Η πολιτική ορθότητα στον κινηματογράφο

Η αριστερή ριζοσπαστική, δογματική, πολιτική ορθότητα µας περιορίζει και µας λογοκρίνει για διάφορα καυτά, επίκαιρα πολιτικά, ιδεολογικά, εκπολιτιστικά και καλλιτεχνικά θέµατα, όταν τα θέτουµε µε ειλικρίνεια, οξυδέρκεια κι ευθύτητα. Δυστυχώς υπάρχει πρόβληµα και στον τοµέα των τεχνών: η ιδεολογική «κουλτούρα της ακύρωσης» είναι προβληµατική στο πλαίσιο της αµφιλεγόµενης ιδεολογίας της πολιτικής ορθότητας. Μερικές φορές η καλλιτεχνική πολιτική ορθότητα έρχεται αντιµέτωπη µε την ελεύθερη καλλιτεχνική έκφραση. Συναντάµε ακόµη και αυτολογοκρισία των καλλιτεχνών, των δηµοσιογράφων, των σχολιαστών, των στοχαστών και των συγγραφέων υπό τον φόβο της «αστυνοµίας» της πολιτικής ορθότητας. Στον δυτικό, δηµοκρατικό, εύπορο και προοδευµένο κόσµο πλανάται πλέον το φάντασµα της εξισωτικής, ισοπεδωτικής, φιλοαριστερής ή συντηρητικής και σχηµατικής πολιτικής ορθότητας, που τείνει να οδηγήσει καλλιτέχνες, σχολιαστές και διανοούµενους σε περιορισµούς της ελεύθερης έκφρασής τους, σε αυτολογοκρισία ή ιδεολογικούς συµβιβασµούς. Αν σε ένα καλλιτεχνικό και αφηγηµατικό έργο σού απαγορεύεται να σατιρίσεις ή και να ασκήσεις κριτική στον ένα και στον άλλο επειδή έχει το τάδε χρώµα επιδερµίδας ή τη δείνα εµφάνιση ή νοοτροπία ή πάχος ή ήθη, έθιµα και συνήθειες, δεν µπορεί να υπάρξει ούτε σάτιρα, ούτε κωµωδία, ούτε κοινωνική κριτική ή πολιτική καταγγελία, οπότε ας ξεχάσουµε την ελευθερία της τέχνης κι ας γίνουµε όλοι οµονοούντες φονταµενταλιστές (ισλαµιστές ή µέλη κάποιας παλαβής, δεξιάς, αµερικάνικης εκκλησίας) για να λήξει η συζήτηση...

Στον τομέα της πολιτιστικής, καλλιτεχνικής και κινηµατογραφικής πολιτικής ορθότητας βρίσκουµε την ιδέα της συµπερίληψης, η οποία γεννήθηκε εξαιτίας του παλαιότερου αποκλεισµού ή της µειωµένης παρουσίας των κοινωνικών, φυλετικών ή σεξουαλικών µειονοτήτων στο παλιότερο χολιγουντιανό σινεµά. Συµπερίληψη σηµαίνει πως δεν αφήνουµε κανέναν έξω από το σύνολο και την κοινωνία, πως δεν αποκλείουµε κανέναν ούτε από την εκπροσώπηση ούτε από τις κοινωνικές αναπαραστάσεις, και ότι δεν κάνουµε καµιά διάκριση µε βάση τη φυλή, το φύλο, την εθνικότητα, την ηλικία, την αρτιµέλεια, τις ιδιοµορφίες, τον σεξουαλικό προσανατολισµό, την οικονοµική κατάσταση και τις θρησκευτικές ή πολιτικές πεποιθήσεις.

Ωστόσο, οι οπτικοακουστικές και αναπαραστατικές τέχνες, ο κινηµατογράφος και η τέχνη γενικότερα, υπάρχουν για να καλλιεργούν και να οξύνουν τον στοχασµό µας για τη ζωή, τον εαυτό µας και την κοινωνία, τη θέση µας στο σύµπαν. Η πολιτική ορθότητα, ριζοσπαστική ή συντηρητική, επέβαλε µε την αναπόδραστη αναγκαιότητα της συµπερίληψης, όρια και προδιαγραφές, προσανατολισµούς, τρόπους σκέψης και µεθόδους διαχείρισης των σχετικών ζητηµάτων. Η cancel culture επιβάλλει να παραγκωνίσουµε και να εξαφανίσουµε παλιές, ιδεολογικά «αντιδραστικές» –ας πούµε τη «Γέννηση ενός έθνους» (1914) του Γκρίφιθ– σκηνές που υποτιµούν, αµαυρώνουν ή χειρίζονται υποτιµητικά ορισµένες φυλετικές µειονότητες, π.χ. τους µαύρους, τους οµοφυλόφιλους, τους τρανς. Αλλά καταχωνιάζοντας και περιθωριοποιώντας τέτοια φιλµ, παραχαράσσουµε την ιστορία του πολιτισµού, την ιστορία του κινηµατογράφου, και ταυτοχρόνως την εξέλιξη της κινηµατογραφικής γλώσσας, του µοντάζ και της σκηνοθεσίας. Η κουλτούρα της ακύρωσης, εν προκειµένω, παραποιεί την αληθινή εξέλιξη της κινηµατογραφικής τέχνης, µε τα καλά της και τα κακά της, µε τις προόδους και τα πισωγυρίσµατά της.

Μια τέτοια µεταχείριση των φιλµ δείχνει πως ο θεατής επιβάλλεται να καθοδηγείται, πως η σκέψη του πρέπει να οριοθετείται ή να ποδηγετείται. Η συµπεριληπτικότητα καταλήγει να µετατρέπεται σε µια µηχανιστική λύση που επιβάλλει συγκεκριµένα ποσοστά στην παρουσία των χαρακτήρων µε συγκεκριµένες ταυτοτικές, φυλετικές ή σεξουαλικές ιδιότητες και ταυτότητες φύλου κ.ο.κ. Φτιάχνονται δηλαδή συγκεκριµένες προδιαγραφές και ποσοτικές δοσολογίες στην αντιπροσώπευση των ταυτοτήτων επί του συνόλου των φιλµικών αναπαραστάσεων, οι οποίες υποτίθεται πως αντιπροσωπεύουν κατ’ αυτόν τον τρόπο ακριβέστερα και αντικειµενικότερα, τα συστατικά της πολύµορφης, πλουραλιστικής  κοινωνίας.

Όμως τα γνήσια καλλιτεχνικά έργα δεν µπορούν να δηµιουργηθούν µε τέτοιους όρους εκπροσώπευσης, µε κοινωνικοπολιτικές εντολές. Ούτε να οικοδοµηθούν µε βάση τις µετρήσιµες, καλές ή κακές συµπεριφορές και κοσµοαντιλήψεις των κεντρικών χαρακτήρων. Αυτός ο «καλοπροαίρετος» και τεχνητά προοδευτικός κόσµος του τοιουτοτρόπως φτιαγµένου έργου τέχνης θυµίζει τον Ζντάνοφ, τη σταλινική επιβολή κοινωνικών και ιδεολογικών προτύπων· τέτοιες ήταν οι επιταγές του σοβιετικού σοσιαλιστικού ρεαλισµού που κατηύθυνε το τυπικό, παραδοσιακό και δογµατικό κοµµουνιστικό σινεµά των χωρών του υπαρκτού σοσιαλισµού. Σήµερα ταιριάζει µε τον ριζοσπαστισµό της πολιτικής ορθότητας.

Ένα αντίστοιχο παράδειγμα αμερικανικής εφαρμογής της πολιτικής ορθότητας είναι το παρακάτω.

Τα πρότυπα αναπαράστασης και συµπεριληπτικότητας της αµερικανικής Ακαδηµίας Κινηµατογραφικών Τεχνών και Επιστηµών για την επιλεξιµότητα των Όσκαρ καλύτερης ταινίας και άλλων βραβείων, σχεδιάστηκαν πριν από λίγα χρόνια για να ενθαρρύνουν τη δίκαιη αναπαράσταση στην οθόνη (αλλά και τη «δίκαιη» κοινωνική και σεξουαλική σύνθεση των συντελεστών της κατασκευής των φιλµ, εκτός οθόνης) ώστε να αντικατοπτρίζεται πιστότερα, η ποικιλοµορφία του παγκόσµιου πληθυσµού. Αυτοί οι νέοι κανονισµοί των Όσκαρ, αυτά τα πρότυπα αναπαράστασης και συµπεριληπτικότητας, εστιάζουν στην εφαρµογή της «συµπερίληψης» στις ταινίες που υποβάλλονται για βράβευση. Οι κανόνες συµπερίληψης των Όσκαρ του επόµενου έτους πυροδοτούν έντονες, θερµές κι αντιτιθέµενες συζητήσεις και διαφωνίες κι έναν δυναµικό αντίλογο (ιδίως στην Ευρώπη). Αν και τα πρότυπα είναι καλοπροαίρετα, ορισµένοι σκηνοθέτες, παραγωγοί και κινηµατογραφιστές ισχυρίζονται ότι η συλλογή δεδοµένων είναι σχετικά αυθαίρετη, αδιάκριτη, ουσιαστικά αντιδηµοκρατική, προκαλεί σύγχυση και αµφιβολίες και έρχεται σε σύγκρουση µε τη νοµοθεσία περί απορρήτου· πώς θα µάθουµε ποιος είναι γκέι όταν δεν πρέπει να ρωτάµε; Ο σχετικά αυθαίρετος καθορισµός κανόνων για την απαιτούµενη συµπερίληψη και οι αυστηρές, άκαµπτες προδιαγραφές επιβάλλουν νόρµες οι οποίες, πολλές φορές, δεν χωράνε στη δηµιουργία και κατασκευή µιας κινηµατογραφικής καλλιτεχνικής ή ανεξάρτητης, εναλλακτικής, «διαφορετικής» ταινίας.

Οι όροι, οι κανόνες που τίθενται στο επίσηµο κείµενο, στο ραπόρτο για τη συµµετοχή των φιλµ στη βράβευση µε Όσκαρ, αφορούν τα µέλη του συνεργείου και τους δηµιουργικούς συντελεστές της εκάστοτε ταινίας, αυτούς που την παράγουν, την εµπνέονται, την προωθούν και τη διαφηµίζουν. Οι εν λόγω νόρµες απαιτούν να περιλαµβάνεται σε όλους αυτούς τους συντελεστές και συνεργάτες, συγκεκριµένο ποσοστό γυναικών, LGTBQ+, µελών εθνοτικών και φυλετικών οµάδων, αναπήρων και ασθενών µε νευρολογικά προβλήµατα, επί του συνόλου! Φυσικά αυτές οι προδιαγραφές είναι δύσκολο να τηρηθούν και αναρωτιέται κανείς γιατί πρέπει να τηρηθούν µε συγκεκριµένα ποσοστά και αριθµούς… Μήπως είναι εύκολο ή απλό να έχεις µια ανεξάρτητη, εναλλακτική καλλιτεχνική ταινία που πραγµατώνει αυτά τα ποσοστά συµπερίληψης των µελών των συγκεκριµένων κοινωνικών, φυλετικών και σεξουαλικών οµάδων; Ασφαλώς όχι. Η παραγωγή των ταινιών θα πρέπει λοιπόν να µεγαλώνει τους αριθµούς, ακόµη και τεχνητά, για να συµµορωθεί µε τις προδιαγραφές; Έτσι διασφαλίζεται η ισότητα, η δικαιοσύνη και η καλλιτεχνική ποιότητα; Μάλλον δύσκολα, και ειδικά για την τελευταία απαντάµε απερίφραστα όχι. Οι κινηµατογραφικοί δηµιουργοί και καλλιτέχνες θα οφείλουν στο εξής να νοιάζονται εκ των προτέρων για την τήρηση κι εφαρµογή αυτών των αριθµών/ποσοστών στο καλλιτεχνικό έργο τους; Κι αν ένα φιλµ που σέβεται επακριβώς τα ποσοστά αυτά, βγει ανοησία, ακαλαίσθητο ή και συντηρητικό, η αισθητική και νοηµατική (αν)επάρκειά του δεν θα µας ενδιαφέρει επειδή απλώς τηρεί τις νόρµες; Αλλά τότε δεν θα κάνουµε καλλιτεχνικά οπτικοακουστικά έργα, µα διδακτικά, διδακτικές κοινωνικοπολιτικές πράξεις, ιδεολογικά κατασκευάσµατα του σοσιαλιστικού –ή κάποιου άλλου– ρεαλισµού ή της κινέζικης πολιτιστικής επανάστασης. Τι θα έλεγαν για όλα αυτά ο Μπέργκµαν, ο Τρυφώ ή ο Φελίνι; Τι λένε οι  auteurs της σύγχρονης εποχής;

Οι όροι που περιλαμβάνονται στα Πρότυπα αναπαράστασης και συµπερίληψης είναι συζητήσιµοι. Γιατί π.χ. υπάρχει µέριµνα µόνο για τους οµοφυλόφιλους, όσους έχουν ζητήµατα ταυτότητας φύλου µεταξύ των σεξουαλικών µειονοτήτων ταυτότητας φύλου LGTBQ και όχι οι υπόλοιποι «διαφορετικοί» στις σεξουαλικές πρακτικές και ηθικές στάσεις που δεν έχουν θέµα ταυτότητας φύλου, αλλά είναι «πολυσεξουαλικοί», «πανσεξουαλιστές» και «διαστροφικοί» ή όπως αλλιώς αυτοπροσδιορίζονται χωρίς να εκφράζουν ζητήµατα επιλογής ταυτότητας φύλου; (Το θέµα αυτό υπάρχει άραγε στη γενικότερη κοινωνική-φυλετική πολιτική και στις σπουδές φύλου;) Η πολιτιστική και ιδεολογική πολιτική ορθότητα µπορεί επίσης να σχετίζεται µε τις όποιες ακρότητες του νεοφεµινιστικού κινήµατος που κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου για τις «σεξιστικές» ερωτικές/σεξουαλικές αναπαραστάσεις ή αναφορές ή σκηνές που λόγω του έντονου ερωτισµού τους υποτίθεται πως θίγουν τη γυναικεία αξιοπρέπεια. Σύµφωνα µε τη σκέψη µερικών φεµινιστριών πρέπει να επιστρέψουµε σε µια µορφή σεµνοτυφίας, µολονότι το βέλος του χρόνου έδειχνε µέχρι πρότινος στην απελευθέρωση, την αµφιφυλοφιλία ή την πολυγαµία. Ακόµη, η πολιτική ορθότητα µπορεί να αφορά στα φιλµ τη δήθεν αδικαιολόγητη ισλαµοφοβία και τον εντοπισµό του κινδύνου έναντι της προέλασης των ισλαµιστών σε όλο τον κόσµο και στη Δύση.

* Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην ειδική έκδοση για τα 20 χρόνια Athens Voice «Επιβιώνοντας στον 21ο αιώνα - Οι πολιτικές, οι τάσεις, τα ρεύµατα της εποχής µας», σε επιµέλεια Σώτης Τριανταφύλλου