Οι περιπέτειες του Απελευθερωτικού Κινήματος Ομοφυλοφίλων (ΑΚΟΕ) σε ένα ντοκιμαντέρ

Θα προσπαθήσουμε να μιλήσουμε για το τελευταίο έργο του. Οι δυσκολίες ξεκινούν άμα τη αναγνώσει του τίτλου. Το ΑΚΟΕ είναι ακρωνύμιο τεσσάρων λέξεων: Απελευθερωτικό Κίνημα Ομοφυλοφίλων Ελλάδος. ΑΜΦΙ είναι το όνομα του περιοδικού που εκδόθηκε από τα, ατύπως, μέλη του Κινήματος σε διάρκεια 14 ετών – από το 1976 έως το 1990, με καθοριστικής σημασίας πρόσωπο για το μεγαλύτερο διάστημα τον Λουκά Θεοδωρακόπουλο και συνεμπνευστή τον Ανδρέα Βελισσαρόπουλο. Αμφότεροι εκτός της επιγείου ζωής. Ο Ανδρέας κατέληξε από AIDS το 1985 και ο Λουκάς, σε προχωρημένη ηλικία, το 2013, αλλά «τελεί σε αποχώρηση» από το κίνημα και το περιοδικό την ίδια περίοδο κατά την οποία ο ιός απειλεί με εξαφάνιση, κυριολεκτικώς, την κοινότητα των ομοφυλοφίλων και όχι μόνο. Οι δύο πρωτοπόροι εγκαταλείπουν την προσπάθεια, άκων και εκών αντιστοίχως, στα μέσα της δεκαετίας του ’80. Το βασικό περιεχόμενο του ντοκιμαντέρ συνοψίζεται στη φράση «Η Ιστορία μιας Επανάστασης». Το πρώτο ουσιαστικό της προτάσεως είναι απολύτως ακριβές γιατί η κινηματογραφική εκδοχή του Σήφη Βαρδάκη αποτελεί μια συγκροτημένη και πειστική εξιστόρηση των γεγονότων και των προσώπων. Πιθανώς πρόκειται για μια μοναδική προσπάθεια μέχρι σήμερα. Αξιοσημείωτα κινηματογραφικά στοιχεία είναι οι σκιαγραφημένες φιγούρες του art Director Στηβ Στιβακτή, που, σε συνδυασμό με τα visual effects της Αφροδίτης Μπιτζούνη, καθιστούν καθηλωτική την εξιστόρηση. Το δεύτερο ουσιαστικό, μάλλον, μπερδεύει την κατάσταση εάν ο αναγνώστης δεν συμπεριλάβει στην ερμηνεία του τη συμπληρωματική φράση της παρενθέσεως: Η Επανάσταση συνίσταται στην ερωτική φαντασίωση «να κοιμάμαι στο στήθος του». Είναι αναγκαία η παρέμβαση του σκηνοθέτη.

«Τη φράση τη λέει ο Κίμωνας Φωτιάδης στην ταινία. Δεν είναι καθόλου τυχαία η επιλογή της, διότι ο πιο σοβαρός λόγος της ύπαρξης του ντοκιμαντέρ είναι να καταστήσει σαφές ότι η ομοφυλοφιλική επιθυμία ή φιλομοφυλία, όπως αρέσκετο να την ονομάζει ο δολοφονημένος συγγραφέας Κώστας Ταχτσής, δεν είναι η έκφραση μιας λαγνείας άνευ ορίων αλλά ο ερωτικός, ο συναισθηματικός σύνδεσμος ενός άντρα με έναν άλλο άντρα. Είχα την πρόθεση και την κρυφή ελπίδα να πείσω με την ταινία ότι ο αμφι-ανδρικός έρωτας δεν είναι “ανώμαλη σεξουαλική έκφραση” αλλά ερωτική σχέση ομοφύλων. Το να βάλεις το κεφάλι σου στο στήθος του ήταν η θεμελιώδης φαντασίωση. Φυσικά, εκείνα τα χρόνια αλλά και στις μέρες μας με κάποιο τρόπο, η εικόνα που έχει συνολικά η κοινωνία μας είναι μάλλον διαφορετική. Πολλές φορές δεν εξαιρούνται ούτε οι ίδιοι οι ομοφυλόφιλοι, οι οποίοι ως θύματα της κοινωνικής προβολής πάνω τους διατηρούν ή ενισχύουν την κοινοτοπία των σεξουαλικώς ακόρεστων ανθρώπων. Η καταδικαστική κρίση, η κοινωνική ντροπή και η αποπομπή των ομοφυλοφίλων εφήβων αγοριών από τις οικογένειές τους –ειδικότερα των χαμηλότερων τάξεων–, οδηγούσε στην ανδρική πορνεία κυρίως υπό τη μορφή των, παρανόμως φυσικά, εκδιδομένων αντρών με γυναικεία περιβολή: των “τραβεστί”, όρου που στις ημέρες μας ακούγεται προσβλητικός. Δεν νομίζω ότι υπάρχει νέος άντρας της δεκαετίας του ’80 που δεν έχει να πει ανόητη, περιγελαστική, χυδαία ιστορία από μια “μπουρδελότσαρκα” στη λεωφόρο Συγγρού. Επομένως, ναι, χρησιμοποιώ την επεξηγηματική λέξη “επανάσταση”, κυριολεκτικώς για να επανασυστήσω τον εσωτερικό ψυχικό κόσμο ενός ομοφυλόφιλου, τουλάχιστον έτσι όπως τον έζησα στην οδό Ζαλόγγου 6Α, στα Εξάρχεια».

Ο Σήφης Βαρδάκης μιλάει για το ντοκιμαντέρ «ΑΚΟΕ/ΑΜΦΙ: Η Ιστορία μιας Επανάστασης»

― Σήφη, εάν υποθέσουμε ότι το ΑΚΟΕ και το ΑΜΦΙ πληρούν την ανάγκη των ομοφυλοφίλων να γίνουν κοινότητα –στις ημέρες μας ονομάζονται ΛΟΑΤ+ (Λεσβίες, Ομοφυλόφιλοι, Αμφιφυλόφιλοι, Τρανσέξουαλ, +) και έχουν ήδη κοινοτική υπόσταση– υπό ποια μορφή την οραματίζονταν; Ως την εξατομικευμένη έκφραση της σεξουαλικότητας, του ερωτισμού, ή ως αναγνώριση της υπάρξεώς τους από την υπόλοιπη κοινωνία;
Αντώνη, δυσκολεύομαι να απαντήσω γιατί και οι δύο οπτικές αποτελούσαν ζωντανή επιδίωξη. Καταλαβαίνω ότι η αναγνώριση, ειδικότερα από τους ανθρώπους που τους αγαπούσαν και τους απέρριπταν, ήταν πρωτευούσης σημασίας, όπως είναι και για τον καθένα μας ειδικά στην ελληνική κοινωνία που απορρίπτει συλλήβδην τη διαφορετικότητα την ίδια στιγμή που αγκαλιάζει με τρυφερότητα την ομοιογένεια –με την έννοια της αποδοχής των ίδιων αντιλήψεων.

― Όμως, θα έλεγα ότι εξ ορισμού ένας σεξουαλικός προσανατολισμός που δεν ευνοεί την αναπαραγωγή, αναγκάζει το υποκείμενό της σε μια πιο ατομική έκφραση. Δημιουργεί εσωτερικές συνθήκες λιγότερο ευεπηρέαστες από τα κοινωνικά ήθη και έθιμα, επομένως, πιθανώς, διαμορφώνει έναν άνθρωπο περισσότερο εξατομικευμένο.
Έχασα τον ύπνο μου με αυτή τη σκέψη. Μέχρι εφιάλτες είδα. Αρχικώς, δεν συμφωνώ. Δεν ξέρω αν «δεν ευνοεί την αναπαραγωγή». Πάρα πολλά LGBT ζευγάρια επιθυμούν να κάνουν παιδιά και πολλά έχουν παιδιά. Είτε μέσω παρένθετης μητέρας ή δότη σπέρματος, είτε με υιοθεσία. Το ότι η ομόφυλη σεξουαλική πράξη δεν «παράγει παιδιά» πάλι εστιάζει την προσοχή στην πράξη αυτή καθαυτή.
Είναι εντυπωσιακό το πώς η «ανάγνωση» των ομόφυλων σχέσεων εστιάζει κάθε φορά στο σεξ. Η ανάγκη όμως είναι πρωτίστως συναισθηματική. Δεν είναι πρωτίστως σεξουαλική. Εάν κάποιος είναι asexual, επίσης «δεν ευνοεί την αναπαραγωγή» αλλά δεν βλέπω να είναι εξίσου κατακριτέος. Ίσως σε παλαιότερες δεκαετίες να ήταν. Για παράδειγμα η μάνα μου (92 ετών) έλεγε για κάτι φίλες της αδελφής μου οι οποίες έκαναν σπουδαία καριέρα ότι «απέτυχαν στη ζωή τους» επειδή δεν έκαναν παιδί. Ο κοινωνικός εξοστρακισμός είναι που ίσως «δημιουργεί εσωτερικές συνθήκες λιγότερο ευεπηρέαστες από τα κοινωνικά ήθη και έθιμα, επομένως και πιθανώς διαμορφώνει έναν άνθρωπο περισσότερο εξατομικευμένο».

Υπήρχε πάντα η εσωτερική ανάγκη να προσφέρουμε στην κοινωνία, σπρώχνοντάς την προς μεγαλύτερη ανεκτικότητα και κατανόηση στις διάφορες ατομικότητες. Κάτι που το ΑΚΟΕ διεκδικούσε πάντα ήταν η δυνατότητα της προσφοράς στην κοινωνία. Αυτό σημαίνει «ανεκτικότητα»: Αποδεχτείτε με ως μέλος σας ώστε να συνεισφέρω ισότιμα. Δεν πιστεύω επ’ ουδενί ότι η διεκδίκηση του δικαιώματος να είναι κάποιος ο εαυτός του, διεκδικώντας ταυτόχρονα την ευτυχία, τον θέτει αυτόματα «εκτός κοινωνίας». Και πάλι μου θυμίζει παλαιότερες γενιές. Θυμάσαι που σου έλεγα για τη γιαγιά μου που στα 18 της παντρεύτηκε τον παππού μου που ήταν 46 χρονών για «σασμό». Το διαζύγιο ήταν κάτι αδιανόητο και θα θυμάσαι τις εποχές που ο «γάμος από έρωτα» ήταν κάτι «επαναστατικό». Δεν πιστεύω καθόλου ότι πιο ευτυχισμένοι άνθρωποι και ατομικότητες που εκφράζονται οδηγούν σε κοινωνική κατάρρευση. Αντίθετα, πιστεύω ότι οι άνθρωποι που ζουν σε αρμονία με τους εαυτούς τους, συνεισφέρουν σε μεγαλύτερο βαθμό. Ένας καταπιεσμένος άνθρωπος που μισεί την κοινωνία που τον καταπιέζει, δεν προσφέρει σε αυτήν με τον ίδιο τρόπο και την ίδια χαρά που προσφέρει κάποιος άνθρωπος που αισθάνεται ότι η κοινωνία του τον αγκαλιάζει και τον αποδέχεται. Δεν είναι προφανές;

Να επισημάνω εδώ ότι η πολυχρησιμοποιημένη φράση «σεξουαλική προτίμηση» με την έννοια της «επιλογής» δεν εκφράζει σωστά την κατάσταση. Γεννιόμαστε με την «προτίμηση», άρα δεν είναι προτίμηση, είναι ιδιοσυγκρασία. Αυτό που ακούγεται πολύ –ειδικά τον τελευταίο καιρό με αφορμή τον Στέφανο Κασσελάκη–, η φράση «σεξουαλική προτίμηση», μειώνει τη συναισθηματική αξία σχέσεων πολυετών, ανθρώπων που σε άλλες χώρες έχουν συνάψει γάμο, οικογενειών που σε πολλές περιπτώσεις έχουν παιδιά. Δεν ξέρω πώς θα το εισέπρατταν τα ετεροφυλόφιλα ζευγάρια αν αναφερόμουν στους συντρόφους τους ως τη «σεξουαλική τους προτίμηση». Στα αυτιά μου ηχεί μειωτικό και απαξιωτικό. Πιστεύω ότι όποιος έχει περάσει την ηλικία της εφηβείας ξέρει ότι οι σχέσεις με συναισθηματικό έρεισμα σπάνια έχουν να κάνουν με «σεξουαλική προτίμηση». Στηρίζονται συνήθως σε βαθύτερες ψυχικές ενώσεις. Και αυτό πρέπει κάποτε να αναγνωριστεί και στις σχέσεις ομοφύλων και να σταματήσει αυτή η αντιδραστική (;) εμμονή στο σεξ. Ενηλικιωθείτε επιτέλους.

― Υπάρχουν ταξικές διαφορές, ή πολιτικές συμπάθειες και αντιπαραθέσεις;
Η καταστατική συνθήκη της ιδρύσεως του ΑΚΟΕ είναι η φιλική σχέση του Ανδρέα Βελισσαρόπουλου και του Γάλλου αριστερού ακτιβιστή –για να μιλήσουμε με σύγχρονους όρους– Guy Hocquenghem, ιδρυτή του Front Homosexuel d’Action Révolutionnaire το 1971. Το βιβλίο του Guy Hocquenghem, «Le Désir Homosexuel» (1972 και σε αγγλική μετάφραση Homosexual Desire, 1978) μπορεί να είναι το πρώτο έργο της Queer Theory. Ο Λουκάς Θεοδωρακόπουλος, περιβόητος, τουλάχιστον στο χώρο της gay κοινότητας, για το βιβλιαράκι του «Καιάδας», που περιγράφει μια αστυνομική επιδρομή κατά τη διάρκεια της δικτατορίας σε πάρτι ομοφυλοφίλων στην Καλογρέζα, είναι θαυμαστής του Guy Hocquenghem, γνώστης των ευρωπαϊκών κινημάτων στον απόηχο του Μάη του 1968 αλλά και ένας άνθρωπος «ταξικά κατώτερος» του Αντρέα Βελισσαρόπουλου. «Ζηλεύει» τη σχέση του τελευταίου με τον Γάλλο. Είναι αξιοσημείωτο, κατά μαρτυρίες, το παράδοξο της εντάσεως με την οποία ο Βελισσαρόπουλος διεκδικούσε τα δικαιώματά του και ταυτόχρονα της άρνησής του να εμφανιστεί δημοσίως, ίσως γιατί δεν ήθελε να το μάθει η οικογένειά του. Μπόρεσα να βρω μόνο δύο φωτογραφίες του. Δύο φωτογραφίες του εμφανίζονται στο ντοκιμαντέρ. Την πρώτη μου την έδωσε η Μαρία Μήτσορα και εμφανίζεται όταν αναφέρεται για πρώτη φορά ο Βελισσαρόπουλος και τη δεύτερη μου την έδωσε ο Δημήτρης Ξανθούλης κι εμφανίζεται μαζί με την νεκρολογία του στο Αμφί.
Συνολικώς το Κίνημα είναι ανεκτό μόνο από την «αναθεωρητική» Αριστερά. Το περιοδικό ΑΜΦΙ φιλοξενείται στα Φεστιβάλ Νεολαίας του ΚΚΕ Εσωτερικού και στους δρόμους. Εν είδει προστασίας, οι διανομείς του ΑΜΦΙ στέκονται δίπλα σε αυτούς της εφημερίδας «Θούριος» του Ρήγα Φεραίου. Όμως αυτό δεν κρατάει πολύ. Πάντως, θα μπορούσε να πει κάποιος ότι το ΑΚΟΕ «ανήκει» στον προοδευτικό χώρο. Ειδικότερα το περιοδικό συλλέγεται από νεαρούς ανθρώπους ανεξαρτήτως σεξουαλικού προσανατολισμού ως ένα είδος πρωτοπορίας και απελευθέρωσης.

Εν κατακλείδι θα μπορούσε να πει κάποιος ότι η προσπάθεια εκφράσεως και ορατότητας των ομοφυλοφίλων συμβαδίζει με μια γενικότερη, μη συντηρητική άποψη οργανώσεως της κοινωνίας. Το Κίνημα εστιάζει στην «Απελευθέρωση» και στην «ορατότητα» και είναι αυτή η διάθεση που ενοποιεί τα μέλη του όποια κι αν ήταν η πολιτική τους τοποθέτηση. Όλες οι φωνές ακούγονταν. Ανεξαρτήτως πολιτικών πεποιθήσεων. Το σοβαρό ήταν να ενισχυθούν οι στόχοι του κινήματος. Μοναδική διαφωνία ήταν αρχικά ο εναγκαλισμός ή όχι των «τραβεστί». Είναι χαρακτηριστική η θέση του Κώστα Ταχτσή, που όμως δεν ανήκε στο ΑΚΟΕ. Στο βιβλίο του «Το φοβερό βήμα» που στην ταινία διαβάζεται από τον Γιώργο Παπαπαύλου, ο Ταχτσής γράφει ότι δεν ήθελε να ταυτιστεί με «μια πουτάνα της Συγγρού» δικαιολογώντας τη στάση του από ψυχολογικής σκοπιάς ως «ρομαντικός ανιδιοτελής ομοφυλόφιλος έφηβος που ήμουν κι εγώ κάποτε».

Η Μπέττυ (Ελισάβετ Βακαλίδου) περιγράφει γλαφυρά τις κακοπάθειες που είχε υποστεί και κυρίως τον μόνιμο φόβο της. Η ιστορική συνάντηση στο Λουζιτάνια στις 25 Απριλίου 1977 αποτέλεσε την πιο εμβληματική και μαζική κίνηση που είχε δει ως τότε η Αθήνα. Η Μπέττυ στην κύρια ομιλία της αναφέρεται στα «Τείχη» του Κωνσταντίνου Καβάφη. Είναι το πρώτο αναγνωρισμένο ποίημα του πιο σημαντικού ποιητή του 20ού αιώνα. Έχει ενταχθεί από τον ίδιο στη θεματική ενότητα που την ονόμασε Φυλακαί. Αναφέρεται σε μια κλεισούρα που η Μπέττυ τη νιώθει ως αναγκαία συνθήκη της υπάρξεώς της ενώ ο Ταχτσής ως «επιλογή». Όπως επισημαίνει στο ντοκιμαντέρ ο Άγγελος Παπαδημητρίου, για τον συγγραφέα τα γυναικεία ρούχα ήταν αισθητικού και αισθησιακού ενδιαφέροντος ενώ για την κοινότητα των τραβεστί τρόπος ζωής και επιβίωσης.

― Το 1990 ΑΜΦΙ και ΑΚΟΕ κλείνουν οριστικά. Κάπου εκεί ολοκληρώνεις το ντοκιμαντέρ, κατά τη γνώμη μου χωρίς τελική αποτίμηση της παρουσίας του Κινήματος ή του περιοδικού.
Πιθανώς. Δεν μπορώ να απαντήσω με σαφήνεια. Ταλαιπωρηθήκαμε σχετικά με τον τρόπο που θέλαμε να κλείσουμε. Η εμφάνιση των περιοδικών της εποχής στις αρχές του ’90 ικανοποιούν ως ένα βαθμό την εικονογραφία της ομοφυλοφιλίας. Η κοινωνία φαίνεται πιο ανοιχτή σε μια τέτοιου είδους έκφραση. Όμως το Κίνημα δεν είχε αυτό ως βασική επιδίωξη. Εκ των υστέρων, θα έλεγα ότι ο βασικός προσανατολισμός, παρόλο που δεν ήταν ορθολογικά συντεταγμένος, ήταν να δοθεί η ευκαιρία να εμφανιστεί η ύπαρξη της ομοφυλοφιλικής διαθέσεως. Ακόμα και αυτοί που δεν κατέβηκαν ποτέ τα σκαλιά του υπογείου της Ζαλόγγου, όπως σωστά επισημαίνει στην τελευταία φράση του ο Βαλλιανάτος, θα ήθελα να πιστεύω ότι έπαιρναν κουράγιο και δύναμη από την ύπαρξή του. Το ντοκιμαντέρ, τελικώς, είναι ένα love letter. Θα ήθελα να επισημάνω τη στήριξη που είχε η ταινία από τους παραγωγούς Μαρίνα Δανέζη και Τάσο Κορωνάκη της Laika Productions, στους οποίους με σύστησε ο Executive Producer της ταινίας, Λευτέρης Χαρίτος, αλλά και τη σημαντική συνεισφορά στην ταινία του Θοδωρή Αντωνόπουλου ως σύμβουλο σεναρίου και του Κώστα Γιαννακόπουλου ως επιστημονικού σύμβουλου.

Ιωσήφ Βαρδάκης - βιογραφικό

Ο Ιωσήφ Βαρδάκης γεννήθηκε το 1966 στο Ρέθυμνο. Σπούδασε κινηματογραφία και τηλεόραση στο Tisch School of the Arts του New York University (B.F.A. Film/TV, 1991) και συνέχισε σε μεταπτυχιακά στο ίδιο πανεπιστήμιο, με εξειδίκευση στη θεατρική λογοτεχνία (Graduate School of Arts & Science, M.A. English & American Literature - Dramatic Literature, 1994). Επί σειράν ετών εργάζεται ως σκηνοθέτης στο θέατρο, έχοντας σκηνοθετήσει πάνω από 30 παραστάσεις τα τελευταία 20 χρόνια. Ανάμεσά τους: «Ο Κύκνος» (Χοροροές, 1997), «Δεσποινίς Τζούλια» (Θέατρο Ιλίσια, 1999), «Q.E.D. Ή τι Απέδειξε ο κύριος Φάινμαν» (Θέατρο Ροές, 2004), «I Am My Own Wife» (Bios, 2012), «Πατρίσια Χάισμιθ: Εισαγωγή στο Σασπένς» (Θέατρο 104, 2014). Mεταξύ άλλων, ο Σήφης Βαρδάκης σκηνοθέτησε το ντοκιμαντέρ «ΑΚΟΕ/ΑΜΦΙ: Η Ιστορία μιας Επανάστασης (*Να κοιμάμαι στο στήθος του…)» το οποίο κέρδισε το βραβείο κοινού στο 25ο Διεθνές Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, τον Μάρτιο του 2023. Αυτή την περίοδο προβάλλεται αποκλειστικά από τη Vodafone TV. Πρόκειται να προβληθεί στο «Με τα μάτια ανοιχτά» – 8ο Αφιέρωμα στο Ελληνικό Ντοκιμαντέρ από την Ένωση Ελληνικού Ντοκιμαντέρ (Ταινιοθήκη της Ελλάδας, 12-15 Οκτωβρίου), στις 13 Νοεμβρίου στο πλαίσιο του Gimme Shelter Film Festival (Gagarin, Αθήνα) και στο DocFest – 17ο Φεστιβάλ Ελληνικού Ντοκιμαντέρ στη (Χαλκίδα, 21-26 Νοεμβρίου).

Info
Η ταινία «ΑΚΟΕ/ΑΜΦΙ: Η Ιστορία μιας Επανάστασης» θα προβληθεί στο Gimme Shelter Film Festival, τη Δευτέρα 13 Νοεμβρίου, στο Gagarin 205.