Ταρκόφσκι, επίκαιρος

Ο Ταρκόφσκι είναι «μεγάλος» σκηνοθέτης και στοχαστής, δύο ιδιότητες που ακουμπούν η μία στην άλλη. Όπως λέει ο ίδιος στο ντοκιμαντέρ «Το ταξίδι του χρόνου» που άνοιξε το αφιέρωμα της Ταινιοθήκης, το έργο του καλλιτέχνη είναι αδιαχώριστο από τη ζωή του και τη σκέψη του. Αυθεντικός καλλιτέχνης ο ίδιος, από τις ιδέες του απορρέει και η τέχνη του ως κινηματογραφιστή. «Έργο του σκηνοθέτη είναι να αναδημιουργεί τη ζωή: την κίνησή της, τις αντιφάσεις της, τη δυναμική και τις συγκρούσεις της». Στήνει άρτιες αισθητικά εικόνες για να μιλήσει για τους «περιορισμούς που καθορίζουν τη ζωή μας», που δεν επιβάλλονται από τις εξωτερικές περιστάσεις αλλά από τα δικά μας εσωτερικά «ταμπού». Επιχειρώντας να μεταδώσει τη μοναδικότητα της ανθρώπινης εμπειρίας.

Είναι ο Ταρκόφσκι δύσκολος, δυσνόητος, κρυπτικός; Όχι αν τον γνωρίσουμε καλύτερα. Στο «Σμιλεύοντας το χρόνο» εξηγεί: «Δεν με ενδιέφερε η ανάπτυξη της πλοκής, η αλυσίδα των γεγονότων. Από ταινία σε ταινία αισθάνομαι ολοένα και λιγότερο την ανάγκη τους. Με ενδιαφέρει πάντα ο εσωτερικός κόσμος του ανθρώπου... με ενδιαφέρει ο άνθρωπος γιατί κλείνει μέσα του ολόκληρο σύμπαν. Για να μπορέσω να αναπτύξω την ιδέα, το νόημα της ανθρώπινης ζωής, δεν υπάρχει λόγος να απλώσω πίσω της έναν πίνακα φορτωμένο συμβάντα». Κι έτσι αφήνει την ιστορία του να αναδύεται μέσα από την εσωτερική ζωή των ηρώων και από τον τρόπο που κάθε τι πολύ μελετημένα υπάρχει στο κάδρο, εισέρχεται ή εξέρχεται, ανασυνθέτοντας μικρές φέτες βιωμένου χρόνου. Είναι η πίστη του στον άνθρωπο που τον οδηγεί και η ομορφιά δεν λειτουργεί σαν αυτοσκοπός, είναι το μέσο που μας εξαγνίζει και μας φέρνει πιο κοντά στην αλήθεια, αυτή άλλωστε θεωρεί πως είναι και η λειτουργία της τέχνης.

Τα πρόσωπα στις ταινίες του είναι μοναχικοί άνθρωποι, ανήσυχοι, αδύναμοι αλλά ικανοί να θυσιαστούν για ένα ανώτερο ιδεώδες, άνθρωποι που έχουν μια πίστη. Που επιστρέφουν στο παρελθόν όχι από νοσταλγία, αλλά για να αδράξουν το χρόνο. Άνθρωποι που στοχάζονται, ανέρχονται στο ύψος των περιστάσεων χωρίς να κάνουν προσπάθειες να απαλλαγούν από τις ευθύνες τους ή να τις φορτώσουν σε άλλους, το αντίθετο. Κηρύσσουν την καλοσύνη πέναντι στην αγριότητα, «την άδολη αγάπη που δεν λογαριάζει το κόστος – το μόνο δώρο που μπορούν να προσφέρουν οι άνθρωποι ο ένας στον άλλο». Κι άλλες φορές στέκονται αμήχανοι απέναντι σε έναν ξεχαρβαλωμένο χρόνο, ανίκανοι να ισορροπήσουν ανάμεσα στην πραγματικότητα και την αρμονία που λαχταρούν. Από την άποψη της «κοινής» λογικής η στάση τους απέναντι στη ζωή είναι ουτοπική, αποξενωμένοι πλήρως από τον κόσμο και τον εαυτό τους. Οι άλλοι δυσκολεύονται να τους καταλάβουν.

Στη «Νοσταλγία», ο Ντομένικο είναι το τρελός του χωριού. Στο λόγο του απέναντι στην «καλοθρεμμένη, ικανοποιημένη, τυφλή πλειονότητα», που δεν είναι τίποτα λιγότερο από συγκλονιστικός, πριν αυτοπυρποληθεί, φωνάζει: Τι κόσμος είναι αυτός αν ένας τρελός σάς λέει ότι πρέπει να ντρέπεστε; Γράφει ο Ταρκόσφσκι: «Αυτός ο φοβοσμένος άνθρωπος, που η κοινωνία δεν του προσφέρει καμία προστασία, βρίσκει μέσα του τη δύναμη και την πνευματική ευγένεια να αντιταχθεί σε μια κοινωνία την οποία θεωρεί εξευτελιστική για τον άνθρωπο. Παλαιότερα καθηγητής μαθηματικών, σήμερα απόκληρος, χλευάζει την ασημαντότητά του και αποφασίζει να μιλήσει ανοιχτά για την ολέθρια κατάσταση του σημερινού κόσμου, κάνοντας έκκληση στους ανθρώπους να αντισταθούν σθεναρά. Στα μάτια των “κανονικών” ανθρώπων φαντάζει απλώς τρελός, ωστόσο η ιδέα του είναι ότι οι άνθρωποι δεν πρέπει να σωθούν χωριστά και ατομικά, παρά όλοι μαζί από την ανελέητη παράνοια του σύγχρονου πολιτισμού... Ο Ντομένικο αποφασίζει να αυτοπυρποληθεί με την ελπίδα πως αυτή η τελεσίδικη, τερατώδης δημόσια πράξη θα δείξει στους ανθρώπους ότι μόνο του μέλημα είναι η μοίρα τους και θα τους κάνει να ακούσουν την τελευταία του προειδοποιητική κραυγή».

Ο Ταρκόφσκι υπήρξε προφητικός και ο λόγος του Ντομίνικο θα μπορούσε να είναι μανιφέστο και της δικής μας εποχής. Στον επίλογο με τον οποίο κλείνει το «Σμιλεύοντας το χρόνο» ο στοχαστής Ταρκόφσκι παραθέτει κάποιες σύντομες σκέψεις, όπως τις ονομάζει, για τα προβλήματα του καιρού του, που είναι και του δικού μας καιρού: «Οι άνθρωποι δεν απαιτούν το παραμικρό από τον εαυτό τους, αισθάνονται απαλλαγμένοι από κάθε ηθική υποχρέωση και προβάλλουν απαιτήσεις μόνο από τους άλλους. Δεν αποδέχονται καμία προσωπική ευθύνη για ό,τι συμβαίνει στον κόσμο... Κανένας δεν θέλει, ή δεν μπορεί πια, να κοιτάξει νηφάλια μέσα στον εαυτό του και να παραδεχθεί πως είναι υπεύθυνος για τη ζωή του και την ψυχή του. Με αποτέλεσμα να γίνεται όλο και πιο απεγνωσμένη η σύγκρουση ατόμου και κοινωνίας, να ψηλώνει όλο και περισσότερο το τείχος της αποξένωσης ανάμεσα στους ανθρώπους... Από τη στιγμή που αναθέσαμε σε άλλους να λύσουν τα προβλήματά μας, μεγάλωσε το ρήγμα μεταξύ πνεύματος και ύλης... Είμαι πεπεισμένος ότι η σύγκρουση μπορεί να λυθεί μόνο όταν τα ατομικά κίνητρα εναρμονιστούν με τα κοινωνικά... κι αν αποκαταστήσουμε τη συμμετοχή του ανθρώπου στη διαμόρφωση του μέλλοντός του, διαδικασία που απαιτεί να πιστέψει ο ίδιος στην ψυχή του, στην οδύνη της, και να εξαρτήσει τις πράξεις του από τη συνείδησή του... Πρέπει να αποκλείσει κάθε βολική δικαιολογία, κάθε στερεότυπη και εύκολη μετάθεση ευθυνών. Έχω πειστεί πως κάθε απόπειρα να αποκαταστήσουμε την αρμονία στον κόσμο βασίζεται αποκλειστικα στην ανανέωση της προσωπικής ευθύνης».

Ο Ταρκόφσκι δεν εγγράφεται απλώς ως «μεγάλος» στην ιστορία του κινηματογράφου. Είναι επίκαιρος, με τον τρόπο που είναι επίκαιρη η συνείδηση και η ανάγκη μας για επιλογές. «Ελευθερία της βούλησης σημαίνει πως έχουμε τη δυνατότητα να επιλέξουμε ελεύθερα ανάμεσα στο καλό και το κακό. Η ελευθερία είναι συνυφασμένη με τη συνείδηση, κι η συνείδηση δεν έχει καμία σχέση με την ιστορική διαδικασία». Η εμπειρία της Δύσης, γράφει ο Ταρκόφσκι, μας έδειξε ότι η ελευθερία δεν μπορεί να θεωρηθεί δεδομένη κι αν ο άνθρωπος τη θεωρήσει τέτοια δεν θα μπορέσει ποτέ να αλλάξει τη ζωή του προς το καλύτερο. Χρειάζεται ένας διαρκής αγώνας για να την κατακτά κανείς με σθεναρή ηθική προσπάθεια. Ο στοχαστής Ταρκόφσκι, αλλά και ο κινηματογραφιστής, λένε λίγο πολύ το ίδιο πράγμα: Ο άνθρωπος σε σχέση με τον εξωτερικό κόσμο είναι ουσιαστικά ανελεύθερος. Την εσωτερική του ελευθερία όμως οφείλει να βρει την τόλμη να τη χρησιμοποιήσει αποδεχόμενος και την κοινωνική της σημασία, εξαρτώντας τις πράξεις του από τη συνείδησή του. Κανείς δεν μπορεί να επιδιώξει να σωθεί μόνος του, αφού δεν ζούμε σε ένα έρημο και άδειο σύμπαν, όμως κάθε μεμονωμένη ζωή και κάθε ατομική πράξη έχουν σημασία για τη συνολική διαδρομή του ανθρώπινου βίου. Μια κατεξοχήν πολιτική θέση, και ταυτόχρονα βαθιά υπαρξιακή.

 *Το αφιέρωμα της Ταινιοθήκης της Ελλάδας στον Αντρέι Ταρκόφσκι συνεχίζεται μέχρι την Τετάρτη 18/2.. Δείτε το πρόγραμμα των προβολών εδώ.