Πριν, Τώρα, Μετά: Μια καλλιτεχνική δράση για την αφανή Μικρασιατική ιστορία της Λέρου

Γενάρης του ’22, Λέρος. Άγρια ομορφιά, ξεχωριστές μυρωδιές μνήμης και έντονη ιστορία που φέρει το νησί μέσα στους ανέμους, το κρύο, την υγρασία και την εσωστρέφεια του χειμώνα. Την «αληθινή» ζωή στο νησί όπως είπαν πολλοί απόγονοι Μικρασιατών μέσα από τις προσωπικές τους καταθέσεις, στη Χλόη Αλιγιάννη, την Ξένια Τσιλοχρήστου και την Πολένα Κόλια Πέτερσεν. Ψήγματα της ταυτότητας και της ιστορίας τους, όχι μόνο μέσω της εξιστόρησης της Μικρασιατικής σύνδεσής τους, αλλά και τελικά ως αφηγήματα των ζωών τους. Ξαφνικά το πριν έρχεται στο τώρα μαζί με τα μαθήματα και τα ερωτήματα για το μετά τους και η ιστορία ξεκινά. Οι τρεις γυναίκες περιπλανιούνται μέσα από περιπέτειες και ξετυλίγουν εκ των έσω το νήμα της Μικρασιατικής κληρονομιάς, του μέρους μέσα από τους κατοίκους του, βρίσκονται στην προνομιούχα θέση να τους αγκαλιάσουν σπίτια, οικογένειες και άνθρωποι του νησιού εν μέσω της κακοκαιρίας Διομήδη και της πανδημίας με έναν πολύ ιδιαίτερο τρόπο… Άλλωστε «Η ζωή βιώνεται κοιτάζοντας προς τα εμπρός, αλλά την κατανοούμε κοιτάζοντας προς τα πίσω» είχε πει και ο Δανός φιλόσοφος Soren Kierkegaard. Κοιτάζοντας λοιπόν προς τα εμπρός δημιούργησαν το project Πριν, Τώρα, Μετά, μια διατομεακή καλλιτεχνική δράση που συνδυάζει σύγχρονο χορό με παραδοσιακή μουσική, αφηγηματική ιστορία, καλλιτεχνικό ντοκιμαντέρ και φωτογραφία. Η δράση ανασκάπτει, καταγράφει και ερμηνεύει την αφανή Μικρασιατική Ιστορία της Λέρου, η οποία αναδύεται στη ματιά του σύγχρονου ανθρώπου μέσα από την συνάντηση του παρελθόντος, του παρόντος και του προσδοκώμενου μέλλοντος. Μέσα από ένα σύγχρονο οδοιπορικό στο νησί της Λέρου η δράση κινεί και κινείται για να συλλάβει με αφετηρία το σώμα και τη συνάντηση τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος στο σήμερα μέσα από τις διδαχές των αφηγήσεων των ντόπιων με μικρασιατική καταγωγή.

Η κουβέντα μας αρχίζει πριν καν καλά το καταλάβουμε και εγώ αισθάνομαι πώς βρίσκομαι εκεί στη Λέρο, παρατηρήτρια μιας ιστορίας που κρύβει μέσα της θλίψη, φυγή, στοργή αλλά και πολύ αγάπη.  H Χλόη Αλιγιάννη, χορογράφος με καλλιτεχνικό ενδιαφέρον στη συνάντηση του χορού με άλλες μορφές τέχνης αλλά και με την κοινωνία και τη διατομεακή δημιουργία, η Ξένια Τσιλοχρήστου, σκηνοθέτης με καλλιτεχνικό ενδιαφέρον σε κοινωνικής, ανθρωπιστικής φύσης ντοκιμαντέρ και η Πολένα Κόλια Πέτερσεν, δημιουργός, χορεύτρια και συντονίστρια με πρακτική που εστιάζει στον χορό ως συμμετοχική καλλιτεχνική και εν σώματι πολιτική πράξη χαμογελούν μεταξύ τους και αρχίζουν να μου διηγούνται με σοβαρότητα αφηγήσεις που αφορούν στο να κοιτάς πίσω, να ριζώνεις και να ξεριζώνεσαι, να συνδέεσαι, να ελπίζεις σε ένα αύριο, να επιλέγεις το μαζί και να κοπιάζεις, να αιωρείσαι σε μία γέφυρα μεταξύ αποσύνδεσης και συνέχειας, μεταξύ διωγμού και άφιξης, κάπου στο μεταίχμιο παρόν μεταξύ του πριν και του μετά.
«Μετά από τρείς ακυρώσεις πτήσεων, διαμονή στο αεροδρόμιο Ελευθέριος Βενιζέλος και τελικά ένα δεκάωρο ολονύχτιο ταξίδι στο πλοίο μια εβδομάδα μετά φτάσαμε στον προορισμό μας. Για λίγο φάνταζε σαν το νησί να αντιστεκόταν στην άφιξή μας. Κάπου χάσαμε την δυναμική μας, κάπου την ξαναβρήκαμε. Δεν μπορούσαμε κατά την διάρκεια της μικρής μας περιπέτειας παρά να αναλογιστούμε τον οξύμωρο παραλληλισμό της κατάστασής μας με αυτήν της προσπάθειας ενός οποιουδήποτε πρόσφυγα ή αναγκαστικά μετακινούμενου ανθρώπου να φτάσει πάση θυσία σε έναν προορισμό. Φυσικά οι συνθήκες και οι λόγοι μετακίνησης μας ήταν ασύγκριτα προνομιούχες. Το ξεκίνημα του οδοιπορικού μας δεν θα μπορούσε να είναι πιο διδακτικό.

Η δράση προέκυψε από μία κοινή επιθυμία συνεργασίας, μια κοινή Μικρασιατική καταγωγή της Χλόης και της Πολένας καθώς και από το ιστορικό κενό που υπάρχει για τη Μικρασιατική ιστορία της Λέρου λόγω της ιταλοκρατίας την εποχή εκείνη. Αυτό το κενό μάς κίνησε το καλλιτεχνικό ενδιαφέρον και αποτέλεσε ερέθισμα για την ανάπτυξη των καλλιτεχνικών μεθόδων και μέσων αυτής της δράσης. Ο τίτλος του ντοκιμαντέρ συγκεντρώνει για εμάς μια προσπάθεια να αποτυπωθεί σε μια φράση η σχέση μας με την ιστορία και το πώς η κυκλικότητα του παρελθόντος, παρόντος, μέλλοντος επανεμφανίζεται διαρκώς. Επίσης, πώς αυτό μπορεί να λειτουργήσει ως μέσο για να αλλάξουμε το μέλλον μας.

Το Πριν, Τώρα, Μετά βασίζει, την πορεία του στην ανασκαφή του ατομικού και συλλογικού παρελθόντος για να συνδιαλεχθεί μέσα από την τέχνη με την τοπική κοινωνία και να σχετιστεί διαφορετικά με την ιστορία, την από κοινού δράση στη σύγχρονη κοινωνία και την από κοινού ανάληψη του αύριο μαζί. Εκτιμήσαμε εκ νέου τον χρόνο που περνά μέσα από την συνάντηση μας με μια παλιότερη γενιά, τον Ελλαδικό χώρο ως μοναδικό σταυροδρόμι, την ικανότητα του ανθρώπου να αναγεννάτε, και την οικουμενικότητα απλών αξιών και ανθρωπίνων αναγκών. Αναλογιστήκαμε εμείς ως νέες του 21ου αιώνα τι αξίες πρεσβεύουμε και τι μπορούμε να πάρουμε στο μέλλον μαζί μας από αυτό το υφαντό καημών του τόπου μας αλλά και κάθε τόπου. Συνδεθήκαμε πιο έντονα με τις δικές μας, προσωπικές κληρονομιές καθρεφτίζοντας σε κάθε πρωταγωνιστή μας ένα δικό μας κομμάτι, μια γιαγιά, ένα παραμύθι, μια ανάμνηση» περιγράφει η Ξένια.  

Για να συνεχίσει η Χλόη «Είναι η πρώτη φορά που όντως η δημιουργική διαδικασία είναι εξίσου σημαντική με το καλλιτεχνικό αποτέλεσμα. Τόσο η διαδικασία των συνεντεύξεων όσο και η συνεργασία με την ομάδα έχουν αποτελέσει έναυσμα για μια αναθεώρηση της σχέσης μου με την ταυτότητά μου ως Ελληνίδα, γυναίκα, καλλιτέχνη και άνθρωπο. Με κάθε αφήγηση οι στατιστικές και οι αριθμοί πίσω από τα ιστορικά γεγονότα έγιναν άνθρωποι με ταυτότητα και απτή εμπειρία, και κάπως σαν να μετακίνησαν κάτι στο πώς κι εγώ σχετίζομαι με τους ανθρώπους και τους τρόπους του παρελθόντος» και η Πολένα «Η διαδικασία της συνάντησης με τον άλλον άνθρωπο μέσα από την αφήγηση και το μοίρασμα και η σχέση με τους συνεργάτες μου αποτέλεσε μία πρόσκληση να επαναπροσεγγίσω τον ίδιο μου τον εαυτό ως άνθρωπο καθώς και την επιθυμία μου να καλλιεργώ τις ρίζες μου μέσα από την χορευτική μου δραστηριότητα. Είναι για εμένα ιδιαίτερη συγκίνηση να γνωρίζω ξανά τον τόπο μου και τους ανθρώπους του μέσα από αυτήν τη δράση. Βρήκα καινούριες ποιότητες στην αξία της αφήγησης ως μοχλό καλλιτεχνικής δημιουργίας. Παίρνω μαζί μου μια σημαντική συνειδητοποίηση πως ο άνθρωπος δομείται σε μεγάλο βαθμό από τις αφηγήσεις που δύναται ή επιλέγει να πλέξει για να συσχετιστεί, να δώσει νόημα στη ζωή και να υφάνει την αίσθηση του ανήκειν».

Οι δυσκολίες του project
Η μεγαλύτερη τους δυσκολία ήταν ο συντονισμός της παραγωγής ώστε να μιλήσουν με όσο το δυνατόν περισσότερους ανθρώπους. «Επιπλέον, το να δοθεί ίση αξία σε όλα τα σκέλη της δράσης. Καθώς είμαστε μια μικρή ομάδα μοιραζόμαστε τόσο τους οργανωτικούς όσο και τις δημιουργικούς ρόλους μεταξύ μας. Η εναλλαγή μεταξύ αυτών είναι κάτι που χρειάζεται συγκέντρωση στην εκάστοτε συνθήκη, προσαρμοστικότητα και δεξιοτεχνία. Βέβαια αυτή η συνεχής εναλλαγή ρόλων είναι και η σύγχρονη επιταγή για τον καλλιτέχνη και δη τον ελεύθερο επαγγελματία. Αν και απαιτητική, μια τέτοια επιταγή μας ωριμάζει καλλιτεχνικά κι εργασιακά, μαθαίνοντάς μας συνεργασία εντός κι εκτός της ειδίκευσής μας και παράλληλα μας επιτρέπει να προσεγγίζουμε και να εκτιμούμε την εργασία από όλες τις οπτικές γωνίες και χωρίς ιεραρχική δόμηση. Η δημιουργική πράξη δε μπορεί να σταθεί χωρίς την οργανωτική και αντίστροφα. Άλλωστε κάθε τέχνη βασίζεται στην ανάπτυξη μίας σχέσης, μίας συνεργασίας άρα και μίας προθυμίας να δεις τον κόσμο μέσα από τα μάτια του άλλου».

Ιστορίες ανθρώπων
«Πρόσφυγας είναι ο άνθρωπος που αναγκάζεται να εγκαταλείψει το τώρα του και πασχίζει αδιάκοπα να συνδέσει το πριν, το τώρα και το μετά του. Οι περισσότεροι άνθρωποι, κατατρεγμένοι είχαν φέρει μαζί τους κλειδιά, τα λεγόμενα ταπού (τίτλοι ιδιοκτησίας) και χριστιανικές εικόνες, ότι μπορούσαν να πάρουν μαζί τους για να τους θυμίζει το σπίτι που άφησαν» είναι τα πρώτα λόγια των κοριτσιών όταν τις ρωτάω για τις ιστορίες των ανθρώπων που άκουσαν. Στην δράση συμμετείχαν άνθρωποι διαφόρων ηλικιών από 35 ετών μέχρι 60 και άνω, Μικρασιάτες δεύτερης και τρίτης γενιάς κυρίως, καθώς και φίλοι και γείτονες των Μικρασιατών που έζησαν από κοντά την εγκατάστασή τους. «Δυστυχώς, εν έτει 2022, δεν καταφέραμε να μιλήσουμε με κάποιον Μικρασιάτη πρόσφυγα πρώτης γενιάς. Πυξίδα μας ήταν η κατάσταση με όλα τα ονόματα των Μικρασιατών που έφτασαν ή πέρασαν από τη Λέρο και καταγράφηκαν.
Δεν έλειψαν βέβαια τα τηλέφωνα, η διαδικτυακή ανακοίνωση και φυσικά ο παραδοσιακός τρόπος από πόρτα σε πόρτα για να πλαισιώσουν την έρευνα μας. Καθώς δεν κάνουμε αμιγώς ιστορική έρευνα συνομιλήσαμε με τους ανθρώπους που εντοπίσαμε και με τους οποίους καταφέραμε να βρούμε κοινό τόπο και χρόνο στη Λέρο. Ελπίζουμε ότι η πληθώρα ανθρώπων, οι οποίοι συμμετείχαν στη δράση, κι οι ιστορίες που μοιράστηκαν θα φέρουν στην επιφάνεια την κοινή εμπειρία των προγόνων τους που μοιράζονται όχι μόνο οι Μικρασιάτες της Λέρου αλλά και οι πρόσφυγες όλων των εποχών. Γεμίσαμε με λόγια σοφίας κι αλληλεγγύης που μας κινητοποιούν βαθιά ως καλλιτέχνες κι ανθρώπους και τα οποία ανυπομονούμε να μοιραστούμε μαζί σας στο ντοκιμαντέρ. Υπάρχει ταυτόχρονα κάτι φευγαλέο, κάτι που αναδύεται τη στιγμή που συναντιέσαι με τον άλλον άνθρωπο, το παρελθόν, το βίωμα και αυτό χτυπά μια νότα βαθιά μέσα σου. Αυτές οι στιγμές σε μαθαίνουν και για εσένα και για το πώς πλέκεται το νόημα της ζωής και της συνύπαρξης.
Μέσα από αυτό το οδοιπορικό μας στο χρόνο, στον τόπο και στις ιστορίες των Λεριών Μικρασιατών, μαθαίνουμε πως νόημα στη ζωή δίνει μάλλον η συλλογικότητα και το σχετίζεσθαι. Το να πιστεύεις σε κάτι ή σε κάποιον. Το να γεμίζεις από τις ασχολίες σου και να μοιράζεσαι τους καρπούς της. Το να ανοίγεσαι στο συναίσθημά σου, να το μιλάς, να το μοιράζεσαι καθώς και το να τολμάς να νοσταλγείς αλλά και να ριζώνεις».

Η ιστορία του Νίκου Νταλόγλου

«Ο κος Νίκος μας μίλησε για τον πατέρα του, ο οποίος έφυγε από την Σμύρνη το 1922. Με τα 5 αδέρφια του, τους γονείς του και την νενέ (την γιαγιά), έφυγαν κυνηγημένοι από το σπίτι τους και κρύφτηκαν σε ένα νεκροταφείο της περιοχής. Σχεδόν όλη η οικογένειά του ανακαλύφτηκε και σφαγιάστηκε από τον τουρκικό στρατό εκεί, αφήνοντας τον πατέρα του κύριου Νταλόγλου και την νενέ ως τους μόνους επιζήσαντες. Φτάνοντας οι δυο τους στο λιμάνι, το σκάφος στο οποίο επιβιβάστηκαν τους οδήγησε στην Πάτμο και από εκεί στην Λέρο. Το εικόνισμα του Αγίου Δημητρίου, προστάτη της περιοχής στην οποία έμενε η οικογένεια ήταν και το μόνο αντικείμενο που πρόλαβαν να αρπάξουν φεύγοντας και που έφεραν μέσα στον χαμό του ξεσηκωμού. Στο πίσω μέρος της εικόνας, κρυμμένες μέσα στο ξύλο, ήταν οι αγκλαβές της οικογένειας, οι τίτλοι ιδιοκτησίας της περιουσίας τους στην Σμύρνη. Τα μετέφεραν μαζί τους κρυφά, ελπίζοντας σε μια μελλοντική επιστροφή. Στην Λέρο ο πατέρας του έκανε οικογένεια και εργάστηκε ως τσαγκάρης. Προσπαθώντας να προστατέψει το τσαγκαράδικό του κατά την διάρκεια βομβαρδισμών του Β' Παγκόσμιο πολέμου στο Λακκί, τον είδαν τα Γερμανικά στρατεύματα και τον ξυλοκόπησαν. Μεταφέρθηκε στο νοσοκομείο βαριά τραυματισμένος και 10 μέρες μετά απεβίωσε, αφήνοντας τον κο Νίκο ορφανό από πατέρα στα 7 του. 
Σήμερα, κος Νταλόγλου, είναι 88 χρονών και ζει μόνος του στην Αγία Μαρίνα. Από τα 20-28 του χρόνια έζησε στην Γερμανία ως μετανάστης, εκεί λέει έμαθε τι θα πει πατρίδα. Επέστρεψε στον Πλάτανο Λέρου και άνοιξε μαγαζί».

Η ιστορία της Μαρίας Καπανίρη και της κόρης της, Βάσως Κορώνη

«H κυρία Μαρία Καπανίρη με την κόρη της Βάσω Κορώνη, μας φίλεψαν ελληνικό καφέ και αλληλοσυμπληρώνοντας η μια την άλλη έχτισαν το μωσαϊκό της Μικρασιατικής τους ρίζας μιλώντας για τον παππού Γιώργη Καπανίρη, πατέρα της κας Μαρίας. “Θα σας πω ένα παραμύθι από τη ζωή μου” έλεγε ο κος Γιώργος στην μικρή κόρη του εξιστορώντας έτσι την φυγή από την Ανατολή. Ο Γιώργης ήταν από τον Γέροντα της Μικράς Ασίας. Μαζί με έναν φίλο, αιχμαλωτίστηκαν  από τον τουρκικό στρατό και στάλθηκαν για καταναγκαστικά έργα. Στη Λέρο δούλευε ως καφετζής, ήταν άνθρωπος τρυφερός, μερακλής και λάτρης του καλού φαγητού. Όπως μας είπε η κα Μαρία, έφυγε "σκασίμιος", δηλαδή το έσκασε από εκεί μαζί με τον συγχωριανό του, και έφτασαν με τα πόδια στην Θεσσαλονίκη. Ο άλλος σκοτώθηκε, και έμεινε ο Γιώργης, όπου φτάνοντας στην Αθήνα αναζήτησε την αδερφή του. Στον ηλεκτρικό στο Μοναστηράκι, βλέπει στην απέναντι αποβάθρα έναν συγχωριανό του Γεροντιανό και αρχίζει σαματά και πέφτει στις ράγες για να τον φτάσει. Σμίξανε και μαθαίνει πως τα αδέρφια του είναι στη Σάμο. Φτάνοντας εκεί μαθαίνει πως βρίσκονται εργάτες στα καπνά στην Λέρο και μπαίνει σε μια βάρκα για να τους βρει. Η βάρκα παίρνει νερά και ναυαγεί. Κολυμπώντας ο Γιώργης φτάνει μαζί με άλλους στην ακτή της Αγιάς Κιουράς κι εκεί μια γυναίκα τραβάει τον Γιώργη από τον νερό για να τον βγάλει. Κοιτώντας πάνω, εκείνος αντικρύζει το πρόσωπο της αδερφής του Βασιλικής».

Πότε, πού, πώς… οι αιώνιες ερωτήσεις
Tα γυρίσματα για το καλλιτεχνικό ντοκιμαντέρ μόλις ολοκληρώθηκαν για να αποκρυσταλλωθούν στο τελικό αποτέλεσμα ενώ συνεχίζονται οι πρόβες για τη συνέχιση κι ολοκλήρωση της παράστασης σύγχρονου χορού. Συγκεκριμένα, στις 2 και 3 Σεπτεμβρίου μπορεί να δει κανείς την παράσταση σύγχρονου χορού στο Αρχαιολογικό Μουσείο Λέρου. Παράλληλα, στις 3 Σεπτεμβρίου θα διεξαχθούν και τα εγκαίνια της φωτογραφικής έκθεσης στο Δημοτικό Σχολείο Αγίας Μαρίνας. 4 Σεπτεμβρίου είναι τα Εγκαίνια QR codes. Περί τίνος πρόκειται όμως; Σε τέσσερα ξεχωριστά σημεία του νησιού θα ανακαλύψει κανείς ηχητικές αφηγηματικές performances σε περιπατητικές διαδρομές που θα προκαλέσει χιλιάδες συναισθήματα σε κατοίκους του νησιού και μη. Τέλος, στις 4 Σεπτεμβρίου είναι κι η επίσημη πρεμιέρα του ντοκιμαντέρ «Πριν, Τώρα, Μετά» στο Δημοτικό Κινηματοθέατρο Λακκίου.

Ντοκιμαντέρ
Σκηνοθεσία: Ξένια Τσιλοχρήστου
Σενάριο: Χλόη Αλιγιάννη, Πολένα Κόλια Πέτερσεν, Ξένια Τσιλοχρήστου
Έρευνα: Χλόη Αλιγιάννη, Πολένα Κόλια Πέτερσεν
Xορογραφία – Eρμηνεία: Χλόη Αλιγιάννη, Πολένα Κόλια Πέτερσεν
Βοηθός σκηνοθέτη - B΄εικονολήπτης : Αλέξης Ρούμλερ
Βοηθός Διευθυντή Φωτογραφίας: Γιώργος Καλκανίδης, Αλέξης Ρούμλερ
Μουσική: Χλόη Αλιγιάννη
Διεύθυνση Φωτογραφίας: Ξένια Τσιλοχρήστου
Μοντάζ: Ξένια Τσιλοχρήστου
Γραφίστρια: Μαρία Χριστοπούλου
Χειριστής drone: Daniel Covadlo
Επιμέλεια Κειμένων – Μεταφράση: Πολένα Κόλια Πέτερσεν
Οργάνωση – Εκτέλεση Παραγωγής: Third Planet
Παράσταση χορού
Σύλληψη – Έρευνα: Χλόη Αλιγιάννη, Πολένα Κόλια Πέτερσεν
Xορογραφία – Eρμηνεία: Χλόη Αλιγιάννη, Πολένα Κόλια Πέτερσεν
Μουσική: Αντώνης Νταλλαρής
Βίντεο: Ξένια Τσιλοχρήστου
Οργάνωση – Εκτέλεση Παραγωγής: Third Planet
Φωτογραφική έκθεση
Φωτορεπορτάζ: Γιώργος Καλκανίδης
Οργάνωση – Εκτέλεση Παραγωγής: Third Planet
QR codes
Σύλληψη, κείμενα, αφήγηση: Χλόη Αλιγιάννη & Πολένα Κόλια Πέτερσεν
Οργάνωση – Εκτέλεση Παραγωγής: Third Planet

Ιnfo: Η παραγωγή πραγματοποιείται στο πλαίσιο του προγράμματος 2022, του θεσμού «Όλη η Ελλάδα ένας Πολιτισμός» του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού. Η δράση πραγματοποιείται, επίσης, με την υποστήριξη των Δήμου Λέρου, πολιτιστικού και μορφωτικού συλλόγου Άρτεμις, Μικρασιατικού Συλλόγου Λέρου και του Κέντρου Μικρασιατικών σπουδών και με την χορηγία της Blue Star Ferries.

Αναλυτικές πληροφορίες και προκρατήσεις θέσεων στο digitalculture.gov.gr