«8 ½»: Το αριστούργημα του Φεντερίκο Φελίνι με τον Μαρτσέλο Μαστρογιάνι έκανε πρεμιέρα στις 14 Φεβρουαρίου 1963 και 60 χρόνια αργότερα, ορίζει το κινηματογραφικό cool.
Τι ακριβώς σημαίνει «cool» και πώς το ορίζουμε στη ζωή, αλλά και στην τέχνη; Ευρύ όσο και οι τρόποι με τους οποίους εκδηλώνεται, ρευστό όσο και οι τάσεις που διαμορφώνει, ετερόκλητο όσο και οι εκάστοτε πρεσβευτές του, («θα προτιμούσα να είμαι νεκρός παρά cool», έλεγε ο Κερτ Κομπέιν, ένας από τους πιο cool αυτόχειρες των μουσικών nineties), εάν υπάρχει κάποιο στοιχείο που επιγραμματίζει το «cool», αυτό είναι ίσως μια αίσθηση ήρεμης αυτοπεποίθησης, μια ποιότητα αρκετά επιθυμητή για να ενθαρρύνει την εξομοίωση.
Στη μόδα, τη μουσική και τον κινηματογράφο, η γένεση του «cool» μοιάζει σε μεγάλο βαθμό συνδεδεμένη με την εμφάνιση της ποπ κουλτούρας του 20ου αιώνα: Από τη μεταπολεμική τζαζ της Δυτικής Ακτής των ΗΠΑ, που εφηύρε τον όρο, έως την καθιέρωση των ΜΜΕ, της μόδας, της μουσικής και του κινηματογράφου σαν κυρίαρχων τρόπων δημιουργικής ταύτισης των γενεών που ανατράφηκαν με τη βιομηχανία του θεάματος.
Αυτό ισχύει ιδιαίτερα στο σινεμά, όπου οι ταινίες, οι κινηματογραφιστές και οι ερμηνευτές που χαρακτηρίζονται ως «cool», δεν παύουν να μνημονεύονται και να αντιγράφονται. Cool είναι: Τα φιλμ του Ζαν-Λικ Γκοντάρ, ο Τζέιμς Ντιν και ο Μάρλον Μπράντο στην ακμή τους, ο Στιβ ΜακΚουίν στο «Bullitt», η Τζούλι Κρίστι στο «Darling», η καρτουνίστικη βία του Κουέντιν Ταραντίνο, το ρέμπελο προφίλ του Τζόνι Ντεπ, πριν τουλάχιστον αντιμετωπίσει τις καταγγελίες της κουλτούρας ακύρωσης.
Cool προπάντων είναι το «8 ½», το αριστούργημα του Φεντερίκο Φελίνι που συμπληρώνει φέτος έξι δεκαετίες διαχρονικής κινηματογραφικής φινέτσας. «Δεν φοβάμαι πλέον να πω την αλήθεια για αυτά που δεν ξέρω, αυτά που ψάχνω, όσα δεν έχω βρει. Μόνο έτσι νιώθω ζωντανός», ομολογεί σε κάποιο σημείο της ταινίας ο Γκουίντο, πρωταγωνιστής του «8 ½» και άλτερ έγκο του Φελίνι, τον οποίο υποδύεται ένας απροσποίητα cool Μαρτσέλο Μαστρογιάννι.
Πέρα από τη νοσταλγία μιας εποχής που το ευρωπαϊκό σινεμά σήμαινε πολλά περισσότερα πράγματα από ό,τι σήμερα, το «8 ½», το οποίο κλείνει τα 60 του χρόνια αυτή την εβδομάδα, εξακολουθεί να είναι μια από τις πιο cool κινηματογραφικές ψευδαισθήσεις της ιστορίας της 7ης τέχνης.
«8 ½»: Η καλύτερη ταινία που έχει γίνει ποτέ για το τι σημαίνει να φτιάχνεις ταινίες
Το «8 ½» είναι μια πνευματώδης αυτοαναφορά στην καριέρα του ίδιου του Φελίνι. Η ταινία είναι τυπικά η όγδοη και μισή του, έπειτα μετά από επτά φιλμ μεγάλου μήκους και δύο μικρά αποσπάσματα για ανθολογίες. Το 1963, ο σκηνοθέτης είναι αναμφισβήτητα ήδη η πιο διάσημη φιγούρα του ιταλικού κινηματογράφου με σειρά εμβληματικών ταινιών, από το «La Strada» μέχρι τις «Νύχτες της Καμπίρια» και το «Dolce Vita», είναι όμως στο «8 ½» εκεί που θα αποτυπώσει τον πιο ονειρικό, προσωπικό και γοητευτικό του κόσμο. «Πάντα μου άρεσε να βλέπω τη ζωή υπό ένα πρίσμα φαντασίας», είπε την ίδια χρονιά σε μια συνέντευξη με τη δημοσιογράφο Οριάνα Φαλάτσι, συνοψίζοντας το δημιουργικό του όραμα.
Το «8 ½» ακολουθεί τον Γκουίντο Ανσέλμι (Μαρτσέλο Μαστρογιάνι), έναν σκηνοθέτη κινηματογράφου στη Ρώμη, ο οποίος παθαίνει δημιουργικό μπλοκ στο τελευταίο του έργο, μια ταινία επιστημονικής φαντασίας. Περιτριγυρισμένος από μια κουστωδία παρατρεχάμενων, κριτικών, παραγωγών, ηθοποιών και κοσμικών, που όλοι περιφέρονται γύρω του ενόσω ο γάμος του με τη Λουίζα, (Ανούκ Εμέ) καταρρέει, και κοντά στο να ακυρώσει εντελώς την ταινία, ο Γκουίντο διχάζεται ανάμεσα στην πραγματικότητα, τις φαντασιώσεις και τις αναμνήσεις.
Το κεντρικό δίλημμα με το οποίο παλεύει είναι: θα ήταν μια πιο ανοιχτά προσωπική ταινία κάθαρση για το δημιουργικό του μπλοκ ή ένα τέτοιο έργο θα θεωρούνταν επιεικώς εγωιστικό;
Ταυτόχρονα, ο Γκουίντο του Μαστρογιάνι ενσαρκώνει έναν κουλ κοσμοπολιτισμό με το καλοραμμένο του κοστούμι Brioni, το μόνιμο τσιγάρο και την αδιάφορη περιπλάνηση ανάμεσα σε φλύαρους που απαιτούν πράγματα από αυτόν. Το να αποτύχεις να γυρίσεις μια ταινία δεν φαινόταν ποτέ τόσο ωραίο όσο στα ασπρόμαυρα πλάνα του «8 ½».
«Το 8 1/2 είναι η καλύτερη ταινία που έχει γίνει ποτέ για τη δημιουργία ταινιών», κατέληγε ο αείμνηστος Ρότζερ Έμπερτ στην κριτική του. Η ταινία του Φελίνι επηρέασε απροσδόκητα μια ολόκληρη γενιά κινηματογραφιστών στις δεκαετίες του 1970 και του 1980 και συνεχίζει να εμπνέει: όλοι, από τον Ντέιβιντ Λιντς μέχρι τον Γκιγιέρμο ντελ Τόρο, εκφράζουν δέος για τον τρόπο που ο Φελίνι απεικόνισε τη διαδικασία της κινηματογραφικής παραγωγής. Μεταξύ των πιο αξιοσημείωτων πιστών του «8 ½» είναι ο Τέρι Γκίλιαμ, μέλος των Monty Python και γνωστός για δικά του ονειρικά σκηνοθετικά επιτεύγματα, όπως το «Μπραζίλ» και το «Φόβος και παράνοια στο Λας Βέγκας».
«Το 8 1/2 είναι η ουσία του κινηματογράφου», δήλωσε ο Γκίλιαμ όταν του ζητήθηκε να επιλέξει μια αγαπημένη του στιγμή της έβδομης τέχνης. «Είδα για πρώτη φορά το “8 ½” όταν κυκλοφόρησε στις αρχές της δεκαετίας του '60. Ήμουν στη Νέα Υόρκη και εκείνη τη στιγμή ανακάλυπτα ευρωπαϊκές ταινίες. Η άμεση αντίδρασή μου ήταν ότι αυτή ήταν η πιο ξεκάθαρη, πιο ειλικρινής και αληθινή απεικόνιση του πώς είναι να σκηνοθετήσω μια ταινία, και δεν είχα σκηνοθετήσει ποτέ μια ταινία σε εκείνο το σημείο! Αλλά αποδείχθηκε ότι ήταν αλήθεια».
Ο Γκίλιαμ θυμάται το σοκ που ένιωσε παρακολουθώντας την ταινία του Φελίνι: Όπως σημειώνει, το «cool» της έγκειται στη θυσία της αφήγησης υπέρ της ατμόσφαιρας και του στιλ. «Για εμένα και τόσους πολλούς σκηνοθέτες, η εισαγωγή στην ευρωπαϊκή κινηματογραφική παραγωγή ήταν η μεγάλη αφύπνιση. Δεν χρειαζόταν όλα να περιστρέφονται γύρω από τη Ντόρις Ντέι και τον Ροκ Χάντσον. Μπορείς να δημιουργήσεις διαφορετικούς κόσμους. Νομίζω ότι για αυτό τον λόγο ο Φελίνι έγινε cool. Το Χόλιγουντ εκείνη την εποχή έβγαζε αυτές τις πολύ χαρούμενες, ασφαλείς, συμβατικές ταινίες, ενώ οι Ευρωπαίοι ξεδίπλωναν φοβίες και εφιάλτες και ξαφνικά η αφήγηση έγινε λιγότερο σημαντική· ήταν περισσότερο η ατμόσφαιρα και το στιλ, δηλαδή η ψυχή και το σώμα του coolness».
thread of photos captured by paul ronald on the set of federico fellini’s 8½ in 1962.
Ο καθηγητής Φρανκ Μπερκ, του Πανεπιστημίου Κουίνς του Καναδά και εκδότης του πρόσφατου τόμου «A Companion to Federico Fellini», σχολιάζει το πώς ο σκηνοθέτης ισορροπούσε στην αντίφαση του να αγκαλιάζει το πνεύμα της εποχής, ενώ ταυτόχρονα το κριτικάρει.
«Ο Φελίνι μπήκε συνειδητά στον κόσμο της δεκαετίας του 1960», λέει στο BBC Culture. «Το “La Dolce Vita” είχε επιμελώς υιοθετήσει την κουλτούρα των διασημοτήτων και την κοινωνία του θεάματος, και το “8 ½” επικεντρώθηκε σε έναν διάσημο σκηνοθέτη προσφέροντας κάτι που ήταν, για την εποχή του, υπερθέαμα. Τόσο η φαινομενική γιορτή αλλά και η ταυτόχρονη κριτική της ακραίας υποκειμενικότητας αντικατοπτρίζει τη μάχη μεταξύ του αναδυόμενου ατομικισμού της δεκαετίας του 1960 και του ακριβώς αντίθετου: μια αριστερή επίθεση στον αστικό ατομικισμό».
Πέρα από την κριτική, η ταινία αναμφίβολα κερδίζει πόντους από τη σαγηνευτική κινηματογράφηση του Τζιάνι Ντι Βενάντζο. Ήταν η τελευταία ταινία που θα γύριζε ο Φελίνι σε ασπρόμαυρο, και είναι μια δημιουργική επιλογή που έως σήμερα φαντάζει απολύτως ενδεδειγμένη.
Τα έντονα κοντράστ αποδίδουν τα πάντα με μια κομψή λάμψη, από τα καπό των αυτοκινήτων μέχρι τα απίστευτα καλογυαλισμένα παπούτσια του Μαστρογιάνι. Το κοινωνικό περιβάλλον με το οποίο ασχολείται η ταινία σημαίνει ότι παίζει φυσικά με τις αστραφτερές ονειροπολήσεις υπερβολής και κατανάλωσης που είχαν συνεπάρει την εποχή.
Μολονότι καυτηρίαζε την κενή φύση ενός τέτοιου ψυχισμού, όπως ακριβώς είχε κάνει στο «Dolce Vita», του δίνει ακόμα μια δικαιολογία για να διασκεδάσει σε βάρος μιας κοινωνικής κάστας που είχε τα καλύτερα από οτιδήποτε: Τρόφιμα, ρούχα, αυτοκίνητα. Είναι η νεοσύστατη καταναλωτική κοινωνία σε όλη της την απατηλή λάμψη, ακόμα κι αν αυτή η λαμπρότητα χάνει την ικανότητά της να εκθαμβώνει, καθώς το δημιουργικό μπλοκ του Γκουίντο χειροτερεύει.
Sophia Loren and Marcello Mastroianni photographed on set of Federico Fellini’s “8 1/2” (1963). Photo was taken by Gideon Bachmann in 1962. pic.twitter.com/ehwGzYccwL
«Τα πάντα συμβαίνουν στην ταινία μου», προτείνει ο πρωταγωνιστής. «Θα τα βάλω όλα μέσα». Ο φιλόδοξος επινοημένος σκηνοθέτης τελικά αποτυγχάνει, ακυρώνοντας την παραγωγή του, αλλά ο Φελίνι σίγουρα τα κατάφερε. Πράγματι, παρά την προφανή αυτοβιογραφική τάση της ταινίας, ο Φελίνι γρήγορα άρχισε να αποστασιοποιείται από το άλτερ έγκο του μόλις κυκλοφόρησε, διαμαρτυρόμενος στους δημοσιογράφους. «Είναι» αποτυχημένος αυτός ο σκηνοθέτης», δηλώνει στη Φαλάτσι, «αποτυγχάνει. Με θεωρείς αποτυχημένο εμένα;».
Το «Otto e mezzo», όπως είναι ο πρωτότυπος τίτλος του, κυκλοφόρησε για πρώτη φορά στην Ιταλία στις 14 Φεβρουαρίου 1963 και έλαβε παγκόσμια αναγνώριση, με τους κριτικούς να χαιρετίζουν τον Φελίνι ως «μια ιδιοφυΐα με μαγικό άγγιγμα».
Ο συγγραφέας Αλμπέρτο Μοράβια παρομοίασε τον Γκουίντο Ανσέλμι με τον Λέοπολντ Μπλουμ, τον ήρωα του «Οδυσσέα» του Τζόις, ενώ προτάθηκε για πέντε βραβεία Όσκαρ, κερδίζοντας τελικά εκείνα της Καλύτερης Ξενόγλωσσης Ταινίας και Ενδυματολογίας.
«Αυτό που αγαπώ στον Φελίνι είναι ότι ήταν ψεύτης», αναφέρει ο Τέρι Γκίλιαμ σχολιάζοντας την από μέρους του Ιταλού σκηνοθέτη απεικόνιση της κινηματογραφικής παραγωγής. «Ήταν μεγάλος ψεύτης, και όμως τα ψέματά του ήταν πολύ κοντά στην αλήθεια, μια καλύτερη αλήθεια από τα γεγονότα!». Η άποψή του είναι ότι η δημιουργία ταινιών είναι εξαρχής ένα τόσο παράλογο και σουρεαλιστικό εγχείρημα, που μπορεί να είναι και ένα παράξενο όνειρο.
Ο κόσμος του Φελίνι εξακολουθεί να είναι μια ψευδαίσθηση. Όπως και με τη μαγεία, η ταινία είναι ένα κομψό τέχνασμα, αλλά η ανθρώπινη αντίδραση που εμπνέει είναι πολύ αληθινή και ισχυρή. «Με ταξίδεψε σε αυτά τα μονοπάτια», προσθέτει ο Γκίλιαμ, «αυτούς τους τρόπους να βλέπεις τον κόσμο που πίστευα πως έπρεπε να δείχνουν οι ταινίες, αλλά έως τότε απλώς δεν το έκαναν. Ο Φελίνι έσπασε κάθε κανόνα που έπρεπε να σπάσει. Πράγματα που δεν έπρεπε να κάνεις, τα έκανε και τα κατάφερε όλα!». Η απόρριψη των κινηματογραφικών κανόνων ήταν ριζοσπαστική όσο και ενδεικτική της cool αίγλης του φελινικού έργου.
Προπάντων, το «8 ½» του Φελίνι δείχνει τελικά ότι αυτό που έχει σημασία είναι η καρδιά που χτυπά κάτω από το κομψό εξωτερικό – και είναι ίσως ο αέρας ανθρωπιάς, μαζί με το ξεκάθαρα διαχρονικό στιλ της, εκείνο που δίνει στην ταινία το διαχρονικό της cool έως σήμερα. Αν δεν υπήρχε τίποτα πίσω από τα κομψά γυαλιά ηλίου, αν ο Γκουίντο του Μαστρογιάνι ήταν απλώς ένα κενό ζευγάρι μαύρα Prada, όμοια με κάθε ευρωπαίου τζετ σέτερ της εποχής, τότε 60 χρόνια μετά, το ενδιαφέρον για την ταινία σίγουρα θα είχε ατονήσει. Το «8 ½» ωστόσο είναι τόσο ένα πορτρέτο για την απλή ζωή όσο και για τη δημιουργικότητα. Ίσως το κορυφαίο τρικ του Φελίνι είναι η απεικόνιση της ζωής ως ένα είδος ταινίας δικής μας κατασκευής, από την οποία μπαινοβγαίνεις σαν να επρόκειτο για όνειρο. Υπάρχει πιο cool ψευδαίσθηση από αυτή;
9°
