Θεραπευτικός Κινηματογράφος: Σφυρίζοντας στο σκοτάδι

Μόνο σε επιλεγμένα θερινά σινεμά της Αθήνας μπορούσε κάποτε να δει ασπρόμαυρα αριστουργήματα της εποχής του βωβού σινεμά. Δεν είχαν μεγάλο κοινό, όμως θα έλεγε κανείς ότι μόνον το καλοκαίρι που οι ψυχές ανοίγουν, χαλαρώνουν και μένουν μεγάλο μέρος μιας θερινής ημέρας εκτεθειμένες στο ζωογόνο μεσογειακό φως μπορούν να τα βγάλουν πέρα το βράδυ με ένα (ασπρόμαυρο) βωβό κινηματογράφο αριστούργημα. Αυτό συμβαίνει γιατί ο άνθρωπος της εποχής μας δυσκολεύεται ιδιαίτερα να τα βγάλει πέρα με τη σιωπή. Ζούμε στην εποχή της αδιάλειπτης οπτικής και ακουστικής υπερ-έκθεσης σε τέτοιο βαθμό που οι αισθήσεις μας έχουν τελικά αμβλυνθεί λόγω υπερβολικών ερεθισμάτων. Ζούμε σε μια ασθενούσα κοινωνία υπερθετικότητας, υπερκόπωσης και υπερδιέγερσης του πνεύματος, του σώματος και των αισθήσεων. Η σιωπή, ως θεραπευτική ανάσα, δεν γίνεται αποδεκτή από την κοινωνία της εξάντλησης σύμφωνα με τον κορεάτη φιλοσοφο Byung Chul Han. Μια κοσμοθεωρία ζωής η οποία αποθεώνει την ταχύτητα, την επιτάχυνση και την συστολή του βιωμένου χρόνου σαφώς αντίκειται (αδυνατεί να μετέχει) στα έργα της εποχής του βωβού σινεμά.

Αντίθετα σε εμένα, έτσι πιστεύω, αυτή η μαγική εποχή του βωβού κινηματογράφου ασκεί μια μυσταγωγία με θεραπευτικό αποτέλεσμα. Η παρακολούθηση μιας ταινίας της βωβής περιόδου του σινεμά ασκεί πάνω μου (διαχρονικά) την ίδια επίδραση που ασκεί μια βιωματική ψυχοθεραπευτική συνεδρία ομάδας.

Πάντα, λόγω της ιδιαίτερης σχέσης μου με τη μουσική, πρόσεχα πολύ τη μουσική επένδυση των ταινιών της βωβής εποχής. Η μουσική για τον κινηματογράφο έχει εξελιχθεί σε ξεχωριστό αντικείμενο στην εποχή μας και αποτελεί σήμερα αντικείμενο ειδικών σπουδών σε πανεπιστήμια, κινηματογραφικές και μουσικές σχολές. Η πάγια δική μου άποψη είναι ότι στο σινεμά η μουσική είναι υπηρέτης της εικόνας και δεν μπορεί να κριθεί αυτοδύναμα πέραν του σκοπού που υπηρετεί. Έχουν γραφτεί νομίζω εξαιρετικά ενδιαφέρουσας μορφοπλασίας μουσικές οι οποίες απέτυχαν όμως να υπηρετήσουν τον κινηματογραφικό τους ρόλο και αντίστροφα μη ενδιαφέρουσες μουσικές που υποστήριξαν όμως άψογα την ατμόσφαιρα μιας ταινίας.

Ας δούμε λίγο την ιστορία και την προέλευση της μουσικής στον κινηματογράφο όπως αναπτύσσεται στο υπέροχο βιβλίο του Michel Chion με τίτλο «Ο ήχος στον κινηματογράφο» το οποίο κυκλοφορεί μεταφρασμένο στα ελληνικά (σε επιμέλεια Μισέλ Δημόπουλου) από τις εκδόσεις Πατάκη.

Στις 28 Δεκεμβρίου του 1895, την ημέρα επίσημης γέννησης της δημόσιας κινηματογραφικής μουσικής, στην αίθουσα του Grand Cafe, ένας πιανίστας παίζει πάνω στις εικόνες των αδελφών Lumiere. Για ποιο λόγο ήσαν όμως αναγκαίοι οι πιανίστες, τα κουαρτέτα εγχόρδων, οι ορχήστρες, οι πιανόλες, τα μηχανικά όργανα και οι ορχήστρες που έπαιζαν ποτ πουρί;

Την απάντηση δίνει το 1936 ο Kurt London που θεωρείται ο πρώτος ιστορικός μουσικής του κινηματογράφου. Ο London αποφαίνεται ότι ήταν αναγκαίο να υπάρχει κάτι που να καλύπτει τον θόρυβο της μηχανικής προβολής. Εκείνη την εποχή δεν υπήρχαν τοίχοι απομόνωσης ανάμεσα στη μηχανή και τους θεατές. Έτσι ο εκνευριστικός θόρυβος θα μείωνε την ευχαρίστηση του θεατή, χρησιμοποιούσαν λοιπόν έναν ευχάριστο ήχο για να υπερκεράσουν έναν δυσάρεστο ήχο. Αρκετοί συγγραφείς και ερευνητές στη συνέχεια δέχονται αυτή την εξήγηση αλλά την τροποποιούν και την πάνε ακόμη παραπέρα. Ένας σύγχρονος ειδικός όπως ο Arthur Kleiner ισχυρίζεται ότι ο λόγος που επέβαλλε τη χρήση μουσικής δεν ήταν ο θόρυβος της μηχανής αλλά η ανάγκη να μειωθεί το άγχος που ένοιωθε το κοινό. Η εικόνα στην οθόνη και οι συνθήκες προβολής ήταν παράξενες, η αίθουσα ήταν βυθισμένη στο σκοτάδι, το θέαμα ήταν ασπρόμαυρο χωρίς φυσικά χρώματα, πάνω σε μια επίπεδη επιφάνεια. Έβλεπες κάποιον να τρέχει χωρίς να ακούς τα βήματά του. Στην αναπαράσταση της πραγματικότητας αντιστοιχούσε, μέσα από μεγάλη αντίθεση, μια ασυνήθιστη σιωπή. Σε αυτή την κατάσταση η μουσική ήταν εκεί για να ηρεμεί και να διώχνει το άγχος, η μουσική ήταν ένα θεραπευτικό μέσο για να καθησυχάζει και να δημιουργεί αίσθημα ασφάλειας. Οι Adorno και Eisler πρότειναν έναν επιτυχημένο μηχανισμό επίδρασης της μουσικής μέσα από μια εικόνα: Η μουσική λειτουργεί σαν το παιδί που σφυρίζει μέσα στο σκοτάδι. Μαγικός θεραπευτικός μηχανισμός: Σφυρίζοντας στο σκοτάδι...

Ο Michel Chion στο βιβλίο του αναφέρεται σε αρκετά ιστορικά άρθρα τα οποία τονίζουν το γεγονός ότι σε πολλά θεάματα η μουσική δεν είναι απαραίτητη ωστόσο παρέχει συνοδεία. Με αυτή την έννοια ο ισορροπιστής, ο άνθρωπος του τσίρκου, ο ακροβάτης, ο ζογκλέρ νοιώθει στηριγμένος, οδηγημένος, οργανωμένος από τη λογική ενός μουσικού κομματιού. Η μουσική, από την πλευρά του θεατή, εξουδετερώνει σε αυτή την περίπτωση την ακοή μας, προκειμένου να αφήσει όλο το πεδίο ανοιχτό στην αίσθηση της όρασης. Να λοιπόν μια άλλη προσέγγιση του ρόλου της μουσικής στον κινηματογράφο. Η μουσική περιορίζει τα περιφερικά και ενοχλητικά ερεθίσματα έτσι ώστε να καταστήσει οξεία την αντίληψή μας.

Και η ίδια η μουσική της ταινίας, ισχυρίζεται ο Michel Chion, επαναλαμβάνει συχνά για λογαριασμό της, μέσα στην απάθεια της συνοδευτικής της ρουτίνας, το μηχανισμό του θορύβου της μηχανής προβολής. Τα αρχικά σκαμπανεβάσματα της μουσικής του βωβού, αυτός ο ρυθμικός διασκεδαστικός και ανώδυνος χτύπος μιας εναλλάξιμης μουσικής, θα είχε ως στόχο να καλύψει και να αποκαταστήσει, σε μίαν ανθρώπινη, αρθρωμένη ρυθμική μορφή, το θόρυβο της μηχανής προβολής. Μπορούμε να αισθανθούμε ως συνέχεια αυτού του συνοδευτικού κλίματος, μιας αρχέγονης ρουτίνας, τις ανώδυνες και σπαρακτικές μουσικές του Tatti, του Fellini, του Ozu.

Στη συνέχεια παραθέτω, τιμής ένεκεν, αποσπάσματα (YouTube links) από συγκλονιστικές ταινίες της εποχής του βωβού σινεμά οι οποίες, ως αποτελεσματικά παυσίλυπα και παυσίπονα, με θεράπευσαν σε παλαιότερες αλλά και πλέον πρόσφατες θερινές προβολές:

(1) Μοντέρνοι Καιροί του Charlie Chaplin

(2) Φώτα της Πόλης, City Lights του Charlie Chaplin

(3) Metropolis του Fritz Lang (1927)

(4) Θωρηκτό Ποτέμκιν του Sergei Eisenstein  (1925) σε επεξεργασία HD 2011

(5) Ο Ανδαλουσιανός Σκύλος του Luis Bunuel (1929) Un chien Andalu

(6) The Artist, ταινία του 2011 αλλά βασισμένη στην τεχνοτροπία του βωβού σινεμά