Προς τα πού πάει το σινεμά;

Στην εξέλιξη της σύγχρονης οπτικοακουστικής αφηγηματικής γλώσσας διακρίνουμε, όπως και παλαιότερα βέβαια, έναν διαχωρισμό ανάμεσα σε καθαρά εμπορικά φιλμ, blockbusters και ταινίες που έχουν νεανικού ενδιαφέροντος θεματική με υπερήρωες, από τη μία, και στην καλλιτεχνική κι ανεξάρτητη κατεύθυνση ταινιών από την άλλη· καθώς και μια ενδιάμεση κατάσταση που συνδυάζει ποιότητα και εμπορικότητα, δηλαδή ποιοτικές εμπορικές ταινίες, αμερικανικές, γαλλικές, αγγλικές, ισπανικές, λατινοαμερικανικές κ.ά. ή καλές, ποιοτικές και καλογυρισμένες, αμερικανικές, γαλλικές ή αγγλικές σειρές. Η γνώμη μας είναι ότι δεν έχει πολύ νόημα να ξεχωρίζουμε τα οπτικοακουστικά αφηγηματικά έργα ανάλογα με τον φορέα παραγωγής και διανομής/μετάδοσής τους, μπορεί αυτοί να είναι κινηματογραφικές εταιρείες παραγωγής ή οι εταιρείες των πλατφορμών streaming κ.λπ.

Στον σύγχρονο κινηματογράφο ενισχύονται ορισμένες τάσεις, ιδιαίτερα λόγω των τεχνολογικών εξελίξεων. Ενισχύεται η χρήση των ψηφιακών σκηνικών στις εμπορικές παραγωγές. Καθώς και τα ψηφιακά ειδικά εφέ. Παράλληλα, στο καλλιτεχνικό σινεμά, και ειδικότερα στις μικρότερες ανεξάρτητες παραγωγές, ενισχύεται η ευκολία των γυρισμάτων με πιο ελαφρές ψηφιακές κάμερες, φθηνότερο ψηφιακό υλικό εικόνας και ήχου, μεγαλύτερη ευκινησία και αυτονομία, ευκολότερα γυρίσματα και ελαφρύτερα συνεργεία. Μπορείς να γυρίσεις περίπου τα ίδια πράγματα όπως παλιά με μικρότερο κόστος. Οι νέοι άνθρωποι μπορούν να υλοποιήσουν τα projects τους με λίγα χρήματα. Έτσι ισχυροποιούνται οι ανεξάρτητες, φθηνότερες παραγωγές. Αυτό συνεπάγεται μεγαλύτερη απεξάρτηση από τα κέντρα χρήματος και εξουσίας, μεγαλύτερη πολιτική ανεξαρτησία. To σύγχρονο σινεμά μπορεί να γυριστεί με απλούστερες, αμεσότερες, πιο αυθόρμητες και πειραματιζόμενες μεθόδους, και πιο ανεξάρτητους τρόπους από την παραδοσιακή, κανονική παραγωγή, από ό,τι παλιά, με μικρή ψηφιακή κάμερα, ακόμη και με κινητό, να γίνει περισσότερο DIY από ό,τι παλιότερα. Αλλά και να διανεμηθεί με διαφορετικούς τρόπους και μέσα, μέσω ίντερνετ, από τις πλατφόρμες streaming και το YouTube, στο PC, στο τάμπλετ, ακόμη και στο κινητό την ώρα που ταξιδεύεις στο μετρό ή στο τρένο. Είναι άραγε σινεμά όλες αυτές οι μεταδόσεις φιλμ μεγάλων ή μικρών, πειραματικών ή εικαστικών ή ντοκιμαντέρ ή μουσικών φιλμ ή ταινιών για την τέχνη και μέσω της παρουσίασης έργων άλλων μορφών τέχνης, π.χ. της εικαστικής τέχνης, των εγκαταστάσεων ή της μουσικής; Χάρη στη χρήση του οπτικοακουστικού μέσου και γλώσσας, ντοκιμαντερίστικης ή αφηγηματικής, έχουμε τη διήγηση μιας ιστορίας ή την περιγραφή μιας κατάστασης στον δεδομένο χωροχρόνο.

Νομίζω πως το σινεμά είναι κάτι το συνεχές μα με ορισμένες ρήξεις/προχωρήματα/μετεξελίξεις κατά καιρούς: τον εξπρεσιονισμό και τον Φριτς Λανγκ, τον σοβιετικό βωβό κινηματογράφο του μοντάζ και τον Αϊζενστάιν, τον ομιλούντα κινηματογράφο, τον κλασικό, αφηγηματικό, χολιγουντιανό κινηματογράφο, τον Όρσον Ουέλς («Πολίτης Κέιν», κ.ά.), τον νεορεαλισμό, τον Αντονιόνι, τον Γκοντάρ, τη νουβέλ βαγκ, το βρετανικό free cinema, το πολωνικό σινεμά των Βάιντα, Ζανούσι, Σκολιμόφσκι, Κισλόφσκι κ.ά., το «νέο γερμανικό σινεμά» των Βέντερς, Φάσμπιντερ, Χέρζογκ, Σλέντορφ, Κλούγκε, Φον Τρότα, Σρέτερ, Έντγκαρ Ράιτς, κ.ά., το «νέο γιαπωνέζικο σινεμά» των Όσιμα, Χάνι, Σουζούκι, Ιμαμούρα, Γιοσίντα, Μαζουμούρα, Τεραγιάμα και Βακαμάτσου, το νέο Χόλιγουντ των Κόπολα, Σκορσέζε, Σπίλμπεργκ, Τσιμίνο, Λούκας, Άλτμαν, Ντε Πάλμα, Κάρπεντερ, κ.ά., τον πλουσιότατο ανεξάρτητο αμερικανικό κινηματογράφο, το ανεξάρτητο, κριτικό σινεμά του αναπτυσσόμενου κόσμου, αλλά και τον ψηφιακό κινηματογράφο και το σινεμά DIY, δηλαδή το ανεξάρτητο, αυτοσχέδιο ψηφιακό σινεμά.

Το σινεμά αποτελεί ένα συνεχές, που συγκροτείται από την οπτικοακουστική έκθεση/παρουσίαση/περιγραφή ή και αφήγηση μιας πεπερασμένης, μικρής ή μεγάλης διάρκειας, ας πούμε από λίγα λεπτά οι μικρού μήκους έως 4-5 ώρες οι μεγάλου μήκους. Η μεγαλύτερη διάρκεια και σε συνέχειες, σε συνεχόμενα επεισόδια, είναι χαρακτηριστικό των τηλεοπτικών σειρών, ενός άλλου ακμάζοντος είδους (1). Επισημαίνουμε πως υπάρχουν εδώ και πολλά χρόνια και κινηματογραφικές σειρές. Εδώ πρέπει να σημειώσουμε πως το τι είναι σινεμά δεν καθορίζεται μόνο από τον φορέα των οπτικοακουστικών στοιχείων, αναλογικών ή ψηφιακών, μα και από το μέσο απ' το οποίο μεταδίδεται και δίνεται σε εμάς, κινηματογραφική αίθουσα και προβολή, τηλεόραση, home video, υπολογιστή, laptop, tablet ή κινητό. Tο να βλέπεις στο κινητό την «Αποκάλυψη τώρα» ή τον «Μπεν Χουρ» είναι σινεμά; Είναι συζητήσιμο, γιατί είπαμε πως ακόμη και το μέσο μετάδοσης καθορίζει, πιθανά, το τι είναι αυτό που παρακολουθούμε, ποιο είδος οπτικοακουστικού κομματιού και εμπειρίας.

Το σύγχρονο και μελλοντικό σινεμά μάλλον θα διανέμεται ολοένα και περισσότερο από νέα τεχνολογικά μέσα που προανέφερα, και αρκετά από αυτά θα έχουν εικόνα και οθόνη μικρότερη από τη μεγάλη οθόνη των αιθουσών, άρα αυτό θα επηρεάσει την κατασκευή των φιλμ (πλανάρισμα/ντεκουπάζ, κλίμακα των πλάνων). Η παραγωγή τους, επίσης, θα επηρεαστεί από αυτό, θα είναι ενδεχομένως απλούστερη. Θα χρησιμοποιούνται περισσότερο τα ειδικά εφέ μέσω των κομπιούτερ, για τη δημιουργία ντεκόρ των κατοικημένων και των φυσικών χώρων, και άλλων στοιχείων της εικόνας (η υπερβολική επεξεργασία μέσω κομπιούτερ δεν θέλγει πολύ). Θα εξακολουθούν οπωσδήποτε να υπάρχουν τα blockbusters και τα πολύ εμπορικά φιλμ, ανεξαρτήτως μέσω ποιου φορέα θα μεταδίδονται, μέσω πλατφορμών streaming, αιθουσών ή άλλων οδών, που ποντάρουν στη μεγάλη επένδυση και στην αποτύπωσή της στην εικόνα και στον ήχο, και κυρίως στα πολλά εισιτήρια, στα μεγάλα έσοδα και στο κέρδος.

Πολλές καλλιτεχνικές και ανεξάρτητες ταινίες θα είναι, ως ψηφιακές, πιο οικονομικές παραγωγές, πιο ευέλικτες και απλές, αυτοσχεδιαστικές, «διαφορετικές», ποικιλόμορφες και πολυπληθείς. Τα κινηματογραφικά «είδη» θα διευρυνθούν και θα ποικίλουν. Φιλμ για τις μουσικές, τις τέχνες, την ψηφιακή και ιντερνετική τέχνη (web art), την καθημερινότητα, για κομμάτια του κοινωνικού γίγνεσθαι, μικρής ή μεγάλης διάρκειας· φιλμάκια για το ίντερνετ, τηλεοπτικά, ντοκιμαντέρ διαφόρων προσανατολισμών κ.ά. Πιθανά όλα αυτά δεν θα λέγονται ή δεν θα είναι σινεμά, θα αποτελούν ψηφιακές παραγωγές οπτικοακουστικών συνόλων με αφήγηση ή χωρίς (ντοκιμαντερίστικου και «άμεσου» χαρακτήρα, και παρουσιάσεις). Ο πλουραλισμός και το εύρος των σημερινών ντοκιμαντέρ υποδεικνύουν τη μελλοντική προοπτική του σινεμά και του τηλεοπτικού και ψηφιακού-ιντερνετικού φιλμ.

Γενικά θα προκύψουν κινηματογραφικές αλλαγές λόγω των κοινωνικών, πολιτικών, φυλετικών, επιδημιολογικών, σεξουαλικών, ταυτοτικών αλλά και οικονομικών και τεχνολογικών μεταβολών. Οι αναθεωρήσεις είναι συνεχείς, είναι βέβαιη και αναπότρεπτη διαδικασία, είτε αφορούν την κοινωνία, είτε τις φυλετικές, εθνικές, θρησκευτικές, ερωτικοσεξουαλικές ταυτότητες· είναι όπως η παγκοσμιοποίηση, όσο κι αν ορισμένοι δεν τη θέλουν, πρόκειται για μια αναπόφευκτη διαδικασία. Άρα το σινεμά και οι άλλες τέχνες οφείλουν να προσαρμόζονται σε αυτές τις αναθεωρήσεις και να συμβάλλουν στην ώθησή τους προς γόνιμες, εποικοδομητικές, δημιουργικές κατευθύνσεις.

Συνεπάγεται πως δεν διαχωρίζουμε κάθετα το οπτικοακουστικό έργο ανάλογα με το ποιος είναι ο τεχνικός φορέας που μεταδίδει αυτό το έργο ή κάποιο άλλο τεχνολογικό χαρακτηριστικό. Βέβαια, το μέσο προσδιορίζει το μήνυμα και το έργο. Όμως οι απόλυτοι διαχωρισμοί θολώνουν την πραγματικότητα και αμβλύνουν την εμβέλεια των παραγόμενων οπτικοακουστικών έργων. Το φιλμ, το έργο που διοχετεύεται μέσω της αίθουσας, των πλατφορμών streaming, της τηλεόρασης και των άλλων ιντερνετικών διόδων, εξακολουθεί να είναι ένα οπτικοακουστικό σύνολο, αφηγηματικό και μυθοπλαστικό ή όχι, ενδιαφέρον, αξιόλογο ή προβληματικό, μέτριο ή άσχημο.

Η αξία του σινεμά και της οπτικοακουστικής αφηγηματικής γλώσσας επιβεβαιώνεται καθημερινά, ακόμη κι από ένα ψυχαγωγικό φιλμ που βλέπουμε στο ίντερνετ ή στην τηλεόραση ή στο DVD player. Tην πίστη μας στο σινεμά δεν επιβεβαιώνουν μόνο οι καλλιτεχνικές ταινίες ποιότητας, έχουν ενδιαφέρον και αξία ακόμη κι οι απλές, καλές ψυχαγωγικές, εμπορικές και διασκεδαστικές ταινίες, οι καλές κωμωδίες, τα αστυνομικά, δηλαδή οι crime movies, τα πολεμικά, οι καλές περιπέτειες, τα γουέστερν, τα μιούζικαλ κι η ταινία επιστημονικής φαντασίας, δεν μας χρειάζεται να δούμε μόνο Μπέργκμαν, Αντονιόνι και Παζολίνι για να βεβαιωθούμε για την αξία του κινηματογράφου. Ο σινεφίλ μπαίνει στην αίθουσα όπως ο πιστός στην εκκλησία. Ο κινηματογράφος λειτουργεί για τον θεατή σε ένα πεδίο ψυχολογικό, ηδονοβλεπτικό, αισθητηριακό, σε ένα πεδίο συγκρότησης του εγώ και της άποψης του ατόμου για τον κόσμο, ιδίως αν είναι νεαρό,  άρα και στο κοινωνικό, κοσμοθεωρητικό-φιλοσοφικό, ιδεολογικό, ερωτικό και ψυχολογικό επίπεδο.

Το σινεμά, το φιλμ ειδικότερα, κατασκευάζεται από κομμάτια της πραγματικότητας, φιλμαρισμένα, κομμάτια της πραγματικότητας όπως σπίτια, ανθρώπους, γυναίκες, άντρες, παιδιά και γέρους, χωράφια, βουνά, θάλασσες, ποτάμια, δάση, συνοικίες, αυτοκίνητα, δένδρα, ουρανούς, δηλαδή τις εικόνες τους κινηματογραφημένες· καθώς και από ήχους, ομιλίες, ήχους αυτοκινήτων, ζώων, μηχανημάτων και πόλεων, καθώς και μονολόγους. Το ότι το φιλμ αποτελείται από κομμάτια πραγματικότητας, φιλμαρισμένα και επεξεργασμένα, του δίνει μια οντότητα «φαινομενολογική», δηλαδή προσεγγίσιμη φαινομενολογικά, βάσει των φιλμικών φαινομένων, όπως το συνέλαβε και το έπραξε ο κορυφαίος Γάλλος κριτικός κινηματογράφου Αντρέ Μπαζέν.

Σημείωση 1
Οι σύγχρονες, καλές, ποιοτικές σειρές που παίζονται στις διάφορες πλατφόρμες streaming έχουν ορισμένες ιδιαιτερότητες: Ενδιαφέροντα θέματα και κυρίως καλά σενάρια που έχουν υποστεί μεγάλη επεξεργασία από αρκετούς ειδικευμένους σεναριογράφους. Σκηνοθεσίες κινηματογραφικού επιπέδου. Επιλογές γνωστών και πολύ καλών ηθοποιών. Ιδιαίτερη επεξεργασία στο σύνθετο μοντάζ τους, το οποίο υιοθετεί προχωρημένους, μοντέρνους μονταζικούς τύπους στα cut, στις συνδέσεις των πλάνων και στις εναλλαγές των σκηνών που συναντάμε στο σύγχρονο σινεμά (αυτή η εργασία έχει ιδιαίτερη σημασία στην κατασκευή επεισοδίων, που θυμίζουν ταινίες, των ποιοτικών σειρών).

Για να απομακρυνθούμε όμως από τα κατασκευαστικά και σκηνοθετικά ζητήματα των ποιοτικών σειρών, πρέπει να τονίσουμε τα διαχρονικά χαρακτηριστικά τους: Οι σειρές προσφέρουν στον θεατή ένα ολόκληρο παράλληλο προς το καθημερινό και κουραστικό σύμπαν μας. Οι θεατές επιθυμούν να δραπετεύσουν από τον ρουτινιάρικο και πεζό κόσμο της μίζερης και απογοητευτικής πραγματικότητάς τους και να εισέλθουν, την ώρα της ξεκούρασης και χαλάρωσή τους, σε έναν κόσμο διαφορετικό, πιο ελκυστικό και συναρπαστικό αφηγηματικά, με μεγαλύτερη αισθητική τάξη. Ένα άλλο σύμπαν που θα τους τέρψει, θα τους συγκινήσει και θα τους διασκεδάσει πολύ περισσότερο από τη ζωή, χωρίς να χάνουν καθόλου το αίσθημα ασφάλειας που λειτουργεί σαν προστατευτική ασπίδα κατά τη θέαση της σειράς. Η τεράστια διάρκειά της παίζει σημαντικό ρόλο στην αίσθηση πως συνυπάρχει, παράλληλα με την καθημερινότητα, μια όαση και μια διαφορετική, συνταρακτική ζωή, στην οποία μπορούμε να καταφύγουμε για να ψυχαγωγηθούμε χωρίς ρίσκα...

---

Το τελευταίο βιβλίο του Θόδωρου Σούμα, το έβδομο κατά σειράν για το σινεμά, είναι το «Κινηματογραφικοί Δημιουργοί», εκδ. Αιγόκερως.