Εύα Στεφανή: Μέρες και Νύχτες της Εύας Σίγμα (Σ)

Συνομίλησα με την Εύα Στεφανή (*) με αφορμή την τελευταία της δημιουργία, το φιλμ «Μέρες και Νύχτες της Δήμητρας Κ». Το «Μέρες και Νύχτες της Δήμητρας Κ.» κάνει την παγκόσμια πρεμιέρα του στο Διαγωνιστικό Τμήμα του 23ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης που διεξάγεται υβριδικά από τις 24 Ιουνίου μέχρι και τις 4 Ιουλίου 2021. Το φιλμ-ντοκιμαντέρ της Στεφανή βασίζεται σε έργα και ημέρες της Δήμητρας Κανελλοπούλου που αποτελεί μυθική φιγούρα της Αθήνας, ως ιδιοκτήτρια του «ιστορικού» πλέον οίκου ανοχής στην Οδό Αχαρνών 104, εργάτρια του σεξ ή ιερόδουλη όπως προτιμά η ίδια και Πρόεδρος του Σωματείου Εκδιδομένων Προσώπων Ελλάδας. 

Η κάμερα της Στεφανή ακολουθεί με διάκριση και προσμονή τη Δήμητρα στις διαδρομές της στην Αθήνα, στο γειτονικό φούρνο, μέσα στον οίκο ανοχής, στις επαφές της με τα ζώα. Η Δήμητρα που προβάλλει μέσα από την κάμερα της Εύας Στεφανή, είναι μια γυναίκα ακομπλεξάριστη και κατασταλαγμένη η οποία έχει αποδεχθεί τις επιλογές της και τον εαυτό της, ενώ αβίαστα και αυθόρμητα συνδέεται συναισθηματικά με πρόσωπα και πράγματα που δίνουν στη ζωή της νόημα. Η Δήμητρα είναι καλαίσθητο άτομο, κοινωνικά μαχητικό, αριστερών πολιτικών πεποιθήσεων, αποστρέφεται όσους δηλώνουν άθεοι ενώ παράλληλα ασπάζεται και υπηρετεί (τελετουργικά) την αρχαία ελληνική παράδοση του Δωδεκαθέου. 

Η Στεφανή ενώ ακολουθεί την καθημερινή ζωή της Δήμητρας καταγράφει παράλληλα στιγμιότυπα τηλεοπτικών δελτίων ειδήσεων και σχόλια-ατάκες της Δήμητρας που συνδέονται με ιστορικά εθνικά γεγονότα αλλά και την οικονομική δυσπραγία της περιόδου των μνημονίων. Η σκηνοθέτιδα μας καταθέτει την προσωπογραφία της Δήμητρας με αλήθεια, αυθεντικότητα, διάκριση, χωρίς διδακτισμό και κυρίως με αγάπη και σεβασμό προς εκείνη που έγινε πρωτίστως φίλη και δευτερευόντως πρωταγωνίστρια της ταινίας της. Δυο αυθεντικές και γνήσιες κυρίες, η Εύα και η Δήμητρα, συναντήθηκαν και έγιναν φίλες. Απλά η Εύα στη συνέχεια, με την πλήρη αποδοχή της Δήμητρας, ανέλαβε με το δικό της ύφος να μας μιλήσει για τη Δήμητρα αλλά έμμεσα να μας αφηγηθεί με την κάμερα της την ιστορία της φιλίας δύο ξεχωριστών γυναικών. Έτσι μέσα από μια παράλληλη αφήγηση οι μέρες και νύχτες της Δήμητρας Κάπα (Κ) έγιναν τελικά μέρες και νύχτες της Εύας Σίγμα (Σ).

Η Εύα Στεφανή διαθέτει μιαν ανεπιτήδευτη σεμνότητα και μια φυσική ευγένεια η οποία την δυσκολεύει πολύ, ιδιαίτερα όταν της ζητάς να μιλήσει για τον εαυτό της. Η Εύα ανήκει σίγουρα σε εκείνο το σπάνιο είδος ανθρώπου που με σεβασμό και διάκριση σου παραχωρεί ζωτικό χώρο έτσι ώστε να αντιλαμβάνεσαι ότι συνομιλεί τελικά μαζί της το πλέον αυθεντικό κομμάτι του εαυτού σου. Νοιάζεται και φροντίζει τόσο τους φίλους και τους ανθρώπους γύρω της η Εύα Στεφανή ώστε (σε εμένα) θυμίζει την περίπτωση της κας Ντάρλινγκ, ήταν η μητέρα των παιδιών στην κλασσική αγαπημένη ιστορία του Πήτερ-Παν που έγραψε ο J. M. Barrie. H κυρία Ντάρλινγκ λοιπόν «τακτοποιούσε τις σκέψεις των παιδιών της κατά τη διάρκεια του ύπνου τους με τέτοιο τρόπο ώστε, όταν ξυπνήσουν το πρωί, η αταξία και τα κακά πάθη με τα οποία έπεσαν να κοιμηθούν, να έχουν μαζευτεί και τοποθετηθεί στο βυθό του μυαλού τους ενώ στην επιφάνεια, τέλεια φιλτραρισμένες, να απλώνονται οι ομορφότερες σκέψεις, έτοιμες να μπουν σε λειτουργία». 

Μιλήσαμε με την Εύα για τις επιδράσεις του ιατρικού οικογενειακού της περιβάλλοντος (με δύο αδελφούς καθηγητές ιατρικής και πατέρα τον- αείμνηστο-κορυφαίο καθηγητή ψυχιατρικής, πολιτικό και ακαδημαικό Κώστα Στεφανή), για το ελληνικό δημόσιο πανεπιστήμιο, για καθηγητάδες και πολιτικάντηδες, για εφηβικούς έρωτες, για τις μέρες και νύχτες της Δήμητρας Κ., για την τέχνη που θεραπεύει τον δημιουργό της. Ακολουθεί αναλυτικά η εκ βαθέων συζήτηση μου με την Εύα Στεφανή επί πολλών επιστητών της ζωής και της τέχνης: 

Τελικά δεν γλίτωσες το πανεπιστήμιο, υποσυνείδητη επίδραση της οικογένειας άραγε; γλύτωσες όμως από την ιατρική. Είχες άραγε σκεφτεί ποτέ την ιατρική ως επάγγελμα; Πάντα ήμουνα με το ένα πόδι μέσα και με το άλλο έξω από την οικογένεια. Ο πατέρας μου, στον οποίο είχα τρομερή αδυναμία, δεν μας είπε ποτέ ρητά κάντε αυτό ή εκείνο αλλά η προσωπικότητά του ήταν τόσο έντονη που δύσκολα μπορούσες να λοξοδρομήσεις  από αυτό που νόμιζες ότι περιμένει για σένα. Την ιατρική δεν την σκέφτηκα ποτέ αλλά το ντοκιμαντέρ είναι μία εν δυνάμει θεραπευτική σχέση, οι στιγμές της συνεύρεσης με τον άλλον, η προσμονή αυτών των στιγμών έχει πάντα το στοιχείο της αγωνίας, του αινίγματος.  Έχω πάντα ταχυκαρδία πριν και κατά την διάρκεια των συναντήσεων και αν δεν έχω τότε σίγουρα κάτι δεν πάει καλά.

Γιατί πήγες στο σινεμά και κυρίως γιατί στο ντοκιμαντέρ; κάποια προσωπικότητα του σινεμά που σε σαγήνεψε σε πήγε προς τα εκεί ή όχι;  
Μπορώ να αναφέρω διάφορους σκηνοθέτες, όπως ο Ζαν Ρους, που έργα του πρωτοείδα στα υπέροχα αφιερώματα του Ανδρέα Παγουλάτου στο Γαλλικό Ινστιτούτο ή  ο Φλάερτι, ο Ροσελίνι, ο Κιαροστάμι, αλλά η πραγματική πηγή έμπνευσης  είναι η γιαγιά μου η Ελένη. Η γιαγιά, από την Πύλη Τρικάλων ζωγράφιζε παντού και πάντα και είχε οργιώδη φαντασία. Χρησιμοποιούσε ζωηρά χρώματα κι έφτιαχνε δικούς της κόσμους πάνω στο πάτωμα, στα ντουλάπια, στα σκαλιά, στους τοίχους. Ο παππούς κάθε βράδυ την έβαζε να σβήσει «αυτές τις σαχλαμάρες» με την μάνικα. Τη θυμάμαι σα  τώρα να σβήνει με βούρτσα  μια ζωγραφιά που είχε κάνει στον τοίχο να μου λέει «μην κλαις, αύριο θα φτιάξουμε μια ακόμα πιο ωραία». Μεγάλη δασκάλα η γιαγιά. Να κάνεις τα πάντα σα παιχνίδι.  Η γνήσια χαρά της δημιουργίας  

Το πρώτο που σκέφτεσαι όταν ακούς τη λέξη Ελλάδα; 
Ο Blake λέει "To generalize is to be an idiot". Τι να πω τώρα; Είναι σα να με ρωτάς για τη λέξη εαυτός. Ελλάδα, ένα άλυτο κουβάρι με ένα γιγάντιο υπερεγώ. Στη θέση του υπερεγώ έχουμε τοποθετήσει τους αρχαίους ημών προγόνους. 

Τέχνη, διδασκαλία, γονέας. Υπάρχει μια σειρά προτεραιότητας σε αυτή την τριάδα αν είχες μια δέσμευση να επιλέξεις μια σειρά; 
Μα τι τριάδα αλληλένδετη! Ο δάσκαλος πρέπει να είναι καλλιτέχνης υπό την έννοια του ότι οφείλει να προτρέπει τους μαθητές να συναντήσουν κάτι πέρα από τον εαυτό τους, ο γονέας  δάσκαλος πρωτίστως του εαυτού του τον οποίο πρέπει να δαμάσει από την πρώτη και βασική γονεική γκάφα, ότι δηλαδή το τέκνον δεν αποτελεί δική του συνέχεια αλλά είναι ένα αυτόνομο όν. Ο καλλιτέχνης πρέπει να είναι δάσκαλος του ναρκισσισμού του και γονέας του υπερεγώ. Όλα αυτά πώς γίνονται θα μου πεις εσύ που είσαι ντόκτορ Θανάση.

Πανεπιστήμιο σημαίνει και αυτόματα ελληνικό δημόσιο. Πώς τα πας με αυτή την έννοια; εγώ όταν ακούω ελληνικό δημόσιο παθαίνω ταχυκαρδία και τάση για έμετο. Όταν πρόκειται να έρθω σε επαφή με οποία δημόσια υπηρεσία την παραμονή πέφτω σε βαθειά κατάθλιψη. 
Η πρώτη μου απάντηση είναι «ναι φυσικά, κι εγώ απεχθάνομαι τις δημόσιες υπηρεσίες και την απαράδεκτη γραφειοκρατία». Αλλά τι να πουν κι οι άνθρωποι που δουλεύουν εκεί; Το Ελληνικό Πανεπιστήμιο έχει πολλά από τα στραβά του Δημοσίου σε όλες τις Βαλκανικές χώρες, δηλαδή την δυσκινησία,την υποκρισία την εμμονή στο επουσιώδες και στην γραφειοκρατία. 

Στο δημόσιο Πανεπιστήμιο έχουμε πάρα πολλές ζωτικές ανάγκες ξεκινώντας από θέματα υποδομών, προσωπικού, κ.α. προβλήματα που μένουν άλυτα επι χρόνια. Την ίδια στιγμή υπάρχουν επιστήμονες άξιοι που δεν μπορούν να απορροφηθούν από το Πανεπιστήμιο επειδή δεν «ανοίγουν» οι αντίστοιχες θέσεις. Και ιδού το παράδοξο. Με το καινούργιο νομοθετικό πλαίσιο το Υπουργείο Παιδείας διαθέτει σημαντικούς οικονομικούς πόρους για να προσλάβει αστυνομικές δυνάμεις να φρουρούν τους πανεπιστημιακούς χώρους, σαν αυτό να ήταν η πρώτιστη ανάγκη αυτή τη στιγμή, ειδικά τώρα που τα ΑΕΙ είναι κλειστά. Χωρίς μάλιστα να έχει προηγηθεί κάποια συζήτηση με πανεπιστημιακούς φορείς, καθηγητές ή φοιτητές. Είναι αυτό προτεραιότητα;
 

Μας μαθαίνουν κάτι οι εφηβικοί έρωτες; μπορούμε να πάρουμε μαθήματα ή απλά συμβαίνουν χωρίς να μπορούν να αποφευχθούν;
Οι βαθείς εφηβικοί έρωτες είναι το μεγαλύτερο δώρο Εγώ είμαι μία ευτυχισμένη λαβωμένη παθούσα. Το τι είμαι είναι συνάρτηση ενός εφηβικού έρωτα και της απώλειάς του. Οι πληγές είναι φωλιές λουλουδιών λέει ο Πόρτσια. Έρωτας χωρίς απώλεια δεν νοείται. Γεννιέσαι, πεθαίνεις και ξαναγεννιέσαι μέσα από τον έρωτα. Από τον βαθύ έρωτα γίνεσαι άνθρωπος.

Σε φοβίζει η ιδέα του αιφνίδιου θανάτου; μπορεί τελικα ένας υγιής να νοιώσει βαθιά τον πόνο της ασθένειας ενός συνάνθρωπού του;  
Ο θάνατος δεν με φοβίζει απλά. Μου προκαλεί τρόμο. Από την άλλη μου φαίνεται πολύ κωμικό ότι παρότι το μόνο βέβαιον είναι ότι θα πεθάνουμε όλοι ανεξαιρέτως αποφεύγουμε να μιλάμε για αυτό. Ευτυχώς που υπάρχει και ο Γούντι Άλεν!  Εκείνο που μπορεί να κατευνάσει τη αδιανόητο του θανάτου είναι μια ζωή με νόημα και για μένα η ζωή με νόημα είναι το «εμπεριέχειν» δηλαδή ο εναγκαλιασμός του άλλου, η προσφορά.  Το υπέρτατο παράδειγμα προσφοράς υπήρξε πάντα η μητέρα μου. 

Πώς θέλεις να σε θυμούνται οι φοιτητές σου; Τι πιστεύεις ότι πρέπει να διδάξεις στους φοιτητές σου; 
Θα ήθελα να με θυμούνται σαν έναν άνθρωπο που τους ώθησε στο να καλλιεργήσουν έναν εαυτό γνήσιο, δηλαδή να να αντέχει να χαράζει τον δικό του/της δρόμο σε πείσμα της γνώμης των άλλων. Να μην ξεχνούν να βλέπουν με τα μάτια κλειστά. Να πλησιάζουν περιοχές του εαυτού τους που δεν τολμούν με τα μάτια ανοιχτά αλλά που μπορούν και οφείλουν να πραγματοποιήσουν με τα μάτια της φαντασίας.

Μπορεί ένα πρωτοποριακό μυαλό να δημιουργήσει στην Ελλάδα; 
Ναι μπορεί. Ένα πρωτοποριακό μυαλό μπορεί να δημιουργήσει παντού.

Λέει κάτι για σένα αν ένας φοιτητής σου τελειώσει με άριστα; τι πιθανότητα έχει ένας φοιτητής του «άριστα» να κάνει κάτι δημιουργικό και φρέσκο στην Ελλάδα αλλά και εκτός Ελλάδας;  
Ο φοιτητής του άριστα δεν είναι απαραίτητα σπασίκλας. Μπορεί να τον ενδιαφέρει ιδιαίτερα και να αγαπά το αντικείμενο το οποίο σπούδασε. Δηλαδή να είναι ένας τυχερός άνθρωπος. Υπό αυτήν την έννοια έχει πιθανότητες να κάνει κάτι δημιουργικό. Αν ο βαθμός δέκα (10) είναι για να ευχαριστήσω τον έναν και τον άλλον λυπάμαι αλλά δεν βλέπω πολλές πιθανότητες για ουσιαστική εξέλιξη

Ο καλός δάσκαλος της τέχνης δεν είναι απαραίτητα προικισμένος καλλιτέχνης νομίζω εγώ. Συμφωνείς και αν έχεις κάποιο σχόλιο; 
Όχι βέβαια, ούτε και το ανάποδο. Λένε για παράδειγμα για τον ζωγράφο Κώστα Ηλιάδη που θωρείται minore ζωγράφος σε σχέση με άλλους ότι ήταν εξαιρετικός δάσκαλος και κοντά του μαθήτευσαν πολλοί σημαντικοί ζωγράφοι πχ Μπία Ντάβου. 

Γιατί διάλεξες μια «ιερόδουλη» για να κάνεις το τελευταίο σου έργο; τι είναι για σένα η Δημητρα ως ταινία και τι η Δήμητρα ως γυναίκα; Με την ταινία σου για τη Δήμητρα ανοίγεις ένα ιδιότυπο αλισβερίσι με το κόσμο του σεξ. Γιατί έκανες εσύ αυτή την επιλογή πιστεύεις;  
Μα δεν διάλεξα μια ιερόδουλη! Διάλεξα την Δήμητρα Κανελλοπούλου. Η Δήμητρα εκτός από μία συναρπαστική γυναίκα και είναι και ιερόδουλη. Σίγουρα αυτό αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της προσωπικότητάς της και είναι ένα από τα στοιχεία που με γοήτευσαν, αλλά όχι το μοναδικό. Εάν ρωτάς για την σχέση μου με το σεξ, χαρακτηρίζεται κι αυτή από αγωνία, φόβο, χαρά και ευτυχώς ακόμα μυστήριο αλλά και αμφιθυμία όπως τα περισσότερα πράγματα στη ζωή μου. Ίσως κι αυτός ένας λόγος που με τράβηξε στην Δήμητρα. Αλλά στα ντοκιμαντέρ δεν με τραβούν τα θέματα, με ελκύουν, οι άνθρωποι. Γι αυτό και κάνω κινηματογράφο και όχι κοινωνιολογικές έρευνες.

Γιατί κάνουν άραγε μουσική, σινεμά, ζωγραφική, τέχνη γενικά οι δημιουργοί; Από που έρχεται βαθύτερα η επιθυμία για τέχνη;
Έλα ντε. Για να θεραπευθούμε. Ο αγαπημένος μου Ε.Χ. Γονατάς έλεγε για να πάψουμε να ακούμε αυτές τις απαίσιες φωνές μέσα στο κεφάλι μας.

Θα άλλαζες κάτι βλέποντας τη ζωή σου προς τα πίσω ή όχι; 
Τον εαυτό μου ολοσχερώς. 

Τι άλλο σχεδιάζεις δημιουργικό σε αυτή τη φάση της ζωής σου; όχι μόνον στην τέχνη σου αλλά σε ότι σκεφτείς.
Μου αρέσει πολύ αυτή η φράση: «Μία τρύπα στο νερό».

Το πρώτο πράγμα που σκέφτεσαι όταν ακούς τη λέξη πολιτική και το πρώτο που σκέφτεσαι όταν ακούς τη λέξη καθηγητής; 
Το πρώτο που σκέφτομαι όταν μου έρχεται στο νου η λέξη πολιτκή είναι ο λεγόμενος «θείος Θανασάκης», ένας υπέρβαρος θείος που ερχόταν μία φορά τον χρόνο από τα Τρίκαλα στο σπίτι μας να μας δει και κανείς δεν τον συμπαθούσε. Ο ίδιος δεν ήταν πολιτικός αλλά είχε κάποιον αδελφό βουλευτή νομίζω στη Θεσσαλία. Παρουσιαζόταν με ύφος 17 καρδιναλίων  και θυμάμαι χαρακτηριστικά ότι αφού έτρωγε τον αγλέορα σταύρωνε την κοιλιά του. Εμβρόντητη ρώταγα τη μαμά μου τι κάνει ο θείος Θανασάκης. «Πολιτικός πουλάκι μου, πολιτικός».

Καθηγητής; Ο κύριος καθηγητής. Η κυρία καθηγητού. Έχω μεγαλώσει σε ένα σπίτι που η λέξη «καθηγητής, υφηγητής, επιμελητής» ακουγόταν συχνά.  Παρ'όλα αυτά ούτε  ο πατέρας μου ούτε η μητέρα μου φερόντουσαν ποτέ σα να είναι αυτό ένα στοιχείο κοινωνικής καταξίωσης, ίσως επειδή λείπανε πολλά χρόνια στο εξωτερικό και εκεί ο καθηγητής δεν είχε τις  γνωστές συμπαραδηλώσεις που έχει για κάποιους στην ελληνική κοινωνία. 

Η λέξη καθηγήτρια είναι συνυφασμένη στο μυαλό μου με δύο γυναίκες πολύ σημαντικές. Η πρώτη είναι η φιλόλογος κυρία Φούλα Ροδολάκη Πισπιρίγκου αγαπημένη μου καθηγήτρια στο Λύκειο και πηγή έμπνευσης εκείνα τα χρόνια,  και και η δεύτερη η ποιήτρια Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου, καθηγήτρια στο ΑΠΘ, που γνώρισα στη διάρκεια συγγραφής της διατριβής μου που είναι έκτοτε ένας φάρος και μία πυξίδα σε ότι κάνω. Τους χρωστώ πιο πολλά από όσα μπορώ να εξηγήσω.

(*) H Εύα Στεφανή γεννήθηκε το 1964 στην Αμερική. Σπούδασε Πολιτικές Επιστήμες στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και έκανε σπουδές κινηματογράφου στο New York University (Master of Arts), στην Ecole Varan, στο National Film & TV School στη Βρετανία. Το 1995 ολοκλήρωσε τη διατριβή της στο Πάντειο Πανεπιστήμιο. Έχει γυρίσει 28 ταινίες μικρού μήκους, μεταξύ των οποίων «Το Κουτί», «Τι ώρα είναι», «Αθήναι», «Ακρόπολις», «Χειρόγραφο». Έχει γράψει δύο βιβλία για τον κινηματογράφο: «10 κείμενα για το ντοκιμαντέρ» και «Ντοκιμαντέρ: Το παιχνίδι της παρατήρησης» καθώς και μια ποιητική συλλογή, «Τα μαλλιά του Φιν». Έχει συμμετάσχει σε διεθνή φεστιβάλ και εικαστικές εκθέσεις. Πρόσφατα έγινε αφιέρωμα στο έργο της στο Oberhausen Short Film Festival 2019, ενώ συμμετείχε στις εικαστικές εκθέσεις  Documenta 14 και Biennale της Βενετίας 2019. Διδάσκει στο τμήμα Επικοινωνίας και Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης του ΕΚΠΑ. 

Ακολουθούν βίντεο (links) από φιλμ της Εύας Στεφανή: 

Το πρόσφατο φιλμ-ντοκιμαντέρ «Μέρες και Νύχτες της Δήμητρας Κ.»

Αθήναι

Επιστροφή στον Ε.Χ. Γονατά

Τι ώρα είναι;

Χειρόγραφο