Ζαμπέτα: Η γιαγιά που έγινε πρωταγωνίστρια

Αυτή είναι η «Ζαμπέτα»: Μια ταινία μικρού μήκους που κέρδισε το βραβείο κοινού στο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, καταχειροκροτήθηκε στις Αθηναϊκές Νύχτες Πρεμιέρας και έβαλε πλώρη για να παιχθεί στο διαγωνιστικό πολλών φεστιβάλ του εξωτερικού.

Υπογραφή: Σοφία και Ελισσάβετ Σφυρή. Πρωταγωνίστρια, η γιαγιά τους η Ζαμπέτα. Οι δύο αδελφές σκηνοθέτριες την παρακολουθούν καθώς μιλά στο τηλέφωνο με τις φίλες της, βλέπει τηλεόραση ή θυμοσοφεί για τα φασολάκια που δεν καθαρίζονται εύκολα. Την ακολουθούν στη λαϊκή αγκαζέ με τις φίλες της να ξεδιαλέγει τις μελιτζάνες, σε βραδινές συνεστιάσεις με μουσική και φαγητό να τσουγκρίζει το ποτήρι της και να βλέπει τα ζευγάρια να χορεύουν latin. Γυναίκα μπριόζα, γιαγιά θαύμα.

Αυτή δεν είναι μια γλυκανάλατη ταινία για την τρίτη ηλικία. Οι αδελφές Σφυρή μοντάρουν καθημερινότητα και αναμνήσεις της γιαγιάς τους. Στα λίγα λεπτά της ταινίας, ο θεατής γίνεται κοινωνός μιας ολόκληρης ζωής. Βάσανα, μετανάστευση με το ζόρι στον Καναδά, απόδραση πίσω πάλι στην Ελλάδα, σπάσιμο των δεσμών ενός τυραννικού γάμου ξεδιπλώνουν μια ιστορία όπου το τραγικό ανταμώνει με το χάπι εντ.

Η Ζαμπέτα παλεύει να πάρει διαζύγιο σε μια πουριτανική Ελλάδα του '60. Κοντράρεται με τη μοίρα της, τα βάζει με τα στερεότυπα, τη θρησκεία και τις προκαταλήψεις της κοινωνίας, καταφέρνοντας όχι μόνο να βγει αλώβητη αλλά και να συναντήσει την ευτυχία. Μάχεται για τον εαυτό της, δρα χωρίς καμία άλλη αίσθηση σκοπού πέρα από το να μην παραιτηθεί. Η Ζαμπέτα, και ίσως αυτό να συγκινεί τους θεατές, χωρίς να το επιδιώξει, ανακηρύσσεται κάτι σαν role model για όλες τις νέες γυναίκες του σήμερα. Σίγουρα όμως ήταν και πολλές που τη θαύμαζαν βουβά εκείνες τις εποχές που οι γυναίκες έπρεπε να υποταχθούν στη μοίρα τους. Περισσότερα για την ταινία αλλά και τις αδελφές Σφυρή, που, εκτός από το σινεμά, χρόνια τώρα αναπτύσσουν μια πολυσχιδή και δημιουργική καλλιτεχνική δράση, στη συνέντευξη που ακολουθεί.

Το προσωπικό έγινε πολιτικό. Η καταγραφή της αγέρωχης ζωής της γιαγιάς σας είναι επίκαιρη όσο ποτέ. Η πατριαρχία, ο σεξισμός και η βία ενάντια στις γυναίκες βρίσκονται στον αφρό. Είχατε κάτι τέτοιο από την αρχή στο μυαλό σας;
Σοφία Περισσότερο προέκυψε κάτι τέτοιο, παρά το είχαμε ως αυτοσκοπό. Γενικώς, ξεκινώντας ένα project, προσπαθώ πολύ να αφήνομαι να με οδηγήσει από μόνο του κάπου παρά να κολλάω στο τι είχα εξαρχής στο μυαλό μου. Στο συγκεκριμένο, γνωρίζοντας την ιστορία της γιαγιάς μας και εφόσον τη μοιράστηκε μαζί μας on the record, ήταν μονόδρομος το να θίξουμε τα θέματα στα οποία αναφέρεσαι.
Ελισσάβετ Η αλήθεια είναι ότι δεν ήταν αυτά τα θέματα ο πυρήνας της ιδέας. Φυσικά, και γνωρίζαμε την ιστορία της και τα κοινωνικά θέματα που κυριαρχούν. Θεωρήσαμε ότι ο τρόπος για να θίξεις τέτοια ζητήματα είναι μέσω των προσωπικών ιστοριών, και γι’ αυτό διαλέξαμε τη γιαγιά μας. Διότι με έναν τρόπο, όταν κάποιος σου αφηγείται την ιστορία του και τον παρακολουθείς, εστιάζεις στις εκφράσεις του και τα χαρακτηριστικά του και συνδέεσαι, βλέπεις τον εαυτό σου κι εσύ μέσα στην κατάσταση. Γι’ αυτό ήταν σημαντικό για εμάς να μη γίνεται με εμφανή τρόπο ότι εστιάζουμε συγκεκριμένα σε κοινωνικά ζητήματα. Εξάλλου, από παιδιά πάντα εστιάζαμε περισσότερο σε κάτι όταν μας το αφηγούνταν σαν ιστορία ή παραμύθι.

Πόσο εύκολο ήταν για τη Ζαμπέτα να λειτουργεί, να μιλά και να κινείται φυσικά, χωρίς να «κουμπώνεται» μπροστά στην κάμερα; Πώς δουλέψατε από κοινού, δεδομένου πως και οι δύο έως τώρα είχατε ατομικές επιδόσεις στο εικαστικό πεδίο;
Ελισσάβετ Για τη γιαγιά μας δεν ήταν κάτι σπουδαίο, ήταν απλώς ο εαυτός της. Όλη η ζωή της είναι μια ταινία ούτως ή άλλως, κι εκείνη κεντρική ηθοποιός στην καθημερινότητά της. Δεν υπήρχε storyboard. Ξεκίνησε από μια απλή σύμπτωση και τραβήχτηκε εντελώς φυσικά. Κάναμε ό,τι κάνουμε κάθε φορά που τη βλέπουμε, έχοντας απλώς και μια κάμερα να τραβάει. Με τη Σοφία έχουμε συνεργαστεί και στο παρελθόν. Κυρίως όμως για να βοηθήσουμε η μια την άλλη σε προσωπικά της καθεμιάς projects. Είναι η πρώτη τόσο ολοκληρωμένη συνεργασία. Πάντα όμως, με έναν τρόπο, αλληλοσυμπληρώνουμε η μια την άλλη σε σχέση με τις δεξιότητές μας, και αυτό μας ώθησε στο να συνεργαστούμε. Ίσως βοηθάει το ότι είμαστε αδερφές, και οι δύο καλλιτέχνες, και με κοινά ερεθίσματα, γιατί ακόμα και όταν το μοντάραμε, σχεδόν αυτόματα είχαμε τις ίδιες σκέψεις για το πώς θα συνεχιστεί. Σίγουρα δεν θα είναι η μοναδική συνεργασία μας, έχουμε σκέψεις και για άλλα projects.
Σοφία Περιέργως, της ήταν πολύ εύκολο, αλλά σίγουρα έπαιξαν ρόλο και η οικειότητά της μαζί μας και το γεγονός ότι όλα ήταν κάπως αυθόρμητα. Ούτε είχαμε προκαθορισμένο το τι πρέπει να συμβεί στα γυρίσματα, ούτε της δώσαμε κάποια ιδιαίτερη οδηγία, και αυτό βοηθάει πολύ όταν κάνεις ντοκιμαντέρ παρατήρησης.

Σε ποια φάση σάς βρίσκω ως προς το «ατομικό» της δράσης για την καθεμιά σας; Με τι ασχολείστε και τι ετοιμάζετε; Και πόσο εύκολο είναι για τους Έλληνες καλλιτέχνες είτε στην παρούσα φάση της πανδημίας είτε στην οικονομική κρίση της τελευταίας δεκαετίας να δρουν χωρίς την υποστήριξη μεγάλων οργανισμών;
Ελισσάβετ Αυτή είναι μια καλή στιγμή, όχι ιδανική ακόμα, αλλά κυνηγάμε πολύ τις ευκαιρίες, και με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, είμαστε αρκετά δραστήριες στον χώρο και οι δύο. Η πανδημία ήταν σίγουρα αρκετά δύσκολη. Όμως, μας έδωσε την ώθηση να προσπαθήσουμε να βρούμε τρόπους να επιβιώσουμε. Ευτυχώς πήραμε και οι δύο το Artworks Fellowship supported από το «Σταύρος Νιάρχος», που μας στήριξε οικονομικά. Κατορθώσαμε να νοικιάσουμε το δικό μας εργαστήριο, που βρίσκεται στην Πατριάρχου Σεργίου γωνία με Ασκληπιού, να τελειοποιήσουμε τη «Ζαμπέτα» για να τη στείλουμε στα φεστιβάλ. Κάποια χρήματα προσωπικά τα χρησιμοποίησα για επιδιορθώσεις των γλυπτών του Saline Residency, που διοργάνωσα το 2018, με δημόσια γλυπτά που βρίσκονται μέχρι σήμερα σε παραλιακές οδούς της Ερμιόνης και του Πόρτο Χελίου.
Αυτή τη στιγμή, εργάζομαι παράλληλα ως art mediator για τον οργανισμό ΝΕΟΝ στην έκθεση Portals, που συνιστώ σε όλους να έρθουν διότι είναι τρομερά εντυπωσιακός χώρος κι έχει πολύ επίκαιρα και σημαντικά έργα διεθνών καλλιτεχνών. Επίσης, στις 14 Οκτωβρίου θα κάνω live performance για πρώτη φορά το έργο μου Dichotomy που είχα εκθέσει στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης της Γενεύης τον Μάιο του 2018. Η έκθεση θα γίνει στην Ομόνοια στον χώρο της Γεωργίας Σαγρή «ΥΛΗ», υπό την επιμέλεια της Λυδίας Αντωνίου και του Γιώργου Μπεκηράκη. Θα έχω και την τύχη να κάνω performance παράλληλα με μια φίλη καλλιτέχνιδα, που είχα καλέσει και στο Saline Residency, τη Δέσποινα Χαριτωνίδη.
Θεωρώ ότι είναι ιστορική στιγμή για την Αθήνα. Είναι μία από τις μεγάλες πόλεις της Ευρώπης όπου υπάρχει αρκετός χώρος για εξέλιξη, ειδικά στις τέχνες, και δεν θα μπορούσα να είμαι οπουδήποτε αλλού τώρα. Το να γυρίσω από το Λονδίνο ήταν πολύ καλή επιλογή. Εξάλλου, πλέον, πολίτες του κόσμου θεωρούμαστε όλοι. Και το να βρίσκομαι εδώ τώρα δεν σημαίνει πως δεν θα ταξιδεύω για projects, απλώς είναι σημαντικό για μένα να έχω τη βάση μου εδώ και με συμφέρει από όλες τις απόψεις.
Σοφία Επιστρέφοντας απ’ το Λονδίνο, ξεκίνησα να δουλεύω full time ως μοντέζ και σκηνοθέτρια, και έτσι ήταν κάπως δύσκολο για πολύ καιρό να αφοσιωθώ σε δικά μου projects. Στην αρχή της πανδημίας ήμουν σε αναστολή για 2 μήνες και μου δόθηκε απρόσμενα χρόνος να σκεφτώ πιο καθαρά και να αρχίσω πλέον να ασχολούμαι αποκλειστικά με τη δική μου πρακτική και να εργάζομαι μόνο ως ελεύθερος επαγγελματίας ορίζοντας έτσι το πρόγραμμά μου. Αυτή τη στιγμή γράφω το σενάριο για μία μικρού μήκους που ελπίζω να γυρίσω στην αρχή της επόμενης χρονιάς και ετοιμάζω και ένα installation που ιδανικά θα ήθελα να παρουσιάσω μαζί με μία σειρά από performances, covid επιτρέποντος.
Στην Ελλάδα οι καλλιτέχνες συχνά αντιμετωπίζονται ως άεργοι. Το οξύμωρο για μένα είναι ότι στη φάση εγκλεισμού που περάσαμε, ένα από τα ελάχιστα πράγματα που μας κράτησε σχεδόν σώους ήταν η επαφή με την τέχνη, τη μουσική, τη λογοτεχνία, το σινεμά, το θέατρο, ή με ό,τι την έβρισκε ο καθένας. Φορείς όπως το «Νιάρχος», το Ίδρυμα Ωνάση και το ΝΕΟΝ στηρίζουν συστηματικά τον πολιτισμό και τους νέους καλλιτέχνες και δεν θέλω να φανταστώ πώς θα είχε διαμορφωθεί το τοπίο χωρίς αυτά τα ιδρύματα.
Ουσιαστικά, χρηματοδοτώντας έναν καλλιτέχνη, δεν του δίνεις χαρτζιλίκι για τα ποτά του, του δίνεις τον χρόνο και τον χώρο που χρειάζεται στο μυαλό του να ασχοληθεί με το έργο του, και αυτό είναι πραγματικά full time job και όχι χόμπι ή καπρίτσιο όπως αντιμετωπίζεται από πολλούς.
Για εμάς, η στήριξη από το Artworks Fellowship τη χρονιά που πέρασε ήταν καθοριστικής σημασίας, και είμαι τρομερά ευγνώμων στην ομάδα του Artworks και του ΙΣΝ.
Στην Ελλάδα, προσωπικά, επέστρεψα, γιατί κουράστηκα πολύ από το πόσο μοναχικό ήταν το Λονδίνο σαν πόλη και, έχοντας ζήσει 7 χρόνια εκεί, χρειαζόμουν ένα διάλειμμα. Στην Αθήνα, βέβαια, μου λείπουν πολύ πράγματα που εκεί θεωρούσα δεδομένα, υπήρχε μια άλλη ελευθερία και παραδόξως ήταν πιο εύκολο να έρθεις σε επαφή με άλλους καλλιτέχνες, όπως και στο Βερολίνο, όπου έζησα 3 μήνες πριν επιστρέψω μόνιμα.

Επιστρέφω στη Ζαμπέτα. Τι είπε; Τι είπαν οι φίλες της όταν είδαν το ντοκιμαντέρ;
Ελισσάβετ Στην αρχή ντρεπόταν πολύ για το τι θα πουν οι φίλοι και συγγενείς της, αλλά εντέλει κατέληξε να είναι πολύ συγκινητική στιγμή για όλους, και ιδιαιτέρως για τη γιαγιά μας, που είδε τον εαυτό της στη μεγάλη οθόνη. Πιστεύω ένα όνειρο ζωής πραγματοποιήθηκε για εκείνη, και χαίρομαι πολύ που συμβάλαμε εμείς σε αυτό.
Σοφία Πρώτη φορά συνειδητοποίησε ότι βλέπουν την ταινία και άτομα εκτός σπιτιού, όταν κάποια στιγμή την πήρε τηλέφωνο μια φίλη της και της είπε ότι είδε συνέντευξή μας στην ΕΡΤ (κατά τη διάρκεια του Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης). Με πήρε τηλέφωνο και μου έλεγε μεταξύ σοβαρού κι αστείου ότι την κάνουμε ρεζίλι. Βέβαια, όταν αρχίσαμε να της μεταφέρουμε ότι όλοι μάς μιλάνε για εκείνη και το τι μορφή είναι, νομίζω ενθουσιάστηκε.