Συνέντευξη: Ο σκηνοθέτης Γρηγόρης Καραντινάκης μιλάει για την ταινία «Σμύρνη μου Αγαπημένη» που βασίζεται στο ομώνυμο θεατρικό έργο της Μιμής Ντενίση.
Ο Γρηγόρης Καραντινάκης, ο σκηνοθέτης της ταινίας «Σµύρνη µου αγαπηµένη» που βασίζεται στο θεατρικό έργο της Μιµής Ντενίση, μας διηγείται τα βασικά σημεία του έργου που αναπλάθει τις λεπτομέρειες της Μικρασιατικής Καταστροφής.
Η Σμύρνη της ταινίας είναι μια μεγαλειώδης πόλη, «συναρπαστική», όπως ακούμε κάποια στιγμή.
Ήταν ένα πολυπολιτισμικό σύμπαν που κατοικούσαν όλες οι φυλές της γης. Τούρκοι, Ρωµιοί, Εβραίοι, Αρµένιοι, Γάλλοι, Αµερικανοί, Αγγλοι, Ολλανδοί, Ιταλοί κ.ά. Χάρη στο στοιχείο αυτό και της γεωγραφικής της θέσης αποτελούσε ισχυρό οικονοµικό κέντρο, με τις σχέσεις μεταξύ των διαφορετικών εθνοτήτων να είναι σχετικά αρμονικές παρότι υπήρξαν κάποια προβλήματα με τον μέσο Τούρκο να είναι υποτακτικός. Σε μερικές περιπτώσεις μάλιστα, κάτι που φαίνεται και στην πρωταγωνιστική οικογένεια, οι τούρκοι ήταν υπηρέτες των Ελλήνων.
Μεγάλη κουβέντα μεταξύ ιστορικών έχει γίνει για την καταστροφή της πόλης και στην ταινία σας φαίνεται ξεκάθαρα ότι αφομοιώνετε την πλευρά που υποστηρίζει ότι συνέβησαν τρομερές φρικαλεότητες.
Ναι υπήρξαν τρομερές σκηνές καταστροφής. Η αρμένικη συνοικία ήταν εκείνη που καταστράφηκε πρώτη και μετά φυσικά κάηκε ολόκληρη η Σμύρνη. Τα ιστορικά ντοκουμέντα είναι αδιαμφισβήτητα. Δεν μιλάμε μόνο για ένα συνωστισμό στην προκυμαία του λιμανιού αλλά για μια βιβλική καταστροφή. Τα ιστορικά ντοκουμέντα αναφέρουν πως ο αριθμός των πτωμάτων ήταν τόσο μεγάλος σε ξηρά και θάλασσα- πάρα πολλοί ήταν αυτοί που πνίγηκαν- ώστε όταν μάζευαν μια συγκεκριμένη ποσότητα πτωμάτων μετά από λίγη ώρα αναγκάζονταν να μαζέψουν κι άλλα πτώματα κοκ.
Σημαντικό πρόσωπο που σχετίζεται με την Σμύρνη, ήταν ο Ύπατος Αρμοστής Στεργιάδης, μια αμφιλεγόμενη προσωπικότητα τον οποίο υποδύεται ο Χρήστος Στέργιογλου, σε μια εξαιρετική ερμηνεία.
Ναι όντως ο Χρήστος έκανε καταπληκτική δουλειά και πράγματι ο Στεργιάδης ήταν αμφιλεγόμενος. Ήταν ένας άνθρωπος πολύ πρακτικός, ας τον πω γραφειοκράτη, που όμως είχε στοιχεία πάνω του που μπορούσες να εμπιστευτείς. Ο Βενιζέλος τον τοποθέτησε σε αυτή τη θέση επειδή γνώριζε ότι ο Στεργιάδης δεν είχε καμιά απολύτως πολιτική βλέψη. Αν όλα πήγαιναν καλά και δεν υπήρξε η καταστροφή (που άρχισε από τη στιγμή που έγινε γνωστό ότι το μέτωπο έσπασε) θα ακολουθούσε το δημοψήφισμα που θα έδειχνε αν η Σμύρνη θα προσχωρούσε στην Ελλάδα ή θα παρέμενε αυτόνομη πόλη. Έτσι ο Στεργιάδης όταν έφτασε στη Σμύρνη το 1918 ήταν αποφασισμένος να απονείμει δικαιοσύνη. Έστω και με το δικό του αυστηρό κώδικα, έστω κι αν ήταν υπερβολικός μερικές φορές εις βάρος των ρωμιών. Αλλά ήταν άτεγκτος και επιδείκνυε ισονομία απέναντι σε όλους. Η διοίκηση του ήταν μεν αυστηρή αλλά και δίκαιη. Όταν έφυγε από τη Σμύρνη στη διάρκεια της καταστροφής το έκανε επειδή πήρε συγκεκριμένες εντολές. Και φυσικά πρέπει να πούμε εδώ ότι δεν ήταν εκείνος που ψήφισε το νόμο ο οποίος απαγόρευε στους Έλληνες της Σμύρνης που είχαν οθωμανικά διαβατήρια να μπουν στα καράβια με προορισμό την Ελλάδα. Τις λεπτομέρειες πάντως για το τι ακριβώς παίχτηκε εκείνες τις κρίσιμες ώρες θα τις μάθουμε αργότερα όταν ανοίξει το αρχείο του που είναι ακόμη ερμητικά κλειστό ακόμη και τούτη την ώρα που μιλάμε.
Είχατε δει το θεατρικό της Μιμής Ντενίση;
Το δεύτερο μέρος είχα δει μόνο.
Τι σας οδήγησε στην απόφαση να κάνετε την ταινία;
Όλοι σχεδόν οι Έλληνες έχουμε μια σύνδεση με την Μικρά Ασία. Εγώ για παράδειγμα παρότι είμαι γέννημα θρέμμα Καισαριανιώτης έχω μια προσφυγική ρίζα καθώς ο παππούς μου ήρθε από το Αϊβαλί. Όλοι κάπως έχουμε ένα ανοιχτό τραύμα. Πάντα ήθελα να ασχοληθώ ευρύτερα με το θέμα αυτό και την καταγωγή του παππού. Όταν ήρθε η πρόταση να αναλάβω τη κινηματογραφική μεταφορά του έργου της Ντενίση ζήτησα να διαβάσω το σενάριο και με χαρά εντόπισα σε αυτό πράγματα που με αφορούσαν.
Πού βασιστήκατε για την πειστική ανάπλαση της πόλης, του πολυπολιτισμικού χαρακτήρα της αλλά και της καταστροφής της Σμύρνης;
Ευτυχώς υπάρχουν πάρα πολλά αρχεία, φωτογραφίες, ντοκιμαντέρ. Και κυρίως πολλά κινηματογραφικά ντοκουμέντα από Αρμένηδες της Σμύρνης. Τα περισσότερα από αυτά είναι γυρισμένα τις δεκαετίες του 1970 και του 1980, στα οποία καταγράφονται αυθεντικές μαρτυρίες από επιζώντες που περιγράφουν αναλυτικά τις καταστροφές και πάνω σε αυτά πατήσαμε για να δώσουμε τις λεπτομερείς εικόνες τόσο της καθημερινότητας μιας πολυπολιτισμικής πόλης όσο και τη στιγμή της καταστροφής της. Σε κάποιες περιπτώσεις μάλιστα οι περιγραφές που έχουμε είναι ακόμη πιο άγριες από εκείνες που αποφασίσαμε να δείξουμε στο φιλμ.
Γιατί δεν επιλέξατε να τις δείξετε;
Ξέρετε, ήταν τέτοια η αγριότητα που δεν θέλαμε να σοκάρουμε το θεατή. Επιδιώξαμε να κρατήσουμε μια απόσταση ώστε να μην αποστρέφει τελείως το βλέμμα του ο θεατής. Πάντως υπήρχαν κρεμασμένοι μέσα στους δρόμους και τρομερές φρικαλεότητες από τους τούρκους.
Αντίστοιχες πάντως φρικαλεότητες επέδειξε και ο ελληνικός στρατός στην εισβολή του.
Ναι, έτσι είναι. Κυρίως στην επιστροφή τους ως ηττημένοι οι Έλληνες έκαναν επίσης τρομερές φρικαλεότητες. Η ταινία το δείχνει ξεκάθαρα αυτό. Όταν ανοίξει το Κουτί της Πανδώρας, η φρίκη και η βία είναι αναπόφευκτη και ανεξέλεγκτη. Η βία γίνεται νομοτέλεια όταν οι άνθρωποι φτάνουν σε ένα τέτοιο σημείο. Το θέμα είναι ο νους και η ανθρώπινη κουλτούρα να προλαβαίνει αυτές τις καταστάσεις. Και να γίνεται βέβαια η ιστορία μάθημα. Δυστυχώς η ανθρώπινη φύση δεν μαθαίνει. Υπάρχει μια γελοιογραφία σε εφημερίδα της εποχής, του 1922 που δείχνει μια καταρρακωμένη γυναίκα με ένα σκισμένο καμένο φόρεμα, η οποία είναι η Ιωνία, καθισμένη σε ένα βράχο κι από πάνω της όρθια και περίλαμπρη να είναι η Συρία που της λέει «οι δικοί μου φίλοι δεν θα το επιτρέψουν να το πάθω ποτέ αυτό»! Βλέπουμε λοιπόν πόσο εύκολα διαλύεται ένας τόπος και η Συρία που ήταν τότε μεγάλο εμπορικό κέντρο της Ασίας κάτι ανάλογο ζει σήμερα. Θέλω να πω ότι είναι ένα σπιράλ η Ιστορία κι αυτό το σπιράλ δείχνει πως είμαστε όλοι εν δυνάμει πρόσφυγες. Ας μην το ξεχνούν κάποιοι αυτό. Κανείς δεν ξέρει αυτός ο κύκλος του αίματος που συνεχίζεται από διάφορα εθνικά στρατόπεδα και οικονομικά συμφέροντα, πού θα απλωθεί στη συνέχεια. Και δυστυχώς ο απλός άνθρωπος είναι εκείνος που την πληρώνει πάντα και με το αίμα του τροφοδοτεί αυτή την κατάσταση.
Σχετικά με τα σκηνικά του φαληρικού όρμου που αναπαριστούσαν την προκυμαία της Σμύρνης και καταστράφηκαν, τι ακριβώς συνέβη;
Υπήρχε η πρόθεση εξ αρχής εφόσον θα στηθεί ένα τέτοιο ντεκόρ να λειτουργήσει ως θεματικό πάρκο. Έτσι κι αλλιώς υπάρχουν οι εορτασμοί για τα 100 χρόνια και θα μπορούσε να χρησιμεύσει το συγκεκριμένο σκηνικό καθώς πληρούσε όλε στις προδιαγραφές κλπ. Όταν πλέον αποφασίστηκε ότι δεν μπορεί να μείνει το ντεκόρ για άλλους λόγους πολεοδομίας, χωροταξίας και άλλων εργασιών που γίνονται στο σημείο εκείνο, το ντεκόρ καταστράφηκε. Η πρόθεση από την πλευρά της παραγωγής ήταν να μείνει και να αξιοποιηθεί αλλά λόγω εργασιών της Περιφέρειας δεν μπόρεσε να συμβεί κάτι τέτοιο. Κι είναι κρίμα γιατί πραγματικά είχε στηθεί ένα ντεκόρ το οποίο ήταν αξιοπρόσεχτο στη λεπτομέρειά του.
Και ακριβό φαντάζομαι.
Βέβαια. Σκεφτείτε μόνο τούτο. Το πλακόστρωτο που έγινε με καλούπια κάτω, είναι από το πλακόστρωτο της Πολίχνης της Μυτιλήνης. Για να ταιριάξει το ανάγλυφο του δαπέδου της προκυμαίας της Σμύρνης. Και οι υποδομές γενικότερα ήταν κανονικές.
Η ταινία «Σμύρνη μου αγαπημένη» κυκλοφορεί στις αίθουσες από τις 23/12 σε διανομή Tanweer.
Το 2024 ήταν η χρονιά του τρόμου, ζήσαμε τη μεγαλεπήβολη επιστροφή κάποιων βετεράνων σκηνοθετών πίσω από την κάμερα, ενώ γίναμε μάρτυρες μιας σειράς νέων ρεκόρ
9°
