Ο Φίλιππος Κουτσαφτής και ο πολιτισμός του χαριτωμένου

Ο Φίλιππος Κουτσαφτής είναι ένας εξαιρετικός φωτογράφος και κινηματογραφιστής αλλά στην πραγματικότητα είναι ένας ποιητής που, με περίσσια σεμνότητα όταν του το απηύθυνα αυτό στη συζήτηση που είχαμε, απέφευγε να το σχολιάσει. Αυτή η «σιωπή» έδινε και την τέλεια ισορροπία σε αυτά που είχε να μας πει, με αφορμή την προβολή της τελευταίας του ταινίας «Ζάκρος» στον κινηματογράφο Δαναό για λίγες μόνο μέρες, ξεκινώντας από τις 4, 5 και 7 Νοεμβρίου.

Η «Ζάκρος» έκανε παγκόσμια πρεμιέρα στο Μουσείο του Λούβρου τον περασμένο Ιανουάριο και συμμετείχε στο Διεθνές Διαγωνιστικό Πρόγραμμα του 25ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης.

Όπως λέει η ταινία, η Ζάκρος, ένα σημαδάκι στον χάρτη της ανατολικής Κρήτης, λουσμένο στο φως και τον άνεμο είναι ένα κατώφλι στραμμένο στην Κύπρο, τη Μικρά Ασία και την Αίγυπτο. Μια μικρή πολιτεία και ένα σημαντικό μινωικό ανάκτορο που εγκαταλείφθηκε ξαφνικά και έκτοτε το προστάτευε για αιώνες στοργικά η σκόνη του χρόνου. Μέχρι το 1961 όπου αποκαλύφθηκε χάρη στις ανασκαφές ενός εμπνευσμένου αρχαιολόγου που άκουγε στο όνομα Νικόλαος Πλάτων. Μία περιήγηση που διήρκεσε περισσότερες από τρεις δεκαετίες στους ιστορικούς χώρους και τα αρχαιολογικά μνημεία του πρώτου μεγάλου πολιτισμού της Ευρώπης. Εκεί που συναντάμε και τη Ζάκρο του σήμερα, τους ανθρώπους και την καθημερινότητά τους. Κρητικοί που ακολουθούν αθόρυβα και σεμνά τους ίδιους κύκλους ζωής όπως και οι Μινωίτες πρόγονοί τους, αντικρίζοντας τον ίδιο τόπο, τα ίδια βουνά, την ίδια θάλασσα, κάτω από την ίδια αγέλη των άστρων.

Στις ταινίες του Φίλιππου Κουτσαφτή η αρχαιολογία μπλέκει με το σήμερα, τα τοπία με τους ήχους της φύσης, οι φυσιογνωμίες των ανθρώπων με τα ευρήματα και όλα μαζί με τις μουσικές του Κωνσταντίνου Βήτα που δημιουργούν ένα απόλυτα συγκινητικό αποτέλεσμα. Όπως και η «Αγέλαστος πέτρα» και το «Αρκαδία Χαίρε», έτσι και αυτή η ταινία του Κουτσαφτή είναι πρώτα απ’όλα, κάθαρση για την ψυχή, ένα ταξίδι «στον πολιτισμό του χαριτωμένου».

Πώς έφτασαν τα βήματά σας στη Ζάκρο;
Είναι μια παλιά ιστορία. Είχε ξεκινήσει πριν τριάντα-τόσα χρόνια όταν είχα γνωρίσει σε μία πρώτη ταινία που έκανα εδώ στον Κολωνό μία κοπέλα αρχαιολόγο η οποία ήταν η κόρη του Νικολάου Πλάτωνα και με κάλεσαν στη Ζάκρο για να δω αν με ενδιαφέρει να τραβήξω πλάνα στις ανασκαφές που έκαναν εκεί. Αυτό ήταν μια τεράστια ευκαιρία κι έτσι βρέθηκα στη Ζάκρο να κινηματογραφώ το 1987.

Τι σας κίνησε το ενδιαφέρον εκεί;
Το κίνητρό μου δεν ήταν να κάνω μια παραγωγή. Εκείνα τα χρόνια -και τα περισσότερα χρόνια στη δουλειά μου στον κινηματογράφο- ήμουνα διευθυντής φωτογραφίας. Το έκανα λοιπόν γιατί με ενδιέφερε αυτός ο κόσμος, αυτό το σύμπαν, το οποίο δεν είχα τη δυνατότητα να το σπουδάσω. Ήταν μία τεράστια ευκαιρία να μπεις με κάμερα σε μία ομάδα αρχαιολόγων κατά τη διάρκεια της δουλειάς τους. Ήταν και λίγο ασυνήθιστο αυτό, εκείνα τα χρόνια. Και τώρα ακόμα είναι.

Τι σας γοητεύει στην αρχαιολογία τόσο πολύ;
Είναι ένα ολόκληρο πράγμα. Είναι αυτό που λέμε ιστορία, μνήμη, χρόνος, τόπος. Αυτό που είμαστε τέλος πάντων.

Ο ποιητικός τρόπος με τον οποίο γράφετε και αφηγείστε ο ίδιος τα κείμενά σας όπως στην «Αγέλαστο Πέτρα», στο «Αρκαδία Χαίρε», στη «Ζάκρο», κάνει πιο προσωπικό το αντικείμενο της κάθε ταινίας σας.
Εγώ δεν έχω ούτε τις γνώσεις της φιλοσοφίας, ούτε της ιστορίας και επειδή τα περισσότερα χρόνια χρηματοδοτούσα ο ίδιος αυτές τις ταινίες, κατ’ ανάγκην αυτές τραβούσαν σε μάκρος. Αυτό δεν με ενοχλούσε όχι μόνο γιατί έβρισκα τον χρόνο να μαζέψω το υλικό μου αλλά και να μπω στον κόσμο αυτής της τεράστιας έρευνας που υπάρχει από πίσω. Ήταν αυτό που με ενδιέφερε. Δεν με πείραζε λοιπόν να καθυστερήσουν οι ταινίες. Τότε ήμουν και νέος και είχα άλλη αίσθηση του χρόνου.

Κι έτσι γίνεστε κι εσείς αρχαιολόγος, μαζεύετε υλικό μέσα στον χρόνο.
Αυτό ήθελα να πω. Τελικά γίνονται βίωμα για μένα αυτές οι ταινίες.

Μία τέτοια ωραία σχέση, ας την ονομάσω έτσι, φαίνεται στη «Ζάκρο» ότι είχατε και με τον αρχαιολόγο Νίκο Πλάτωνα.
Πρέπει να σας πω ότι ο Νικόλας Πλάτων υπήρξε ένας από τους κορυφαίους προϊστορικούς αρχαιολόγους ο οποίος είχε μία ευρύτατη παιδεία. Ο άνθρωπος γνώριζε φιλοσοφία, μουσική, αστρονομία, αρχαιολογία, ιστορία, τα πάντα, ήταν ένα απίστευτο μυαλό.

Ο ίδιος είπε μία φράση την οποία χρησιμοποιείτε στην ταινία, μίλησε για τον «πολιτισμό του χαριτωμένου».
Ακριβώς. Αυτό είναι που διαφοροποιεί τον Μινωικό πολιτισμό σε σχέση με τους πολιτισμούς που τον περιβάλλουν. Η Κρήτη είναι στο κέντρο της ανατολικής Μεσογείου χονδρικά, ανάμεσα στους μεγαλύτερους και παλαιότερους πολιτισμούς του Μινωικού κόσμου. Οι Μινωίτες που είχαν σχέση με το εμπόριο, τους γνώριζαν πάρα πολύ καλά όλους, ειδικά με την Αίγυπτο. Ωστόσο, από όλα αυτά που πήραν, που δανείστηκαν, κράτησαν μόνο αυτό που τους ενδιέφερε για να κάνουν ένα δικό τους πράγμα, έναν δικό τους κόσμο. Ο Μινωικός, εν δυνάμει, θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι ο πρώτος Ευρωπαϊκός πολιτισμός.

Κι ανέδειξαν αυτή τη λεπτότητα που χαρακτήριζε τον κόσμο τους.
Ακριβώς. Η τέχνη είναι ο καθρέφτης μιας κοινωνίας. Αυτό ισχύει διαχρονικά. Όπως ισχύει και το ότι η γλώσσα της τέχνης, από τα νεολιθικά χρόνια μέχρι σήμερα, δεν έχει αλλάξει.

Μου έκανε εντύπωση η τρυφερότητα με την οποία κινηματογραφήσατε αλλά και αφηγείστε για τα μικρά αντικείμενα που βρίσκουν οι αρχαιολόγοι, όπως το μικρό λυχνάρι στην «Αρκαδία» και τα μικρά κύπελλα -βάλατε ένα τέτοιο και στην αφίσα της ταινίας- ή για την «στρούφηγκα» μιας πόρτας…
Αυτό είναι ένα μικρό κυπελλάκι οι διαστάσεις του οποίου είναι ακριβώς για όσο νερό χωράει στις δύο χούφτες του ανθρώπου. Όταν είμαστε στα βουνά, δεν πίνουμε νερό κατευθείαν από την πηγή. Το βάζουμε στα χέρια μας για να βλέπει κανείς τι πίνει. Αυτά τα μικρά κυπελλάκια βρέθηκαν κατά εκατομμύρια σε όλες τις περιόδους του Μινωικού πολιτισμού, δεν υπάρχουν πουθενά αλλού και τελειώνουν όταν τελειώνει και ο Μινωικός κόσμος. Είναι μια «μόδα» αν τη λέω σωστά που υπάρχει σε όλη την Κρήτη και σε όλα τα μέρη που είχαν επιρροή οι Μινωίτες. Αυτό το σοφό και λειτουργικό στην κατασκευή του πράγμα, μέσα στην απλότητά του έχει μία απίστευτη αισθητική και το χρησιμοποιούσαν κυριολεκτικά παντού. Όσο για τον «στρούφηγκα» της πόρτας (σ.σ. το λαξεμένο σημείο στην πέτρα όπου στηρίζεται ο άξονας της πόρτας για να ανοιγοκλείνει), δεν είναι κάτι συνηθισμένο, αλλά είναι συγκλονιστικό. Αυτό που φτιάχνανε δεν είχε σχέση απλώς με τη χρηστικότητα και τη λειτουργικότητα. Είχε αισθητική. Δηλαδή, κουβάλησαν μία τεράστια πέτρα, τη βάλανε μπροστά στο κατώφλι και τη λάξεψαν, για αισθητικούς λόγους.

Το ίδιο έκαναν και με μία κόκκινη πέτρα που την τοποθέτησαν στην είσοδο του σπιτιού, σωστά;
Ναι, ναι. Ο στρούφηγκας της πόρτας λοιπόν, έχει αυτή την τεχνική λεπτομέρεια: ένα μικρό κοίλο με ένα μικρό εξόγκωμα στη μέση. Πρακτικά θα έλεγε κανείς ότι το κοίλο θα χρειαζόταν μία μέρα για να το φτιάξει αλλά το μικρό εξόγκωμα θα του έπαιρνε τρεις μέρες. Λέω σαν παράδειγμα, όταν ανοίγεις και κλείνεις την πόρτα ενός αυτοκινήτου που κάνει 15 χιλιάδες ευρώ έχει τεράστια διαφορά με εκείνη ενός αυτοκινήτου που κάνει 100 χιλιάδες ευρώ. Το καταλαβαίνεις στον ήχο, στη λειτουργικότητα, παντού. Είναι η ποιότητα ζωής που είχαν, λοιπόν.

Εκφράζεστε και γράφοντας ποίηση; Είναι πολύ ποιητικά τα κείμενα στις ταινίες σας. Γι’ αυτό, πιστεύω, είναι και τόσο συγκινητικές.
Όχι, όχι. Δεν γράφω. Δεν είχα γράψει ούτε μια κάρτα στη ζωή μου. Βρέθηκα στην ανάγκη να γράψω για πρώτη φορά στην «Αγέλαστο πέτρα» στην Ελευσίνα. Στη «Ζάκρο» είναι αλήθεια ότι με βοήθησε ένα εξαιρετικό παιδί, ο Κύπριος συγγραφέας Κυριάκος Μαργαρίτης ο οποίος δεν ήρθε απλώς να βοηθήσει, κάτι σπάνιο στις μέρες μας, αλλά το θεώρησε και ευκαιρία. Επίσης εδώ θα ήθελα να μνημονεύσω και μία μη-κινηματογραφική εταιρεία, τη Raycap, η οποία μου έδωσε μία πολύ γερή χορηγία που με βοήθησε να ολοκληρωθεί η ταινία. Εκ των υστέρων μπήκε και το Κέντρο Κινηματογράφου κλπ.

Στις ταινίες σας συνδέετε στοιχεία όπως πρόσωπα των ανθρώπων του τότε και του τώρα που μοιάζουν σαν τα πορτρέτα Φαγιούμ, ή το πρώτο βήμα του ανθρώπου στη σελήνη με τον κόκκινο μανδύα του Απογυμνωμένου Χριστού του Θεοτοκόπουλου. Μιλήστε μου για αυτές τις διασυνδέσεις.
Είναι μία προσπάθεια να δει κανείς ένα σύνολο πραγμάτων. Δεν είναι ούτε αυστηρά αρχαιολογικό ούτε αυστηρά κοινωνιολογικό ή λαογραφικό. Εμένα οι δικές μου εμπειρίες αυτά μου φέρνουν σαν συνειρμό και αυτά σημειώνω.

Γιατί αυτό όμως; Θα περίμενε κανείς η ιδιαίτερη πατρίδα να είναι ίσως το πρώτο πράγμα από το οποίο ξεκινάει ένας δημιουργός.
Πάρα πολλά πράγματα από αυτά που υπάρχουν στις ταινίες μου ξεκινάνε από τη Ζαγορά. Μακάρι να βρω τον χρόνο να κάνω και κάτι για εκεί. Προς το παρόν όμως τελειώνω το δεύτερο φιλμ που ετοιμάζουμε για την Ελευσίνα. Λέγεται «Οι Ελευσίνιοι» και με αυτό κλείνουν θεωρητικά οι πολιτιστικές εκδηλώσεις της Ελευσίνας. Προβάλλεται 1η Δεκέμβρη. Μετά είναι δύο ακόμα παραγωγές τις οποίες πρέπει να ολοκληρώσω. Η μία είναι για την Αίγινα και η άλλη για τη Μεσσηνία.

Ο Κωνσταντίνος Βήτα για τη συνεργασία του με τον Φίλιππο Κουτσαφτή

 «Με τον Φίλιππο συνεργάστηκα το 1998- 1999 στο ντοκιμαντέρ “Αγέλαστος Πέτρα”. Βρεθήκαμε στη μονταζιέρα του και συγκεκριμένα σε ένα γραφείο όπου παντού υπήρχαν καρούλια από φιλμ, μου έδειξε αποσπάσματα από τη δουλειά αυτή που προετοίμαζε πολλά χρόνια. Έφυγα πολύ συγκινημένος από τις εικόνες και έτσι ξεκίνησα την συνεργασία μου μαζί του, είναι εξαιρετικός άνθρωπος, βαθύς, στοχαστικός, αληθινά ταπεινός με μάτια που αγαπούν τον κόσμο και παράλληλα είναι ένας γίγαντας με παιδική ψυχή. Αργότερα συνεργαστήκαμε στο ντοκιμαντέρ “Αρκαδία Χαίρε” και πριν δύο χρόνια περίπου είδα αποσπάσματα από την “Ζάκρο” που αυτή τη στιγμή προβάλλεται.

Η συνεργασία μας είναι πολύ απλή κι εγώ προσπαθώ κάθε φορά να μπω σε αυτό τον κόσμο που είναι κάπως, υπό κατασκευή όσον αφορά τη δομή. Κυρίως παρακολουθώ για πολύ καιρό τις εικόνες και γράφω μουσική πάνω σε αυτές. Ο Φίλιππος είναι αυτός που κάνει την τελική επιλογή και πολλές φορές μου δίνει και μουσική κατεύθυνση.

Μπορείτε να δείτε δωρεάν ολόκληρη την ταινία «Αρκαδία Χαίρε» του Φίλιππου Κουτσαφτή εδώ:

«Ζάκρος»

Κείμενα Φωτογραφία Σκηνοθεσία: Φίλιππος Κουτσαφτής
Παραγωγός: Κωνσταντίνος Μωραΐτης
Μοντάζ: Χρόνης Θεοχάρης
Μουσική: Κωνσταντίνος Βήτα
Σύμβουλος Σεναρίου: Κυριάκος Μαργαρίτης
Παραγωγή: PAN ENTERTAINMENT
Συμπαραγωγή: ΕΡΤ ΑΕ | Ε.Κ.Κ. |  ΘΕΙΣΟΑ ΙΚΕ  |  ΕΚΟΜΕ  | RAYCAP  | FOUGARO
Κινηματογράφος Δαναός - Λεωφόρος Κηφισίας 109