Άρης Καπλανίδης και Ηλίας Ρουμελιώτης: Οι «Γυναίκες του ’22», η Μικρασιατική καταστροφή και το MeToo

Ο Άρης Καπλανίδης και ο Ηλίας Ρουμελιώτης, στο πλαίσιο της Αγοράς του Animasyros 2022, μας έδωσαν μία μικρή γεύση από το νέο τους πρότζεκτ που έχει τίτλο «Γυναίκες του ’22». Εικόνες δυνατές, γυναίκες μαυροφορεμένες και μη, σε διάφορες φάσεις της ζωής τους, σου φαίνονται οικείες κατά έναν παράξενο τρόπο ενώ οι φωνές και η χροιά τους καθώς περιγράφουν όσα έζησαν σου μένουν καρφωμένες στο μυαλό παράλληλα με την ιδιαίτερη μουσική επένδυση του. Τα παιδιά δεν χρειάζονται ιδιαίτερες συστάσεις μιας και οι περισσότεροι τους θυμούνται από το μικρού μήκους animation «Από το Μπαλκόνι» που έχει τιμηθεί με 20 βραβεία σε ελληνικά και διεθνή φεστιβάλ αλλά και από τις live action ταινίες, τα μουσικά βίντεο και τα διαφημιστικά που έχουν κάνει. Τους συνάντησα Σάββατο πρωί όχι στο «αρχηγείο» τους αλλά στην αυλή του Απόλλωνα για να μιλήσουμε για τις «Γυναίκες του ’22», το 80λεπτo ντοκιμαντέρ κινουμένων σχεδίων που αφορά αφηγήσεις γυναικών από τη Μικρασιατική Καταστροφή.

O Άρης και ο Ηλίας έχουν μια είδους επικοινωνία μεταξύ τους από αυτές που μπορεί να περιγραφούν μόνο με την φράση «κοιτάζονται και συνεννοούνται απευθείας με τα μάτια χωρίς πολλά πολλά». Ο Άρης είναι πιο ομιλητικός ενώ ο Ηλίας χαμηλών τόνων. Το animation τους θα χτιστεί γύρω τη μελέτη των προφορικών μαρτυριών των γυναικών που επιβίωσαν από τη μικρασιατική καταστροφή του 1922. «Διαβάσαμε το βιβλίο της εξόδου που έχει εκδοθεί από το κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών όπου έχουν καταγράψει τις προφορικές μαρτυρίες κατά γράμμα με όλους τους πλεονασμούς των γυναικών διάφορων ηλικιών. Έχουμε επιλέξει 20 από αυτές και όταν εγκριθεί το πρότζεκτ θα συνεργαστούμε με το κέντρο για να έχουμε πρόσβαση και στις ανέκδοτες μαρτυρίες προκειμένου να εμπλουτίσουμε ακόμη περισσότερο το έργο μας. Στο “Μπαλκόνι” ξεκινήσαμε από τα λόγια των ανθρώπων επειδή πιστεύαμε ότι αυτά μόνο μπορούν να αποκαλύψουν καλύτερα την ιστορία τους από ότι θα μπορούσε η δική μας αφήγηση. Πήγαμε πίσω στις προφορικές μαρτυρίες που έχουν καταγραφεί ακριβώς με τους πλεονασμούς και τα λάθη που είχε ο λόγος τους για να βρούμε τη ρίζα αυτής της νοοτροπίας, ασχολούμαστε δηλαδή και με αυτές τις συμπεριφορές, για να βρούμε ακριβώς τα οικεία στοιχεία του λόγου. Aυτό θέλαμε να κάνουμε και με τις “Γυναίκες του 22”.

Νεότερος είχα προλάβει τη προγιαγιά μου που είχε ζήσει αρκετά από αυτά. Θυμάμαι ότι οι αφηγήσεις της προγιαγιάς έρχονταν σε αντίθεση με την εικόνα που παίρναμε όχι μόνο από την ιστορία που διδασκόμασταν στο σχολείο αλλά και από τα ίδια τα παιδιά της. Δηλαδή, η γιαγιά μου μπορεί να είχε μια πιο στρογγυλεμένη άποψη που πρόβαλε σε σχέση με την προγιαγιά μου που το είχε ζήσει. Ό,τι “τουρκοφαγικό” έχει προκύψει με αφορμή αυτό το ιστορικό γεγονός δεν είναι γέννημα των ανθρώπων που το βίωσαν, οι άνθρωποι που το βίωσαν έχουν το κοινό ότι δεν πίστευαν ότι θα τραβήξει τόσο. Υπήρξε η στήριξη μεταξύ των Τούρκων και των Ελλήνων που ζούσαν μαζί π.χ έχουμε μαρτυρίες ότι γινόντουσαν κοινές παρελάσεις και δεν επέβαλαν το θρήσκευμα ο ένας στον άλλον, κάτι το οποίο για εκείνη την εποχή ήταν αρκετά σημαντικό. Πολλά από αυτά είχαν να κάνουν με την ζωή τους στις μικρές κοινότητες και αυτό το πράγμα απλωνόταν από τα χωριά και έφτανε μέχρι τη Σμύρνη και διέπει όλες τις σχέσεις και τις συμπεριφορές. Άλλωστε, οι γυναίκες ήταν αυτές που το εξέφρασαν καλύτερα γιατί και το βίωσαν και προσπάθησαν να το "συντηρήσουν" και να το αναστηλώσουν όταν ήρθαν εδώ αυτές οι κοινότητες».

Το ντοκιμαντέρ κινουμένων σχεδίων θα έχει τη φόρμα του οικείου ντοκιμαντέρ. «Με λίγα λόγια το ρεπορτάζ που όλοι έχουμε συνηθίσει από την τηλεόραση που κάποιος μπορεί να μιλάει και να παίζει από πάνω του μια φωτογραφία ή ένα αρχειακό υλικό αλλά όλα αυτά θα τα κάνουμε με κινούμενα σχέδια. Για παράδειγμα θα αυξομειώσουμε τη μορφή του ασπρόμαυρου αρχειακού υλικού σε κινούμενα σχέδια, η μια φωτογραφία όταν μιλάει ή μια άλλη εικόνα η οποία θα είναι πιο μεγάλη, πιο δυνατή, πιο κινηματογραφική και θα κάνουμε εναλλαγές σε όλα αυτά ανάλογα με το κομμάτι της αφήγησης. Το κάνουμε αυτό γιατί θέλουμε να σεβαστούμε τον λόγο τους και τον τρόπο που λέγανε όσα σκέφτονταν και ένιωθαν, και όταν ακολουθείς μια γραμμή αφηγηματικής δραματοποίησης τότε υπάρχει κίνδυνος να το υπερδραματοποιήσεις ή να βάλεις δικά σου συναισθήματα πάνω. Με αυτό τον τρόπο μπορούμε πάντα να κρατάμε τον απαραίτητο σεβασμό στον λόγο τους χωρίς να μιλάμε εμείς ή κάποιος ιστορικός με εικόνα. Θα παρακολουθήσεις μια ταινία σε ροή ταινίας αλλά αυτή η φόρμα του οικείου ντοκιμαντέρ θα επιτρέπει τα λόγια αυτών των γυναικών να σου πουν τις ιστορίες τους και όχι εμάς.

Η μεγαλύτερη δυσκολία του animation στην Ελλάδα είναι ότι κινούνται αργά και ότι κάπως πρέπει να ζεις όσο τα ετοιμάζεις (γελάνε). Από την άλλη πάλι έχει και το ατού της η διαδικασία αυτή μιας και το animation θεωρούμε ότι μας απελευθέρωσε και γι' αυτό ασχολούμαστε πλέον αποκλειστικά με αυτό: λόγω του χρόνου προετοιμασίας του μπορείς να ελέγχεις βήμα βήμα το πώς εξελίσσεται και να γυρίσεις πίσω πολλές φορές να δεις ξανά κάτι το οποίο ήταν αρχική σου πρόθεση αλλά δεν λειτούργησε. Το συγκεκριμένο πρότζεκτ ξεκίνησε από πέρυσι αλλά πήρε ένα μεγάλο μπουστάρισμα από το delevelopment του Ιδρύματος Ωνάση και με την αρωγή του καταφέραμε να φτιάξουμε το proof concept. Αυτά που πιστεύαμε ότι θα γίνονταν σε 11 μήνες έγιναν σε τρεις. Από εκεί και πέρα έχουμε πάρει συμπαραγωγή από το Υπουργείο Πολιτισμού της Κύπρου και έχει συμβάλει και η ΕΡΤ».

MeΤoo και «Γυναίκες του ’22»

Ο λόγος για τον οποίο επέλεξαν αποκλειστικά οι γυναίκες να πουν την ιστορία εκείνης της εποχής ήταν το ΜeΤoo. «Την εποχή εκείνη και στην ηλικία που ήταν όντας ήδη εγκατεστημένες με τις οικογένειες τους εδώ έπρεπε να πάνε κόντρα σε όλα τα κολλήματα της εποχής, κλήθηκαν να μιλήσουν για ένα ιστορικό γεγονός θα μπορούσαν απλά να πουν λεπτομέρειες αλλά “εκμεταλλεύτηκαν” την συγκεκριμένη περίσταση για να σκιαγραφήσουν όλες μαζί με ένα ενιαίο βλέμμα τι σήμαινε να είσαι γυναίκα τότε. Αν είναι δύσκολο σήμερα με τον κίνδυνο του να μείνεις χωρίς δουλειά, ή να στιγματιστείς και να μην μπορείς να προχωρήσεις έξω από το σπίτι σου καταγγέλλοντας ένα βιασμό σκέψου τι σήμαινε τότε να πρέπει να παραδεχτείς ότι βιάστηκες πριν έρθεις εδώ και παντρευτείς ή τι μπορεί να σήμαινε ότι είδες μπροστά στα μάτια σου να συμβαίνει κάτι κακό στα παιδιά σου. Όλη αυτή η νοοτροπία που είχαν οι συγκεκριμένες γυναίκες ήταν μια νοοτροπία ενότητας και κοινότητας. Είχαν την δίψα να θέλουν να ενημερώνονται για το τι γίνεται και να μεταφέρουν αυτό το ενδιαφέρον για το συνάνθρωπο, ήταν ένα βασικό στοιχείο μάλιστα με το οποίο χωρίς αυτό κατά τη γνώμη μας δεν θα μπορούσαν να έχουν επιβιώσει σε αυτό που τους συνέβη. Ήταν κάτι το οποίο είχαν από πριν δεν τους το προκάλεσε η μικρασιατική καταστροφή οπότε αν συγκρίνεις αυτό και ότι είχαν τη διαύγεια αυτή και το ενδιαφέρον π.χ προκειμένου να ενημερωθούν όταν τους είχαν απαγορέψει τις εφημερίδες, έπαιρναν παπούτσια από τη Σμύρνη και τοποθετούσαν εφημερίδες μέσα σε αυτά για να ενημερωθούν. Σε ένα χωριό όπως στη Λεύκη δεν το κάνεις αυτό απλά για να ενημερωθείς αν έρχεται σε εσένα ή θα μπει στο σπίτι σου ο οποιοσδήποτε. Το κάνεις γιατί πραγματικά νοιάζεσαι. Αυτή η νοοτροπία όταν σκέφτεσαι ότι υπήρχε από ανθρώπους πριν 100 χρόνια που ήταν λιγότερο ενημερωμένοι, λες κοίτα να δεις πως είχαν μια συναισθηματική μόρφωση από την οποία έχουμε να διδαχτούμε ειδικά από τη στιγμή που ήταν μανάδες όλων μας αυτές. Νιώθουμε ότι αυτές οι γυναίκες ήθελαν να μιλήσουν, δεν ξέρουμε αν είχανε την ελπίδα ότι οι φωνές τους θα φτάνανε στο σήμερα, αλλά σίγουρα νιώθουμε ότι αυτά που λέγανε στους ιστορικούς ήταν αυτά που δεν μπορούσαν να πουν στις κόρες τους».

Για να καταλήξουν: «Βασικός γνώμονας σε όσα κάνουμε είναι να είναι απτά και κατανοητά. Αν είναι οικείο σε εμάς και μπορούμε να το παρακολουθήσουμε σαν ιστορία αναγνωρίζοντας ταυτόχρονα στοιχεία δικά μας και ελληνικά, αυτομάτως το κάνει και παγκόσμιο και πιο αγαπητό σε εμάς σαν θεατές. Αυτό επιδιώκαμε με το “Μπαλκόνι”, αυτό επιδιώκουμε και με αυτό με σιγουριά. Υποσυνείδητα τρία χρόνια τώρα, από το "Μπαλκόνι" μέχρι σήμερα, όλα τα animation ή τα clip που έχουμε κάνει παράλληλα έχουν γυναίκες πρωταγωνίστριες, δεν ξέρω πώς έγινε και γιατί έγινε. Οι γυναίκες σίγουρα έχουν ιδιαίτερο ρόλο στη ζωή μας και στα animation μας».