Το Μέσα μας Φως: In Memoriam Andrei Tarkovsky (1932-1986)

Μέσα στο καλοκαιρινό ελληνικό εξώτερο «Φως» που κάθε χρόνο αμαυρώνουν τα πύρινα-σκοτάδια των πυρκαγιών της Αττικής αναγκάστηκα να δραπετεύσω-ως σωτήρια διέξοδο-στην αναζήτηση του μέσα μου φωτός. «Πύρινο σκοτάδι» μια αποφατική έκφραση (θα έλεγε ο φιλόσοφος Χρήστος Γιανναράς) που εμπεριέχει τις αντιφάσεις της παράνοιας των ημέρων μας.

Πολλοί κριτικοί του κινηματογράφου τον χαρακτήρισαν ως δημιουργό του ποιητικού κινηματογράφου ή ως τον Ντοστογιέφσκυ του σινεμά. Ο ίδιος ο Ταρκόφσκι (Andrei Tarkovsky) δεν αποδέχτηκε ποτέ τον όρο ποιητικός κινηματογράφος. Ήταν ένας πολυπράγμων άνθρωπος που επίσης είχε σπουδάσει μουσική και γλυπτική. Είναι βέβαιο ότι η κινηματογραφική του άποψη και η κοσμοθεωρία της ζωής του είχαν βαθύτατα επηρρεαστεί από την πατερική ορθόδοξη θεολογία όπως αυτή κατασκήνωσε μέσα στην εκφραστική ρώσικη ψυχή (που αφορά το κομμάτι της πνευματικής-χριστιανικής ρωσικής παράδοσης). Η αγιο-πνευματική ορθόδοξη σκέψη φαίνεται ότι βρήκε το ιδανικό της καταφύγιο μέσα στη ρώσικη ψυχή, που μοιάζει «απέραντη» όπως ακριβώς η ρώσικη στέπα. Βέβαια ο ίδιος ο Ταρκόφσκι που είναι καλλιτέχνης και όχι θεολόγος μέσα από το έργο του συχνά αμφισβητεί και αναιρεί κατεστημένα σύμβολα. Μάλιστα η ρωσική σοβιετική-κομμουνιστική εξουσία βασάνισε με την γραφειοκρατία της αφάνταστα τον Ταρκόφσκι ως ελεύθερο δημιουργό. Η καλλιτεχνική του δημιουργία δεν ανήκει προφανώς στην Ρωσία αλλά παραδόθηκε στην ελεύθερη, σκεπτόμενη και πνευματικά ζωντανή ανθρωπότητα.

Αυτό που βρήκα μοναδικό στον Ταρκόφσκι είναι η αίσθηση του χρόνου και η σχέση χρόνου-φωτός. Αυτή η αίσθηση του χρόνου μέσα από τα αργά πλάνα του Ταρκόφσκι, ιδιαίτερα στις ασπρόμαυρες λήψεις του, προσδίδει στα υλικά αντικείμενα και τα πρόσωπα μια διάσταση πνευματική και ένα χαρακτήρα άφθαρσίας αιωνιότητας. Από τη μια η ροή του χρόνου μας μεταφέρει στις περισσότερες ταινίες του μιαν ιδέα «κβαντικού» περιβάλλοντος και από την άλλη η αίσθηση του φωτός καταργεί τους νόμους της ευθύγραμμης διάδοσης του υλικού φωτός. Ιδιαίτερα ο φωτισμός στις ταινίες του Ταρκόφσκι μας μεταφέρει την αίσθηση του πνευματικού φωτός, όπως παρατηρούμε να αποτυπώνεται στην βυζαντινή αγιογραφία, το φως μοιάζει να πηγάζει από το ίδιο το πρόσωπο και όχι από μια εξωτερική πηγή φωτός. Είναι αυτό στο οποίο αναφέρονται οι ασκητές πατέρες της ορθοδοξίας δηλαδή το μη-υλικό, το άκτιστο φως. Σε όλες σχεδόν τις ταινίες του Ταρκόφσκι υπάρχουν επίσης συμβολισμοί και αναφορές στα στοιχεία νερό και φωτιά.

Η σχέση του Ταρκόφσκι με έννοιες όπως η πίστη, η αγάπη, η θυσία, η αλήθεια, ο άνθρωπος, η ελπίδα, ο Θεός, είναι ουσιαστική και μαρτυρείται μέσα από το έργο του. Ο σκηνοθέτης αναζητά ότι είναι σημαντικό - θεμελιακό για τη ζωή και το ταξίδι του αυτό το κατέγραψε και στις ταινίες του. Ο Ταρκόφσκι αναζήτησε επίμονα και με πίστη το φως, και για αυτό το λόγο, ενώ πέρασε μέσα από σκοτεινές διαδρομές και τούνελ, δεν χάθηκε. Αναζήτησε το φως παντού, όπως παντού είναι και ο Θεός. Το αναζήτησε στη φωτιά, που καίει ότι αγγίζει αλλοιώνοντας την προηγούμενη μορφή των πραγμάτων, στο νερό που το διαθλά μέσα από τις σταγόνες του και σαν φακός μας δείχνει άλλες πραγματικότητες που γνωρίζουμε αλλά έχουμε παραμελήσει και ξεχάσει θεωρώντας τες πολύ πεζές και βαρετές, στην ποίηση, στα πρόσωπα των ανθρώπων, στο χιόνι. Σαν ασκητής, ταξίδεψε ανάποδα, θυσίασε κάθε βολική θέση και στάση ζωής, απαρνήθηκε πεπατημένες οδούς, εμπιστεύτηκε, κινδύνευσε να μην τον καταλάβουν, αφού παραβίασε κανόνες του κινηματογράφου και κατέδειξε χαρακτήρες φωτεινούς που αναλαμβάνουν τις ευθύνες τους και υπακούν σε αυτό που είναι γραμμένο στην καρδιά τους.

Η πορεία του, όπως και αυτή των χαρακτήρων των ταινιών του, μοιάζει «μοναχική» και εκφράζει την ψυχική ανάγκη του σκηνοθέτη για εσωτερική αρμονία μακριά από κάθε είδους ωφελιμισμό και επεκτατισμό του εγωισμού. Αναζητάει την ένωση με τον βαθύτερο προορισμό του ανθρώπου που καμία σχέση δεν έχει με τον ωφελιμισμό ο οποίος μεταμορφώνει τους ανθρώπους σε ποντίκια. Ο Ταρκόφσκι μέσα από τις ταινίες του που με ευαισθησία και λεπτότητα αναζητούν το φως ως αλήθεια η οποία είναι και ο μοναδικός χώρος που μπορεί να ζήσει ο άνθρωπος, μας θυμίζει τα λόγια του Αγίου Πορφυρίου : «όποιος θέλει να γίνει χριστιανός πρέπει πρώτα να γίνει ποιητής. Η ψυχή του χριστιανού πρέπει να είναι λεπτή, να είναι ευαίσθητη, να είναι αισθηματική, να πετάει, όλο να πετάει, να ζει μες στα όνειρα. Να πετάει μες στ’ άπειρο, μες στ’ άστρα, μες στα μεγαλεία του Θεού, μες στη σιωπή. Όποιος θέλει να γίνει χριστιανός, πρέπει πρώτα να γίνει ποιητής. Αυτό είναι! Πρέπει να πονάς. Ν’ αγαπάς και να πονάς. Να πονάς γι’ αυτόν που αγαπάς. Η αγάπη κάνει κόπο για τον αγαπημένο. Όλη νύχτα τρέχει, αγρυπνεί, ματώνει τα πόδια, για να συναντηθεί με τον αγαπημένο. Κάνει θυσίες δεν λογαριάζει τίποτα, ούτε απειλές, ούτε δυσκολίες, εξαιτίας της αγάπης. Η αγάπη προς το Χριστό είναι άλλο πράγμα, απείρως ανώτερο». (*)

Αν και έχουν περάσει σχεδόν τέσσερις (4) δεκαετίες από τον θάνατο του Αντρέι Ταρκόφσκι το έργο του παραμένει θαρρώ προφητικό, ζωντανό και ανεπανάληπτο. Είναι όμως, κατά την άποψη μου, εξαιρετικά δύσκολο για τις νεότερες γενιές που μεγάλωσαν με την χολυγουντιανή αίσθηση του καταναλωτικού χρόνου (fast track) και τα βραχείας διαρκείας βιντεάκια του YouTube να αντέξουν τον πειρασμό μιας ταινίας του Ταρκόφσκι. Θα απαιτηθεί σαφώς συστηματική επανεκπαίδευση προκειμένου να δει κάποιος μέσος θεατής σήμερα μια ταινία του Αντρέι Ταρκόφσκι. Αν όμως πέσει ο κατάλληλος σπόρος και καταφέρει κάποιος σήμερα να μυηθεί στον Ταρκοφσκικό κόσμο το όφελος θα είναι πολύ μεγάλο. Θεωρώ μάλιστα ότι η αίσθηση της ροής του χρόνου και η σχέση χρόνου-φωτός στις ταινίες του Ταρκόφσκι ασκούν πιθανά ένα ψυχοθεραπευτικό αποτέλεσμα στον παθολογικά αγχώδη και στρεσαρισμένο άνθρωπο της εποχής μας. Ένα εξαιρετικό βιβλίο-οδηγός για το έργο και την κοσμοθεωρία του σκηνοθέτη, βασισμένο στις σημειώσεις του ίδιου του Ταρκόφσκι, κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Νεφέλη με τίτλο «Σμιλεύοντας τον χρόνο».

Πριν από μερικά χρόνια, καλοκαίρι με πολύ «φως» ημερών Αυγούστου στα πλαίσια οικογενειακών διακοπών στην Μεσσηνία θυμήθηκα τον ποιητή του σινεμά και έφτιαξα αυτό το βίντεο βασισμένο σε φωτογραφίες που τράβηξα εκείνη την περίοδο και έντυσα επίσης με μουσική μου. Αφιερώνω το βίντεο αυτό με τίτλο Το Εσώτερο Φως ή το Μέσα μας Φως (Inner Light) στη μνήμη του Αντρέι Ταρκόφσκι που με δίδαξε να βλέπω πνευματικά το φως και τον χρόνο, να τον βλέπω σαν χρόνο των ψυχών και όχι των υλικών σωμάτων (ακολουθεί το link):

Θανάσης Δρίτσας: Inner Light

(*) σημαντική βιβλιογραφική πηγή απετέλεσε για εμένα και η αξιόλογη Διπλωματική Μεταπτυχιακή Εργασία της ΟΛΥΜΠΙΑΣ ΜΑΙΔΟΥ με θέμα «ΤΟ ΦΩΣ ΩΣ ΕΚΦΡΑΣΗ ΦΩΤΙΣΜΟΥ ΑΓΙΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΩΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΙΣ ΤΑΙΝΙΕΣ ΤΟΥ ΑΝΤΡΕΙ ΤΑΡΚΟΦΣΚΙ «ΚΑΘΡΕΦΤΗΣ», «ΣΤΑΛΚΕΡ» ΚΑΙ «ΘΥΣΙΑ» (Θεολογική Σχολή ΕΚΠΑ) (2021).