«Δάσος»: Ένα ντοκιμαντέρ που ξεχωρίσαμε στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης

Το Διεθνές Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης δεν είναι απλώς μια γιορτή του Σινεμά στην πόλη και ένας από τους πιο σημαντικούς θεσμούς Πολιτισμού στη χώρα. Η δύναμή του είναι ότι προβάλλει ξεχωριστές ταινίες που αφηγούνται πραγματικές ιστορίες, δείχνοντάς μας το εδώ και τώρα κάποιων ανθρώπων, τόπων, καταστάσεων. Ψάχνοντας να παρουσιάσω ένα ντοκιμαντέρ από το Διεθνές Διαγωνιστικό Μεγάλου Μήκους έπεσα πάνω στο «Forest», που προβάλλεται αυτές τις μέρες. Το βρήκα εξαιρετικά ενδιαφέρον γιατί δείχνει τη ζωή μιας πολωνικής οικογένειας στις παρυφές ενός δάσους για να μας μιλήσει για ένα από τα μεγαλύτερα αγκάθια της εποχής μας, το μεταναστευτικό, δημιουργώντας στους θεατές πραγματικά ηθικά διλήμματα. Όπως... μπορούμε να ζήσουμε μια ανέμελη ζωή αποκομμένοι από αυτό που συμβαίνει γύρω μας; Ή... πώς μπορείς να αρνηθείς βοήθεια σε κάποιον που την χρειάζεται;

Το «Δάσος» είναι μια ταινία ντοκιμαντέρ που σαν κατασκευή έχει κάτι από τη στόφα του μεγάλου ευρωπαϊκού σινεμά, υποβλητικές εικόνες και ωραία κινηματογράφηση. Μιλήσαμε με τη Lidia Luda, τη βραβευμένη Πολωνή σκηνοθέτρια και σεναριογράφο του, που αυτές τις μέρες βρίσκεται στη Θεσσαλονίκη, όπως και οι πρωταγωνιστές του «Δάσους».

-> Νέοι, γεμάτοι ελπίδες και με φιλοδοξίες να χτίσουν μια καλύτερη ζωή για εκείνους και τα παιδιά τους, η Άσα και ο Μάρεκ έχουν μετακομίσει στις παρυφές ενός από τα αρχαιότερα δάση της Ευρώπης, στα ανατολικά σύνορα της Πολωνίας. Για τα τρία παιδιά τους, το δάσος είναι όχι απλά ένας απέραντος παιχνιδότοπος, αλλά κάτι σαν το δεύτερο σπίτι τους. Όμως καθώς το προσφυγικό ρίχνει τη βαριά σκιά του σε όλη την Ευρώπη και τα σύνορα της Πολωνίας γίνονται μια από τις κεντρικές σκηνές αυτού του δράματος, με πρόσφυγες παγιδευμένους ανάμεσα σε δύο χώρες που τους θεωρούν ανεπιθύμητους, οι ήσυχες μέρες της οικογένειας δείχνουν μετρημένες. Οι νόμοι της χώρας απαγορεύουν να βοηθάς τους «παράνομους μετανάστες», αλλά πώς μπορείς να αρνηθείς βοήθεια σε κάποιον που την χρειάζεται; Βρίσκοντας μια υπέροχη, ποιητική ισορροπία ανάμεσα στο βαθιά προσωπικό και το ουσιαστικά πολιτικό, το Δάσος δίνει τον πρώτο λόγο στο φυσικό τοπίο και στο συναισθηματικό περιβάλλον των χαρακτήρων, ώσπου χτίζει, πέρα από βαρύγδουπες δηλώσεις, ένα φιλμ που ακούγεται δυνατά. Μια ταινία γεμάτη ένταση, αλλά και τρυφερότητα, ένα σκοτεινό παραμύθι για τους δύσκολους καιρούς μας, το οποίο συγκινεί και υπενθυμίζει τη σημασία της αλληλεγγύης και της προσωπικής ευθύνης.

«Δάσος»: Ένα ξεχωριστό ντοκιμαντέρ στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης από τη Lidia Luda

Βλέποντας το «Δάσος» προσπαθείς να καταλάβεις την ευρύτερη πραγματικότητα που περιγράφει. Ποια είναι ακριβώς;
«Το καλοκαίρι του 2021, για να ασκήσει πίεση στην Ευρωπαϊκή Ένωση, το καθεστώς του Αλεξάντερ Λουκασένκο ξεκίνησε να δελεάζει πρόσφυγες, κυρίως από την Ανατολική Αφρική, τη Μέση Ανατολή και το Αφγανιστάν, υποσχόμενος έναν εύκολο τρόπο εισόδου στην ΕΕ» εξηγεί. «Οι άνθρωποι μεταφέρονται και ωθούνται στα σύνορα με την Πολωνία, τη Λιθουανία και τη Λετονία. Η πολωνική κυβέρνηση απαντά με αντιμεταναστευτική προπαγάνδα και συνοριοφύλακες που απωθούν παράνομα τους πρόσφυγες πίσω στο δάσος και στη Λευκορωσία, δημιουργώντας έτσι μια ζώνη αποκλεισμού, στην οποία δεν μπορούσαν να εισέλθουν δημοσιογράφοι και γιατροί, ενώ οι τοπικές κοινότητες βρέθηκαν σε δραματική θέση. Ο νόμος απαγόρευε κάθε βοήθεια στους πρόσφυγες. Οι άνθρωποι της περιοχής έπρεπε να καλούν τους συνοριοφύλακες, γνωρίζοντας ωστόσο ότι οι αρχές θα τους πετάξουν πίσω στη Λευκορωσία και η Λευκορωσία θα τους απωθήσει ξανά στην Πολωνία, σε ένα σκληρό πινγκ πονγκ με ανθρώπους ακόμα και 12 φορές προς πίσω. Κάπως έτσι μερικοί κάτοικοι άρχισαν να βοηθούν παράνομα».

Είναι η Asia, ο Marek και τα τρία παιδιά τους: η Marysia, ο Ignacy και ο Franek, τη ζωή των οποίων παρακολουθούμε. Μετά την αποφοίτησή τους, μετακόμισαν από την πόλη σε ένα παλιό σπίτι στο δάσος Białowieża. Τα παιδιά τους γεννήθηκαν εκεί, μεγαλώνοντας στη φύση, μακριά από τα προβλήματα και τις απειλές του σύγχρονου κόσμου. Έφτιαξαν έναν δικό τους παράδεισο, μέχρι που, μια μέρα, εμφανίστηκαν στο δάσος τους οι πρόσφυγες και η ζωή τους ανατράπηκε. Στο «Δάσος» δεν υπάρχει αφηγητής, παρακολουθείς τη ζωή σε πραγματικό χρόνο, κάπου κάπου ξεχνάς ότι όλα είναι αληθινά, νομίζεις ότι βλέπεις ταινία με σενάριο, πλοκή, ηθοποιούς: μία ταινία σινεφίλ. Το λέω στη Λίντια.

«Στις ταινίες μυθοπλασίας οι σεναριογράφοι αντλούν από την πραγματικότητα, σε ένα ντοκιμαντέρ απεικονίζουμε το εδώ και τώρα, οι πρωταγωνιστές μας είναι απλοί αλλά ιδιαίτεροι άνθρωποι που λόγω της κατάστασης στην οποία βρίσκονται αποκτούν οι ίδιοι αφηγηματική δεινότητα. Οι ταινίες μου ξεκινούν πάντα με εμένα να φεύγω από το σπίτι και να συναντώ κάποιον που ξαφνικά συνειδητοποιώ ότι έχει κάτι σημαντικό να πει. Και τότε κάθε τι μεταφράζεται σε εικόνες στο κεφάλι μου, βλέπω πιθανές σκηνές από μια ταινία και μετά δεν μπορώ να αποχωριστώ έναν τέτοιο πρωταγωνιστή». Η Λίντια εξηγεί ότι ο τρόπος που επιλέγει να πει μια ιστορία είναι μέσα από σκηνές χωρίς να παρεμβαίνει η φωνή ενός αφηγητή, επειδή περιγράφουν τους πρωταγωνιστές πληρέστερα. «Προσπαθώ να μη διαταράσσω την πραγματικότητά τους, είμαι εκεί για να τους ακούσω, για να καταλάβω τον κόσμο τους, η σκηνοθεσία μου είναι που θα πρέπει να σχηματίσει την ιστορία τους σε ταινία». Ξέρει από την αρχή για ποιο λόγο θέλει να την κάνει απλώς δεν γνωρίζει ποιο θα είναι το τέλος, γιατί η ζωή είναι απρόβλεπτη.

Γιατί αυτό το ντοκιμαντέρ;
«Καθώς από την αρχή με ενδιέφερε η κατάσταση στα σύνορα Πολωνίας-Λευκορωσίας, μια μέρα αναρωτήθηκα: Αν είχα το δικό μου σπίτι στο δάσος της Białowieża, θα βοηθούσα ή όχι; Εκείνη τη στιγμή ήξερα ότι έπρεπε να μιλήσω για αυτό από την οπτική γωνία της οικογένειας που ζούσε εκεί. Οι κάτοικοι αυτών των παραμεθόριων περιοχών αφέθηκαν μόνοι τους μην έχοντας πουθενά να πάνε και κανείς δεν τους σκέφτηκε. Βρέθηκαν παγιδευμένοι, έχοντας να επιλέξουν μεταξύ του σεβασμού του νόμου –να ενημερώνουν τους συνοριοφύλακες– και της συνείδησής τους».

Από την ελευθερία και την ανεμελιά που τους πρόσφερε το δάσος, ήρθαν σε επαφή με την απόγνωση και τη δυστυχία. Αυτή τη συνθήκη παρακολουθούσαν επί 2,5 χρόνια όσο δούλευαν πάνω στην ταινία. 

«Οι πρωταγωνιστές είδαν τόσες τρομερές σκηνές στο δάσος, ήρθαν σε επαφή με τον ανθρώπινο πόνο, το κακό, τον θάνατο. Ήταν εμπειρίες για τις οποίες δεν ήταν προετοιμασμένοι και τους τραυμάτισαν βαθιά, αλλά προσπάθησαν να βοηθήσουν – γιατί πώς μπορείς να αφήσεις ένα άλλο άνθρωπο χωρίς βοήθεια; Όμως κάθε μέρα εμφανίζονταν περισσότεροι πρόσφυγες, περισσότεροι, περισσότεροι…»

Παρακολουθούμε, μαζί με την οικογένεια, τα ίχνη των ανθρώπων αυτών που κανείς δεν τους θέλει μέσα στο δάσος: πού έχουν κοιμηθεί τη νύχτα, τα πράγματα που έχουν αφήσει σε σημεία, τους βλέπουμε μέσα από κάμερες που άφησαν σε κάποιο δέντρο τη νύχτα μαζί με άγρια ζώα. Οι «ξένοι» έχουν εισβάλει στην ευτυχία της οικογένειας και την έχουν διεμβολίσει.

Η μητέρα κάποια στιγμή καταρρέει, «δεν μπορώ να νιώσω χαρά για τίποτα» λέει. Είναι πέρα από τις δυνάμεις τους να βοηθήσουν αυτούς τους ανθρώπους.

«Οι πρωταγωνιστές της ταινίας μου δεν χρησιμοποιούν τη λέξη “πρόσφυγες”, λένε “άνθρωποι στον δρόμο”. Στο ηθικό δίλημμα που τους τίθεται αποφασίζουν να βοηθήσουν καθοδηγούμενοι από τις ηθικές τους αξίες, τις οποίες ενστάλαξαν στα παιδιά τους. Πώς θα μπορούσαν ξαφνικά να πουν στη Marysia, τον Ignacy και τον Franek ότι οι αξίες τους δεν ίσχυαν πλέον; Είναι αποκαρδιωτικό ότι το κράτος μας βάζει σε μια τέτοια κατάσταση περιμένοντας να μην αντιδράσουμε στον ανθρώπινο πόνο. Δεν συναινούμε σε αυτό. Δεν μπορούμε να έχουμε μια ηθική που να εξαρτάται κάθε φορά από τις περιστάσεις, είναι τρομακτικό».

Η οικογένεια της ιστορίας ενεργεί σύμφωνα με τη συνείδησή τους, πληρώνοντας υψηλό τίμημα. Χάνουν τη ζωή που είχαν χτίσει, περνούν μέρες ολόκληρες στο να βρίσκουν τρόπους πώς να βοηθήσουν τους δύστυχους που ζουν στο δάσος, τα παιδιά τους έχουν χάσει την παιδική ανεμελιά... «Όσα είδαν στο δάσος είναι εικόνες που δεν σβήνουν, και βλέπουμε τι τραύμα είναι για αυτούς το να συνειδητοποιούν ότι δεν μπορούν να τους βοηθήσουν όλους. Το πιο σημαντικό όμως είναι ότι βοήθησαν, έστω σε μικροκλίμακα. Υπάρχουν πολλά που μπορεί ο καθένας μας, δεν θα αλλάξουμε τον κόσμο αλλά μπορούμε να έχουμε μια πραγματική επίπτωση σε κάποιο μέρος του. Μεμονωμένες καλές πράξεις πραγματικά μπορούν να κάνουν θαύματα όταν αρχίσουν να προστίθενται».

 Τα παιδιά, η Marysia, ο Ignacy και ο Franek, είναι πολύ σημαντικά στην ιστορία. Σαν να παρακολουθούμε το μεταναστευτικό μέσα από τα μάτια τους, έτσι όπως έχει εισβάλει στο δάσος και στα παιχνίδια τους.
«Μου αρέσει πολύ να δουλεύω με παιδιά πρωταγωνιστές. Είναι καίριοι παρατηρητές της πραγματικότητας, δεν ζουν σε κάποιον ευτυχισμένο πλανήτη ξεγνοιασιάς. Από εμάς, τους ενήλικες, εισπράττουν έναν κόσμο γεμάτο απειλές και κινδύνους και κανείς δεν τους ρωτά αν θέλουν μια τέτοια κληρονομιά. Έχουν το δικαίωμα να πρωταγωνιστήσουν σε κάθε πιθανή συζήτηση, εφόσον όσα συμβαίνουν αντανακλώνται στον δικό τους κόσμο, και αναγνωρίζω τη δύναμή τους – μου έχει ήδη συμβεί παιδιά πρωταγωνιστές μιας ταινίας μου να αγγίξουν τη συνείδηση ανθρώπων που έχουν εξουσία.

Οι εικόνες του σκοτεινού δάσους ξυπνούν τον φόβο ότι κάτι απειλητικό υπάρχει εκεί μέσα, αλλά οι ξένοι που βρήκαν καταφύγιο εκεί είναι οικογένειες, σαν τους πρωταγωνιστές. Εκείνοι είναι που φοβούνται.
«Ακριβώς. Το δάσος είναι γεμάτο κινδύνους. Είναι το αρχαιότερο της Ευρώπης γεμάτο άγρια ζώα, υδροβιότοπους, μονοπάτια που οδηγούν ακόμα βαθιά μέσα στο δάσος, χωρίς διεξόδους. Αυτός ο φόβος του θανάτου είναι που κάνει μια ομάδα προσφύγων να εγκαταλείψει ένα άτομο που δεν μπορούσε να βγει από το βάλτο, καθώς έπρεπε να προχωρήσουν για να σώσουν τους άλλους. Ο ίδιος φόβος κάνει κάποιον άλλο να πάρει ζεστά ρούχα από έναν ασθενέστερο σύντροφό του, διαφορετικά θα πέθαιναν και οι δύο από υποθερμία. Αδιανόητες καταστάσεις που μας πάνε πίσω στην αρχή της επιβίωσης του ισχυρότερου. Ο ίδιος φόβος συνόδευε και τους πρωταγωνιστές, επειδή δεν υπήρχε καμία ένδειξη για τον ανθρώπινο εφιάλτη που θα αντίκριζαν όταν έφταναν σε εκείνο το φως που έβλεπαν στο δάσος. Θυμάμαι όταν η κινηματογραφίστριά μας, Zuzanna Zachara-Hassairi, επέστρεψε από την πρώτη νυχτερινή επιχείρηση διάσωσης, το πρόσωπό της είχε αλλάξει. Υπήρχε μόνο φόβος στα μάτια της. Ακριβώς όπως ο πρόσφυγας τον οποίο βιντεοσκοπούσε. Ήταν σοκαριστικό».

 Όταν η κινηματογραφίστριά μας, Zuzanna Zachara-Hassairi, επέστρεψε από την πρώτη νυχτερινή επιχείρηση διάσωσης, το πρόσωπό της είχε αλλάξει. Υπήρχε μόνο φόβος στα μάτια της. 

Το ίδιο ηθικό δίλημμα που κινητοποίησε τη Lidia Luda, εμφανίζεται και σε εμάς: Τι θα κάναμε στη θέση τους; Θα βοηθούσαμε; Είναι ένα δίλημμα που αντιμετωπίζουμε όλο και πιο συχνά. Πώς συνεχίζουμε τη ζωή μας όταν τρομερά πράγματα συμβαίνουν κάπου κοντά μας; Κι εμείς συναντούμε οικογένειες προσφύγων κατάχαμα στους δρόμους του κέντρου της Αθήνας και άλλες ανθρωπιστικές καταστροφές συμβαίνουν γύρω μας. Τι κάνουμε;

«Για μένα, η ανθρωπιστική κρίση στα ανατολικά σύνορα της ΕΕ αποτελεί σύμβολο των σύγχρονων απειλών και των ερωτημάτων που εγείρουν: για την ασφάλεια του κόσμου, το μέλλον των παιδιών μας, τις αρχές που θέλουμε να ακολουθούμε στη ζωή μας» λέει η Λίντια. «Είναι ηθικά διλήμματα με παρούσα την πολιτική στο φόντο. Πώς μπορούμε να συνεχίσουμε να ζούμε απέναντι σε όλες αυτές τις απειλές; Οι άνθρωποι δεν είναι τέλειοι, έχουν πιο φωτεινές και πιο σκοτεινές πλευρές, και στον καθένα μας τίθεται το ερώτημα ποια πλευρά θα κυριαρχήσει μέσα μας. Και ίσως δεν θα έπρεπε ο κόσμος μας να είναι μόνο λευκός ή μαύρος αλλά να υπάρχει περισσότερο γκρι – ερωτήματα, αμφιβολίες, κάποιους συμβιβασμούς. Με μεγαλύτερη μέριμνα, ωστόσο, στους άλλους.

Για το «Δάσος», το Διεθνές Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης είναι παγκόσμια πρεμιέρα. Τι σημαίνει για εκείνη; Τι ονειρεύεται; Με τι θα ήταν ικανοποιημένη;
«Οι προβολές αυτές είναι εξαιρετικά σημαντικές για εμάς, γιατί για πρώτη φορά θα δούμε πώς θα αντιδράσουν οι θεατές στην ταινία. Φυσικά, θα θέλαμε να ζεστάνει τις καρδιές τους, γιατί μιλάμε για θέματα σημαντικά για τους πρωταγωνιστές μας και για τους συντελεστές της ταινίας. Είναι επίσης σημαντικά και για τους Έλληνες, οι οποίοι μπορεί να σχετιστούν με βάση τις δικές τους εμπειρίες». Οι πρωταγωνιστές του «Forest» θα έρθουν και στη Θεσσαλονίκη, όλη η οικογένεια, κάτι για το οποίο είναι πολύ χαρούμενη. «Θα ήθελα πραγματικά οι προβολές του Φεστιβάλ να τους προσφέρουν χαρά και τα παιδιά να νιώσουν περήφανα για την οικογένειά τους. Αυτό ονειρεύομαι. Εάν η ταινία τους αποζημιώσει, τουλάχιστον σε κάποιο ελάχιστο βαθμό, για όλα αυτά που έζησαν στο δάσος, θα είμαι η πιο ευτυχισμένη σκηνοθέτρια στον κόσμο. Και αν μια άλλη ομάδα θεατών αναζητήσει αυτή τη διαφορά στο πώς να κοιτάξεις μια ανθρωπιστική κρίση από τη σκοπιά του ανθρώπου και όχι του πολιτικού, θα είμαι επίσης απόλυτα ικανοποιημένη».

Info: Το «Δάσος» προβάλλεται στις 12 & 13 Μαρτίου. Μπορείτε να το παρακολουθήσετε στο διαδικτυακό πρόγραμμα του Φεστιβάλ, με εισιτήριο 4 ευρώ, την Τετάρτη 13 και την Κυριακή 17 Μαρτίου