«Η Αθήνα και η Μεγάλη Ιδέα, 1896-1922» από την Μαρία Ηλιού και τον Αλέξανδρο Κιτροέφ στο Μουσείο Μπενάκη
Το κατάμεστο Παναθηναϊκό Στάδιο με τον Σπύρο Λούη να παρελαύνει τροπαιοφόρος μετά τη νίκη του στους πρώτους Ολυμπιακούς Αγώνες της σύγχρονης εποχής κι έναν χρόνο αργότερα, οι Αθηναίοι συγκεντρωμένοι μπροστά στο παλάτι να περιμένουν με αγωνία νέα από το ελληνοτουρκικό μέτωπο όπου η ήττα του ελληνικού στρατού υπήρξε συντριπτική. Καλοντυμένες αστές με τα καπέλα και τα ομπρελίνα τους στα «Δαρδανέλλια», το πέρασμα ανάμεσα στο καφενείο του Dorrée και το ζαχαροπλαστείο του Γιαννάκη στην Πανεπιστημίου, όπου γίνονταν οι μάχες της κοινωνικού σχολιασμού στις αρχές του 20ού αιώνα, και λίγες εκατοντάδες μέτρα πιο κάτω, στην πλατεία Ομονοίας, άνθρωποι της βιοπάλης και της υπαίθρου με τα χωριάτικα ρούχα και το βιος τους φορτωμένο σε μουλάρια. Το ανερχόμενο Φάληρο των ξέγνοιαστων θαλασσινών εξορμήσεων αλλά και οι συγκρούσεις Βενιζελικών και μοναρχικών το καλοκαίρι του 1917. Στιγμιότυπα από την ημέρα άφιξης του ελληνικού στρατού στη Σμύρνη το 1919 ενώ τρία χρόνια αργότερα Μικρασιάτες πρόσφυγες στοιβάζονται στα θεωρεία του Δημοτικού Θεάτρου της Αθήνας.
Αν οι καιροί φέρνουν γυρίσματα, η περίοδος από το 1896 έως το 1922 υπήρξε τουλάχιστον καταιγιστική σε εξελίξεις, βίαια γεγονότα και ακραίες αντιθέσεις. Και είναι αυτό το κρίσιμο διάστημα που προσεγγίζουν το κανούργιο ντοκιμαντέρ και η φωτογραφική έκθεση της Μαρίας Ηλιούμε τίτλο «Η Αθήνα και η Μεγάλη Ιδέα» στο Μουσείο Μπενάκη. Συνεχίζοντας την έρευνά τους σε αρχεία της Αμερικής, της Ευρώπης και της Αυστραλία, η γνωστή σκηνοθέτις, σεναριογράφος και επιμελήτρια και ο ιστορικός Αλέξανδρος Κιτροέφ πιάνουν το νήμα από εκεί που το άφησε η προηγούμενη ταινία τους, «Η Αθήνα από την Ανατολή στη Δύση, 1821-1896», για να ξετυλίξουν ένα ακόμα «επεισόδιο» από τη σειρά των πέντε ντοκιμαντέρ που σχεδιάζουν για την ιστορία της σύγχρονης Αθήνας.
Πώς, όμως, συνθέτεις σε μια ενενηντάλεπτη αφήγηση τα 25 πιο πυκνογραμμένα χρόνια της ελληνικής διαδρομής; Μια εποχή κατά την οποία οι Αθηναίοι έφευγαν και ξαναέφευγαν για το μέτωπο, στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 και τους Βαλκανικούς του 1912 και 1913, τον Α’ Παγκόσμιο και τη Μικρασιατική Εκστρατεία. Κι επιστρέφοντας, σε καιρό ειρήνης, έζησαν στους δρόμους της πρωτεύουσας τον Εθνικό Διχασμό, τη σύγκρουση ανάμεσα στον βασιλιά Κωνσταντίνο και τον πρωθυπουργό Βενιζέλο κι έβλεπαν την πόλη τους διαρκώς να αλλάζει. Να αποκτά τη νύχτα φως με το γύρισμα ενός διακόπτη στα αρχοντικά μέγαρα των κεντρικών λεωφόρων, ασφαλτοστρωμένους δρόμους όπου κυκλοφορούσαν αυτοκίνητα και ηλεκτρικά τραμ και να διασκεδάζει με τις οπερέτες του Θεόφραστου Σακελλαρίδη και τις μεγάλες επιτυχίες της επιθεώρησης (όπως το τραγούδι, που πρωτοείπε η Μαρίκα Κοτοπούλη, «Εγώ είμαι η νέα γυναίκα που θα καπνίζω και θα ψηφίζω»). Όλα αυτά, όμως, όχι πολύ μακριά από τους μαχαλάδες της στερημένης ζωής με τα ρακένδυτα παιδιά και τα συσσίτια, σε μια πρωτεύουσα με ποσοστό εγκληματικότητας 50% μεγαλύτερο από αυτό του Άμστερνταμ ή του Λονδίνου.
«Η μουσική και θεατρική ζωή της πρωτεύουσας τις δυο πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα βρίσκεται σε έκρηξη. Χρησιμοποιούμε αυτό το εύρημα για να υφάνουμε ένα νήμα αφήγησης ανάμεσα στον θάνατο και τη χαρά της ζωής, την αντίδραση των Αθηναίων» επισημαίνει η Μαρία Ηλιού καθώς μας συστήνει την προσέγγισή της. Χρησιμοποιώντας άγνωστες ξεχασμένες εικόνες, φωτογραφίες και φιλμάκια που ανακάλυψαν σε αρχεία (της Βιβλιοθήκης του Κογκρέσου, των Πανεπιστημίων Χάρβαρντ, Πρίνστον και του Σίδνεϊ, των Δημόσιων Βιβλιοθηκών της Βοστώνης και της Στοκχόλμης, στα Pathe, Gaumont και την παρισινή Médiathèque du patrimoine et de la photographie, μεταξύ άλλων) η αφήγηση εκτυλίσσεται χρονολογικά κοιτάζοντας παράλληλα τα πολιτικά γεγονότα, τις διεθνείς εξελίξεις, την καθημερινότητα. Σταθερά με το αναγνωρίσιμο ύφος της σκηνοθέτριας που δίνει έμφαση στο οπτικό υλικό και την ανθρώπινη διάσταση επιδιώκοντας να ξυπνήσει στον θεατή τη συγκίνηση και τη συναισθηματική ταύτιση.
«Η ταινία δε δείχνει μόνο την ιστορία της πρωτεύουσας κατά τη συγκεκριμένη περίοδο αλλά και τη ζωή της πόλης. Φυσικά κάνουν την εμφάνισή τους οι πασίγνωστοί θρίαμβοι και οι τραγωδίες που σφραγίζουν την ιστορία του τόπου. Αλλά η εστίαση παραμένει επίμονα και πάντοτε στην Αθήνα και τους κατοίκους της» αναφέρει ο Βρετανός ελληνιστής Ρόντρικ Μπήτον, ο οποίος καταθέτει τη ματιά του για την εποχή και σ’ αυτό το εγχείρημα του διδύμου Ηλιού-Κιτροέφ.
«“Η δουλειά του ιστορικού είναι να ζωντανεύει τους νεκρούς” έλεγε ο Γάλλος ιστορικός Φερνάν Μπρωντέλ. Απ’ ότι φαίνεται είναι και του σκηνοθέτη, γιατί εδώ πραγματικά βλέπουμε τους νεκρούς να ζωντανεύουν στην οθόνη. Νιώθουμε σαν να είμαστε ανάμεσά τους» θα συμπληρώσει η καθηγήτρια νεότερης ιστορίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Χριστίνα Κουλούρη, η οποία θα σταθεί και στον τρόπο που συμπλέκονται η μικρή με τη μεγάλη ιστορία αλλά και η ιστορία της Ελλάδας με αυτήν της Αθήνας. «Τα πάντα περνάνε από την πρωτεύουσα, το διοικητικό και πολιτικό κέντρο όπου λαμβάνουν χώρα οι αστικοί σχηματισμοί, οι πολιτιστικές καινοτομίες. Βλέπουμε τη μεταμόρφωσή της μέσα στα χρόνια και εδώ η δύναμη της εικόνας είναι πραγματικά σημαντική. Η εξέλιξη είναι αλματώδης μέχρι το 1922. Από το 1923 και μετά η πόλη, οι γειτονιές και η ανθρωπογεωγραφία της, η εθνογραφική της σύνθεση, αλλάζει τρομακτικά και πλέον η Αθήνα είναι η μόνη και αδιαμφισβήτητη πρωτεύουσα του ελληνισμού. Δεν υπάρχει πια η σκέψη της Κωνσταντινούπολης, το όνειρο της Μεγάλης Ιδέας έχει πλέον πεθάνει. Και αυτό σημαίνει μια σειρά από πράγματα για το ίδιο το παρελθόν της Αθήνας, τον εξαρχαϊσμό της, μέσα από τον οποίο υπάρχει κι ο εξαρχαϊσμός της Ελλάδας».
Τη ματιά τους γι’ αυτή την πλούσια σε γεγονότα και αλλαγές περίοδο καταθέτουν στην ταινία επιπλέον επιστήμονες όπως η Μαρίνα Λαμπράκη Πλάκα, ο σερ Μάικλ Λουέλιν Σμιθ, η Καθλίν Φλέμινγκ, ο Λάμπρος Λιάβας, καθώς και οι αθηναιογράφοι Νίκος Βατόπουλος και Άρτεμις Σκουμπουρδή, ενώ προσωπικές ιστορίες ξεδιπλώνουν οι μαρτυρίες της Δέσποινας Γερουλάνου και του Φίλιππου Μαζαράκη Αινιάν. Την ηχητική μπάντα της ταινίας υπογράφει με ήχους εποχής η μοντέρ Αλίκη Παναγή ενώ το soundtrack δημιούργησε ο Νίκος Πλατύραχος με βάση μουσική και τραγούδια από την Αθήνα και επιτυχίες της εποχής.
INFO:
Η Αθήνα και η Μεγάλη Ιδέα 1896-1922
Μουσείο Μπενάκη Ελληνικού Πολιτισμού, Κουμπάρη 1, Κολωνάκι Εγκαίνια και προβολή του ντοκιμαντέρ: Τρίτη 24 Ιανουαρίου στις 20:00
Διάρκεια έκθεσης και προβολών: 25 Ιανουαρίου - 23 Απριλίου 2023
11°
