσοπολέμου, 1922-1940». Το ίδιο το υλικό, η ίδια η ταινία διεκδίκησε την ύπαρξή της. Ο μεσοπόλεμος στην Αθήνα είναι μια περίοδος τρομερά ενδιαφέρουσα, πολύ δημιουργική και γεμάτη αντιθέσεις.

– Τι σε ενέπνευσε να δημιουργήσεις αυτή τη σειρά ντοκιμαντέρ. Είναι η αγάπη σου για την Αθήνα, είναι κάτι άλλο;

Η Αθήνα είναι η πόλη μου. Γεννήθηκα στο κέντρο, στην οδό Σόλωνος, στις αρχές της δεκαετίας του ’60 και έζησα την περηφάνια των γονιών μου για την πόλη τους, που είχε γίνει μια σύγχρονη πρωτεύουσα, που είχε οικονομική ανάπτυξη, που άφηνε πίσω της τα τραύματα του εμφυλίου πολέμου. Μια πόλη που πρόσφερε πολιτισμό, ιδέες και τη χαρά της ζωής. Χαίρονταν τον νέο περίπατο που είχε σχεδιάσει ο Πικιώνης γύρω από την Ακρόπολη, το Ήχος και Φως, το Φεστιβάλ Αθηνών, την Αθηναϊκή Ριβιέρα, μια πόλη με κινηματογράφους και θέατρα, με εκδόσεις, μια πόλη με έντονη πνευματική αλλά και πολιτική ζωή. Το 114 είναι ένας από τους ήχους της παιδικής μου ηλικίας στους ώμους του παππού μου στις διαδηλώσεις για το σύνταγμα, την παιδεία, στην πορεία ειρήνης. Η Αθήνα ήταν μια ανοιχτή πόλη που συνεχώς άλλαζε και πήγαινε μπροστά. Οι άνθρωποί της ζούσαν μια πολιτιστική και πολιτική άνοιξη.

Η αγάπη μου για την Αθήνα έχει τις ρίζες της στα ευτυχισμένα μου παιδικά χρόνια στην πόλη. Κάθε μέρα ήμουν στον κήπο με τον παππού μου. Διασχίζαμε άλλοτε τη Βασιλίσσης Σοφίας, άλλοτε το Σύνταγμα, άλλοτε φτάναμε στη Ρωμαϊκή αγορά ή κάναμε βόλτες γύρω από την Ακρόπολη και ο παππούς μου μού έλεγε ιστορίες που είχαν να κάνουν με διαφορετικές περιόδους, από τα κλασικά έως τα βυζαντινά χρόνια αλλά και τα χρόνια των γονιών του. Είχε το χάρισμα να διηγείται ωραία. Με τα μάτια της φαντασίας έβλεπα την πόλη να μεταμορφώνεται. Όμως τα χρόνια της σύγχρονης πόλης, από την πολιορκία της Ακρόπολης και μετά το 1821, με γοήτευαν ακόμη περισσότερο. Υπήρχε η αίσθηση ότι η σύγχρονη πόλη, που έχει τη δική της ζωή, είναι κάτι πολύ σημαντικό. Με κάποιον τρόπο η πόλη της παιδικής μου ηλικίας απέκτησε κάτι μυθικό. Δεν ήταν μόνο γνώσεις από τις διηγήσεις του παππού μου, αλλά και βίωμα, ο τρόπος που χαιρόμασταν και ζούσαμε την πόλη.

Έπειτα, τα πρώτα χρόνια της νεότητάς μου, γύρω στα 15, έζησα τη μεταπολίτευση και διαμορφώθηκα μέσα σ’ αυτήν. Όπως οι γονείς μας στις αρχές της δεκαετίας του ’60. Ήμασταν έξω, σε συναυλίες, σε θέατρα, κάναμε πολιτικές συζητήσεις, μιλούσαμε για εκσυγχρονισμό, ανακαλύπταμε την παγκόσμια λογοτεχνία, τον κινηματογράφο, νέες ιδέες για την κοινωνία, την Ευρώπη, τον κόσμο. Η πόλη ήταν και πάλι ανοιχτή. Η ιδέα του χώρου όπου οι άνθρωποι συναντιούνται, συμπληρώνονται, συγκρούονται, ανακαλύπτουν ιδέες, τις υλοποιούν, έχουν στιγμές χαράς και λύπης ήταν κάτι καθοριστικό για τη ζωή μου. Η πόλη ήταν ο χώρος που μέσα από απρόσμενες συναντήσεις μάς διαμόρφωνε.

Στα 17 μου έφυγα για σπουδές στο εξωτερικό. Στην Πάντοβα, στη βόρεια Ιταλία, όπου σπούδασα λογοτεχνία και φιλοσοφία. Έγινε μια αλλαγή. Η αγάπη μου για τη λογοτεχνία και τον κινηματογράφο έγινε και αγάπη για την ιστορία. Ίσως, όταν ζεις στο εξωτερικό, καταλαβαίνεις καλύτερα, μέσα από την ιστορία μιας άλλης χώρας, τη σημασία και τη διαφορετικότητά της ιστορίας του δικού σου τόπου. Θυμάμαι, όταν επέστρεφα στην Αθήνα, πάντα έκρυβα την άφιξή μου για μία μέρα, γιατί μου άρεσε ν’ αφήνω τη βαλίτσα μου στο πατρικό σπίτι και να περπατώ μόνη για ώρες στην πόλη, το απόγευμα και τη νύχτα. Ήταν σαν να «αναπνέω» την πόλη περνώντας ανάμεσα στις διαφορετικές γειτονιές και σκεφτόμουν πως θα ήθελα πολύ μια μέρα να μπορούσα να διηγηθώ την ιστορία της.

Ύστερα ήρθαν τα χρόνια που άρχισα να δουλεύω ως βοηθός σκηνοθέτη σε ταινίες μυθοπλασίας μεγάλου μήκους κι έζησα στις μεγάλες πρωτεύουσες – Ρώμη, Παρίσι, Νέα Υόρκη. Αν και η ζωή σ’ αυτές τις πόλεις μού άρεσε πολύ, συγχρόνως η Αθήνα και οι αγαπημένοι μου στην πατρίδα μού έλειπαν. Μια συνήθεια που είχε ο παππούς μου να αγοράζει από παλαιοπωλεία παλιές φωτογραφίες της Αθήνας έγινε και δική μου συνήθεια στα παλαιοπωλεία της Ρώμης. Αργότερα, στη Νέα Υόρκη, κάνοντας έρευνα για τη Σμύρνη ήδη από το 2004, βρίσκαμε τυχαία άγνωστες φωτογραφίες της Αθήνας στα Εθνικά Αρχεία της Βιβλιοθήκης του Κογκρέσου και σε άλλα αρχεία. Άρχισα να τις συλλέγω χωρίς να είναι ξεκάθαρο τότε ότι θα κάναμε μια σειρά για την Αθήνα, αλλά γιατί αυτή η έξαψη για την ιστορία των πόλεων ήταν πάντα μέσα μου.

Συγκεντρώνοντας το υλικό που τότε, με τη συνεργασία της Άσπας Παπαζαχαρία και του Ben Pollard, σκανάραμε και διορθώναμε για να φαίνονται καλά οι φωτογραφίες, αρχίσαμε να φτιάχνουμε τρέιλερ που έλεγαν την ιστορία της Αθήνας σε διάφορες περιόδους. Εν τω μεταξύ είχα συναντήσει τον ιστορικό Αλέξανδρο Κιτροέφ στη Φιλαδέλφεια και είχαμε αρχίσει να συνεργαζόμαστε. Με τα τρέιλερ έτοιμα έγινε ξεκάθαρο πως θα μπορούσαμε, συλλέγοντας περισσότερο υλικό και παράλληλα επιλέγοντας προσεκτικά τους ομιλητές και χρησιμοποιώντας τις γνώσεις μας ως ομάδα, να ξεκινήσουμε την περιπέτεια της αφήγησης της ιστορίας της σύγχρονης Αθήνας. Αυτά τα τρέιλερ ήταν χρήσιμα και για να βρούμε χρηματοδότηση από μεγάλους Αμερικανικούς οργανισμούς αλλά και γιατί έτσι το έργο είχε αρχίσει να διαμορφώνεται αφηγηματικά. Από εκεί και πέρα άρχισε η σοβαρή έρευνα, που κράτησε χρόνια, και η σύνθεση.

– Η πρόθεση της δημιουργίας αυτών των ντοκιμαντέρ είναι περισσότερο νοσταλγική ή θέλεις να μοιραστείς «μνήμες» της πόλης, εν προκειμένω του μεσοπολέμου, για να καταλάβουμε την εξέλιξη της Αθήνας και τελικά της Ελλάδας μέσα από χώρους, γεγονότα, πρόσωπα που τη χαρακτήρισαν;

Όχι, δεν υπάρχει ίχνος νοσταλγικότητας. Από τη μια φέρνουμε σπάνιο και άγνωστο οπτικό υλικό για την Αθήνα από την Αμερική, την Ευρώπη, την Αυστραλία, την Ελλάδα, κι από την άλλη μια νέα ματιά στην ιστορία του Μεσοπολέμου, που βασίζεται στην προσεκτική έρευνα που κάναμε με τους συνεργάτες μου. Ο Μεσοπόλεμος δεν είναι μόνο η περίοδος που συνεχίζεται η διαμάχη ανάμεσα σε βενιζελικούς και μοναρχικούς μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, αλλά και πολλά άλλα αφηγηματικά νήματα που περνούν από την πολιτική, την κοινωνία με τις αντιθέσεις της, τον πολιτισμό. Η αστική τάξη κάνει αισθητή την παρουσία της αλλά και η εργατική, που για πρώτη φορά διαδηλώνει στους δρόμους της πόλης ακριβώς επειδή έχουμε στον Μεσοπόλεμο τις βάσεις τις ναυτιλίας και της βιομηχανίας. Η αποκάλυψη της Αρχαίας Αγοράς κάτω από την Ακρόπολη, οι Δελφικές Εορτές, η γενιά του ’30 που θα αλλάξει για πάντα τη λογοτεχνία και τις τέχνες, ακόμη και η απλή καθημερινότητα και οι μεταμορφώσεις της πόλης είναι αφηγηματικά νήματα που ξεδιπλώνουν οι αφηγητές. Ο Roddy Beaton, η Χριστίνα Κουλούρη, ο Νίκος Βατόπουλος, ο Λάμπρος Λιάβας, ο Jim Wright, η Kathy Fleming, ο Λεωνίδας Εμπειρίκος, η Τζελίνα Χαρλαύτη, ο Αλέξανδρος Κιτροέφ –που θέλω να ευχαριστήσω βαθιά μέσα από την καρδιά μου– μιλούν αντικειμενικά, με αφοπλιστική ειλικρίνεια και αμεσότητα, με το χάρισμα μιας ανεπιτήδευτης αφήγησης. Επίσης, όπως πάντα στις ταινίες μας, μιλάμε για τη μεγάλη Ιστορία αλλά και για τις μικρές, καθημερινές ιστορίες. Και, μιλώντας κανείς για την πόλη, μιλάει συγχρόνως και για την ιστορία της Ελλάδας, μια που η Αθήνα είναι η σκηνή όπου συμβαίνουν συνήθως τα μεγάλα γεγονότα και οι αλλαγές. Οι ταινίες μας δεν έχουν τίποτε το διδακτικό, δεν διαλέγουν πλευρές. Τα νέα στοιχεία με το άγνωστο οπτικό υλικό είναι μια νέα ματιά στον Μεσοπόλεμο κι ένας νέος τρόπος να μιλάει κανείς για την ιστορία της πόλης στο γενικό κοινό με τρόπο που όχι μόνο να δίνει πληροφορίες αλλά και να συγκινεί και να ταράζει. Στην πραγματικότητα, η ταινία μας είναι μια κοινωνική ιστορία της πόλης.

– Είναι φανερό ότι και αυτό το ντοκιμαντέρ έχει από πίσω του πολλή ερευνητική δουλειά. Πόσο καιρό σάς πήρε για να το φτιάξετε;

Είναι είκοσι χρόνια που γίνεται έρευνα για να βρεθεί το υλικό από την Αμερική, την Αυστραλία και την Ευρώπη, όχι μόνο από εμένα και τον Αλέξανδρο αλλά και από μια ομάδα ερευνητών σε διάφορα μέρη του κόσμου. Ξεκινήσαμε το 2004. Αμέσως μετά τον θάνατο της μητέρας μου, έπεσα στη δουλειά με ορμή. Η πόλη που προσπαθούσα να ανακαλύψω ξανά μέσα από χαμένες εικόνες ήταν η πόλη όπου γεννήθηκε και μεγάλωσε. Γεννήθηκε το 1927. Βέβαια, μεσολάβησαν άλλες ταινίες –«Το ταξίδι», «Το ελληνικό όνειρο στην Αμερική», «Σμύρνη, η καταστροφή μιας κοσμοπολίτικης πόλης», «Από τις δυο πλευρές του Αιγαίου», «Αγαπημένη θεία Λένα»–, αλλά παράλληλα μέσα μου δούλευε η σειρά για την Αθήνα. Διαμορφωνόταν σιγά σιγά και από τις συζητήσεις με τους συνεργάτες και κυρίως με τον Αλέξανδρο Κιτροέφ, τον ιστορικό σύμβουλο της ταινίας. Με τον Αλέξανδρο νιώθω μερικές φορές ότι είναι σαν να σκάβουμε το ίδιο τούνελ από διαφορετικές πλευρές και να συναντιόμαστε. Το τούνελ είναι το συσσωρευμένο οπτικό υλικό, που εκείνος το μελετάει ως ιστορικός κι εγώ ως αφηγήτρια.

– Πόσο δύσκολο ήταν να βρείτε όλες αυτές τις σπάνιες εικόνες και ειδικά τα βίντεο; Ποιες ήταν οι πηγές;

Από την Αμερική οι βασικές πηγές είναι τα Εθνικά Αρχεία της Βιβλιοθήκης του Κογκρέσου, οι βιβλιοθήκες των πανεπιστημίων Princeton και Harvard, το Getty Images, το Robert Davidian Archive από το Λος Άτζελες και πολλά άλλα αρχεία. Από την Αυστραλία είναι από το Πανεπιστήμιο του Σίδνεϊ, από την Ευρώπη η Pathe και η Gaumont στο Παρίσι, το Save the Children Fund στην Αγγλία, η Deutsche Fοtothek στη Γερμανία, το Eye στην Ολλανδία και το Swedish National Archives στη Σουηδία. Έτσι, το άγνωστο φιλμ με τους Αθηναίους να ξεχύνονται στο κέντρο της πόλης ζητώντας δημοκρατία είναι από την Pathe, ενώ από τα National Archives, Washington DC είναι τα φιλμ από το νόθο δημοψήφισμα για τη βασιλεία του 1935 και την επάνοδο του Γεωργίου Β΄ στην Αθήνα.

Πέρα όμως από το οπτικό αρχειακό υλικό που ανακαλύψαμε, συντηρήσαμε και ψηφιοποιήσαμε στο εξωτερικό, αυτή τη φορά, ως προς την κινούμενη εικόνα, αναπτύξαμε για πρώτη φορά συνεργασία με τα Γενικά Αρχεία του Κράτους, την Αμαλία Παππά, την ΕΥΔΑΠ και τον κύριο Στεργίου, την Ταινιοθήκη της Ελλάδας και τη Μαρία Κομνηνού, το ΔΣ και τους Τάσο και Νίκο Αδαμόπουλο, εξαιρετική συνεργασία και με τους τρεις οργανισμούς, που απέδωσε καρπούς. Σε μερικές περιπτώσεις μάλιστα το υλικό που ανακαλύφθηκε ψηφιοποιήθηκε από τη μη κερδοσκοπική εταιρεία ΠΡΩΤΕΑΣ & PROTEUS NY INC, που έχουν κάνει την παραγωγή της ταινίας.

– Μπορείς να μας δώσεις μια πρόγευση του τι θα δούμε;

Ανάμεσα σ’ αυτά που θα δούμε είναι η ανακατασκευή της Ομόνοιας για να δημιουργηθούν η νέα πλατεία Ομονοίας και τα υπόγεια του ηλεκτροκίνητου πια τρένου που θα συνέδεε την Αθήνα με τον Πειραιά αλλά και πλάνα του ατμοκίνητου τρένου από την Αθήνα στην Κηφισιά, του περίφημου «Θηρίου», που εξακολούθησε να λειτουργεί για σχεδόν δύο δεκαετίες. Βλέπουμε δηλαδή μια Αθήνα που κινείται σε δύο ρυθμούς συγχρόνως, την Αθήνα του εκσυγχρονισμού του ηλεκτρικού και αυτήν του παρελθόντος, της εποχής του ατμού. Επίσης, από την ΕΥΔΑΠ θα δούμε πώς έφτασε επί Βενιζέλου το νερό στην πόλη για πρώτη φορά, όταν ανέλαβε το έργο ο κύριος Ούλεν από την Ιντιάνα των Ηνωμένων Πολιτειών. Φαίνεται η κατασκευή του φράγματος του Μαραθώνα από πεντελικό μάρμαρο, το τούνελ που το συνέδεε με την πόλη, οι σωληνώσεις σε όλους τους δρόμους για να φτάσει το νερό στα σπίτια. Επίσης βλέπει κανείς τα εγκαίνια της ύδρευσης της πόλης στους Στύλους του Ολυμπίου Διός, όπου το νερό πηγαίνει πιο ψηλά κι από τους στύλους, ενώ ο Βενιζέλος εγκαινιάζει το έργο. Από την ταινιοθήκη της Ελλάδας συμπεριλάβαμε λίγα λεπτά από την ταινία του Βιλάρ, που τρέχει στο κέντρο της πόλης στη δεκαετία του ’20, μπροστά από την αθηναϊκή τριλογία –Βιβλιοθήκη, Πανεπιστήμιο, Ακαδημία–, ενώ φαίνονται τα πρώτα αυτοκίνητα, τα Τ model, και ελάχιστος κόσμος. Δέκα χρόνια αργότερα, ένα απόσπασμα από τους «Απάχηδες των Αθηνών» όπου οι δύο πρωταγωνιστές διασχίζουν με ένα ανοιχτό ταξί το κέντρο της Αθήνας, που δείχνει μια πόλη η οποία μέσα σε μια δεκαετία έχει μεταμορφωθεί σε μια ευρωπαϊκή πρωτεύουσα που σφύζει από ζωή, με κίνηση, αυτοκίνητα, λεωφορεία, μαγαζιά. Επίσης από την Ταινιοθήκη είναι και το φιλμικό υλικό από τη δικτατορία του Μεταξά που δεν έχουμε ξαναδεί.

– Η περίοδος του Μεσοπολέμου ουσιαστικά ορίζεται και ξεκινάει με την άφιξη των προσφύγων από τη Μικρά Ασία το 1922. Μέσα από το υλικό που συλλέξατε, θα δούμε τι αντιμετώπισαν οι πρόσφυγες κατά την εγκατάστασή τους στην πόλη αλλά και πώς επηρέασαν κι εκείνοι με τη σειρά τους την αθηναϊκή κοινωνία, πώς αλλάζει η καθημερινότητα των Αθηναίων μετά την άφιξή τους;

Η ταινία αυτή αρχίζει με μια ήρεμη πόλη, ενώ στη Μικρά Ασία συνεχίζεται ο πόλεμος, και ξαφνικά το φθινόπωρο του ’22 η πόλη κατακλύζεται από πρόσφυγες. 1.200.000 περίπου υπολογίζουμε πως έφτασαν στην Ελλάδα και ίσως οι 500.000 απ' αυτούς στην Αθήνα. Με την ανταλλαγή των πληθυσμών φεύγουν 350.000 μουσουλμάνοι από την Ελλάδα και φτάνουν 250.000 ακόμη πρόσφυγες. Η πόλη αλλάζει εντελώς, οι πρόσφυγες μένουν παντού, ακόμη και σε θέατρα, σε αρχαιολογικούς χώρους, σε δρόμους. Όμως οι πρόσφυγες, που με την άφιξή τους συνάντησαν τη δυσπιστία και σε πολλές περιπτώσεις την εχθρική συμπεριφορά των γηγενών, άλλαξαν εντελώς την πόλη. Πολλοί απ’ αυτούς ήταν μορφωμένοι και κοσμοπολίτες, σε αντίθεση με τους παλιούς Αθηναίους, κι έφεραν νέες πιο προοδευτικέςαπόψεις. Αλλά, πέρα απ’ τους αστούς, πολλοί από τους πρόσφυγες θα γίνουν εργάτες, σε μια Αθήνα όπου στήνονται βιομηχανίες και μπαίνουν οι βάσεις της ναυτιλίας. Ελάχιστοι έρχονται με κεφάλαια από τη Μικρά Ασία, όπως ο Μποδοσάκης, και θέτουν τις βάσεις της ελληνικής βιομηχανίας. Οι Μικρασιάτες λοιπόν, εκτός από πολιτισμό και έναν άλλο τρόπο ζωής, έφεραν και ανάπτυξη.

Στην πολιτική επίσης, η εκλογική γεωγραφία στην πόλη αλλάζει, γιατί οι Μικρασιάτες πρόσφυγες είναι μαζικά Βενιζελικοί. Κι έτσι, ανάμεσα στον κόσμο που διαδηλώνει στο κέντρο της Αθήνας το 1924 ζητώντας το πολίτευμα να γίνει δημοκρατία, πολλοί πρέπει να είναι πρόσφυγες.

Ενώ τα πρώτα χρόνια πρόσφυγες και γηγενείς ζουν χώρια, αργότερα –θα πάρει δεκαετίες– με τους γάμους ανάμεσα σε Μικρασιάτες και Αθηναίους δημιουργείται μια νέα αθηναϊκή κοινωνία. Αυτή είναι και η δική μου ιστορία, γιατί είμαι κόρη ενός Σμυρνιού και μιας Αθηναίας, αλλά την ίδια ιστορία έχουν και πολλοί από τους φίλους μου που είναι παιδιά Μικρασιατών και Αθηναίων και αυτή η ανάμειξη εκσυγχρονίζει την αθηναϊκή κοινωνία και φέρνει μια νέα πνοή.

– Πώς ήταν η πολεοδομική εικόνα της Αθήνας κατά την περίοδο αυτή; Ποιες περιοχές άλλαξαν λόγω της εγκατάστασης των προσφύγων;

Τότε πρωτοδημιουργούνται οι προσφυγικές γειτονιές, στην αρχή με αντίσκηνα και λαμαρίνες, μετά χτίζονται χαμηλά σπίτια. Είναι όλες έξω από το κέντρο και συνήθως παίρνουν τα ονόματα των πόλεων και των περιοχών απ' όπου ήρθαν οι πρόσφυγες. Η Νέα Σμύρνη, η Νέα Φιλαδέλφεια, η Νίκαια, αλλά και η Καισαριανή, ο Βύρωνας και τόσες άλλες. Οι περιοχές αυτές αναπτύσσονται με το πέρασμα του χρόνου και εμφανίζονται δεύτεροι όροφοι σε πολλές από αυτές τις γειτονιές, γιατί οι οικογένειες μεγαλώνουν.

Υπάρχει και μια άλλη μεγάλη αλλαγή στο κέντρο της πόλης, όταν εμφανίζονται οι πρώτες πολυκατοικίες στις μεγάλες λεωφόρους, τη Βασιλίσσης Σοφίας, την Αμαλίας, την Πατησίων. Τις χτίζουν Έλληνες αρχιτέκτονες που έχουν σπουδάσει στο εξωτερικό και εφαρμόζουν αυτά που έμαθαν. Έτσι, το κέντρο της Αθήνας αποκτά αρκετές πολυκατοικίες αrt deco και bauhaus. Οι πιο ευκατάστατοι Αθηναίοι επιλέγουν τότε να αφήσουν τις μονοκατοικίες και να εγκατασταθούν στις πολυκατοικίες, που προσφέρουν άλλες ανέσεις στην κουζίνα και στο λουτρό. Η Αθήνα πάντως παραμένει μια πόλη με μεγάλες αντιθέσεις και μεγάλο μέρος του πληθυσμού ζει σε δύσκολες συνθήκες.

– Εκτός από τα κτίρια και τα μνημεία, στο ντοκιμαντέρ θα δούμε και την καθημερινή ζωή των Αθηναίων του Μεσοπολέμου; Τι δουλειές έκαναν, πώς ψυχαγωγούνταν, πού συναντιούνταν, αλλά και ποιος ήταν ο ρόλος των γυναικών στην αθηναϊκή κοινωνία του Μεσοπολέμου;

Ναι, βλέπουμε και την καθημερινότητα. Οι νεόκοποι Αθηναίοι αστοί χορεύουν τους νέους χορούς: τανγκό και φοξ τροτ. Τραγουδούν Αττίκ και Γιαννίδη στην αστική Αθήνα αλλά και ρεμπέτικα στην περιφέρεια της πόλης. Επίσης, μια νέα τέχνη εισβάλλει στη ζωή της πόλης, ο κινηματογράφος, και δημιουργούνται νέα κτίρια. Οι Αθηναίοι παρακολουθούν με ενδιαφέρον τις μεγάλες αμερικανικές παραγωγές, αλλά μέσα στις επιτυχίες είναι και ταινίες όπως το «Θωρηκτό Ποτέμκιν» και το «Μετρόπολις».

Αλλά και η θέση της γυναίκας αλλάζει, όπως φαίνεται. Γυναίκες και άντρες κολυμπούν τα καλοκαίρια πλάι πλάι φορώντας μαγιό στις παραλίες κοντά στην Αθήνα. Οι φούστες ανεβαίνουν και οι γυναίκες δείχνουν περήφανα τα πόδια τους. Τα προηγούμενα χρόνια οι γυναίκες δούλευαν κυρίως ως δασκάλες κοριτσιών κι έμεναν ανύπαντρες επειδή δούλευαν. Τώρα, πολύ περισσότερες σπουδάζουν και αποκτούν νέα επαγγέλματα. Εργάζονται ως τηλεφωνήτριες, δακτυλογράφοι, γραμματείς. Επιπλέον, με την άνθηση της βιομηχανίας, πολλές γυναίκες δουλεύουν στα εργοστάσια και αποκτούν τα πρώτα πολιτικά δικαιώματα – οι γυναίκες στην Ελλάδα ψηφίζουν για πρώτη φορά στις δημοτικές εκλογές του 1936.

– Υπάρχει κάτι που εσένα σε εντυπωσίασε ή σε συγκίνησε ιδιαίτερα κατά την έρευνα;

Αναζητάς οπτικό υλικό για την Αθήνα στις τέσσερις γωνιές της Γης, μετά επιστρέφεις στο σπίτι σου στην Αθήνα, ανοίγεις τα οικογενειακά άλμπουμ και ξαναβρίσκεις τις φωτογραφίες των παππούδων σου και των γονιών σου, που τελικά επίσης χρησιμοποιείς, καθώς και φωτογραφίες των γονιών των φίλων σου. Αυτό είναι πολύ συγκινητικό, γιατί ο Μεσοπόλεμος είναι κοντά μας χρονικά και κοντά στην οικογενειακή μας ιστορία. Στην πραγματικότητα, σ' αυτή την ταινία ανακαλύπτουμε την πόλη των παππούδων και των γονιών μας. Η γιαγιά μου γεννήθηκε το 1905. Τα πρώτα της δημιουργικά χρόνια ήταν στον Μεσοπόλεμο. Και η μητέρα μου γεννήθηκε το 1929. Είναι τόσο κοντά χρονικά, που ίσως κάποιοι θεατές από το κοινό να ανακαλύψουν οικογενειακές μορφές. Ακόμα, με εντυπωσίασε το φιλμ που ανακαλύψαμε στη Γαλλία με τους Αθηναίους να διαδηλώνουν στο κέντρο της πόλης ζητώντας δημοκρατικό πολίτευμα, το 1924 – ένα φιλμ ορμητικό, θα έλεγα, έτσι όπως ο κόσμος ξεχύνεται στους δρόμους της πόλης.

Πάντως αυτό που εντυπωσίασε τόσο εμένα όσο και τον ιστορικό μας σύμβουλο, τον Αλέξανδρο Κιτροέφ, μελετώντας αυτή την περίοδο ήταν η ανακάλυψη πως τελικά η σύγκρουση των Δεκεμβριανών προετοιμάστηκε κατά κάποιον τρόπο στον Μεσοπόλεμο. Οι συνοικίες που θα διαμορφωθούν με την άφιξη των προσφύγων στην περιφέρεια της πόλης είναι αυτές που αργότερα θα γίνουν οι συνοικίες του ΕΛΑΣ στα Δεκεμβριανά. Στον Μεσοπόλεμο, ακριβώς επειδή έχουμε τις βάσεις της ναυτιλίας και της βιομηχανίας, δημιουργείται εργατική τάξη. Με την ίδρυση του ΚΚΕ, βλέπουμε τις μεγάλες εργατικές κινητοποιήσεις στην καρδιά της πόλης. Το 1930, όταν ο Βενιζέλος υπογράφει τη συνθήκη φιλίας με τον Κεμάλ Ατατούρκ και ακυρώνει τις αποζημιώσεις που, βάσει της συνθήκης της Λωζάνης, έπρεπε να πάρουν οι πρόσφυγες, το ΚΚΕ δυναμώνει, γιατί πολλοί πρόσφυγες απογοητεύονται από τον Βενιζέλο και εντάσσονται σ' αυτό. Στον Μεσοπόλεμο η εργατική τάξη ζει στις νέες συνοικίες, στο δαχτυλίδι έξω από το κέντρο, και οι αστοί στο κέντρο της πόλης. Αργότερα, κατά την απελευθέρωση, στα Δεκεμβριανά, όταν θα αποφασιζόταν πώς θα προχωρούσε αυτός ο τόπος, ποιος θα τον διοικούσε, γίνεται η σύγκρουση ανάμεσα στο κέντρο και τις συνοικίες. Στον κύκλο έξω από το κέντρο η Αριστερά και στο κέντρο της πόλης η δεξιά, αφήνοντας τους κεντρώους και τους φιλελεύθερους –που ήταν πολλοί, τόσο στο κέντρο όσο και στην περιφέρεια– μετέωρους. Και να λοιπόν που μιλώντας για αυτή την ανακάλυψη είναι σαν να περνάμε στην επόμενη ταινία μας, την «Αθήνα των Συγκρούσεων, 1940-1950», που ελπίζω να είναι έτοιμη ώστε να παρουσιαστεί στο Μέγαρο στις αρχές του 2026.

– Ποια ήταν η μεγαλύτερη πρόκληση κατά τη δημιουργία του ντοκιμαντέρ;

Η σύνθεση, το τι τελικά θα αφηγηθείς. Οι ταινίες μας δεν είναι εγκυκλοπαιδικές, δεν παραθέτουν γνώσεις και άγνωστο οπτικό υλικό στη σειρά, αλλά υφαίνουν μια ιστορία, φέρνουν μια νέα ματιά –πιστεύω αντικειμενική– σε κάθε περίοδο. Το να διηγηθείς μια ιστορία με διαφορετικά εργαλεία όπως ο λόγος, η εικόνα, ο ήχος και η μουσική με ιστορικά γεγονότα και μικρές καθημερινές ιστορίες και να τα συνδυάσεις όλα αυτά για να ανασυνθέσεις μια εποχή είναι πρόκληση.

Αλλά υπάρχει και μια άλλη πρόκληση, χωρίς την οποία δεν θα υπήρχαν αυτές οι ταινίες. Στην αρχή της παραγωγής, όταν έχεις την ιδέα κι έχεις γράψει το σενάριο, η πρόκληση είναι να βρεις τις χορηγίες για να πραγματοποιηθεί η ταινία. Όλη η σειρά για την Αθήνα –εκτός από δύο ελληνικές συμμετοχές από το ΚΙΚΠΕ (Κοινωφελές Ίδρυμα Κοινωνικού και Πολιτιστικού Έργου) και έναν Αθηναίο ανώνυμο χορηγό– είναι χρηματοδοτημένη κυρίως από αμερικανικά ιδρύματα που ίδρυσαν Έλληνες της Αμερικής – The Jaharis Family Foundation, The Hatsopoulos Foundation, The Pindaros Foundation. Νιώθω μεγάλη ευγνωμοσύνη που οι χορηγοί μας πίστεψαν στη δουλειά μας και πρόσφεραν ό,τι χρειαζόταν για μια πολύ ακριβή κινηματογραφική παραγωγή, που συγχρόνως συντηρεί οπτικό αρχειακό υλικό – όχι μόνο φωτογραφίες αλλά και παλιά φιλμ. Οι χορηγοί μας, άνθρωποι μεγάλης ηλικίας, της προηγούμενης γενιάς, ενώ ξεκινήσαμε μαζί αυτό το έργο, δεν υπάρχουν πια στη ζωή. Δεν είναι πια μαζί μας ο Michael Jaharis, o George Hatsopoulos και ο Ανώνυμος χορηγός. Σκεφτόμουν, λοιπόν, πως αυτές οι ταινίες είναι ένα δώρο κυρίως από την προηγούμενη γενιά της διασποράς, για εμάς, για τα παιδιά και τα εγγόνια μας.

– Η αναβίωση παλαιών εικόνων και στιγμιοτύπων της Αθήνας του παρελθόντος θεωρείς ότι μπορεί να συμβάλει στο να συνδεθεί το κοινό τού σήμερα και ειδικότερα το νεότερο κοινό με την πόλη; Τι θα πεις για να «πείσεις» τους 20άρηδες να το δουν;

Βέβαια και το πιστεύω. Όχι μόνο η αναβίωση των εικόνων αλλά και η αφήγηση της ιστορίας που λέμε. Και αυτό ισχύει για κάθε κοινό, ανεξάρτητα από την ηλικία. Η διαφορά είναι πως η γενιά μας έχει μνήμες από τις διηγήσεις των παππούδων μας γι' αυτήν την περίοδο, ενώ οι νεότεροι δεν έχουν ακούσει τέτοιες διηγήσεις. Οπότε θα ανακαλύψουν κάτι «παλιό» για την πόλη τους που γι' αυτούς είναι «νέο»! Θα ανακαλύψουν μυστικά για την πόλη τους που δεν μπορούν να φανταστούν. Η καλύτερη ιστορία είναι αυτή που διηγείται κάτι και όχι αυτή που διδάσκει.

– Υπάρχει κάποιο μήνυμα που θέλεις να περάσεις μέσα από τα ντοκιμαντέρ στους Αθηναίους;

Αν δεν υπάρχει μνήμη, δεν υπάρχει μέλλον. Η ιστορία της πόλης είναι μια πολύ σημαντική υπόθεση για τους πολίτες της. Χρειαζόμαστε ιστορίες που ξεδιπλώνονται αντικειμενικά, νηφάλια, που στηρίζονται στην έρευνα, στα γεγονότα, και διηγούνται με αυτόν τον τρόπο την ιστορία της πόλης. Πώς θα προχωρήσουμε, αν δεν δούμε με τη ματιά της εποχής μας το παρελθόν, έτσι ώστε να μπορέσουμε να χτίσουμε το μέλλον μας καλύτερα;  

Η Αθήνα του Μεσοπολέμου – Ταυτότητα της ταινίας

Σκηνοθεσία | Μαρία Ηλιού
Ιστορικός σύμβουλος | Αλέξανδρος Κιτροέφ
Μουσική | Κατερίνα Πολέμη
Διεύθυνση φωτογραφίας | Buddy Squires, Γιώργος Γιαννέλης
Μοντάζ | Αλίκη Παναγή
Ήχος | John Zecca, Mark Mandler, Άρης Παυλίδης
Mιξάζ | Θύμιος Κολοκούσης

Ομιλητές Roderick Beaton, Αλέξανδρος Κιτροέφ, Katherine Fleming, Λεωνίδας Εμπειρίκος, Jim Wright, Χριστίνα Κουλούρη, Μανόλης Κορρές, Νίκος Βατόπουλος, Λάμπρος Λιάβας, Τζελίνα Χαρλαύτη,

Παραγωγή Πρωτέας, Proteus NY Inc