Με αφορμή την «Ευνοούμενη» του Λάνθιμου

Πολλά έχω ήδη ακούσει και έχω διαβάσει για την «Ευνοούμενη». Από κινηματογραφικούς κριτικούς αλλά και από άλλους πολλούς που θεώρησαν και θεωρούν σκόπιμο να καταθέσουν την άποψή τους. Γιατί όχι; Άλλωστε, μιλάμε για μια ταινία «πλατιού κοινού», που είναι ήδη εν πολλοίς the talk of the town. Μάλιστα, η σχετική συζήτηση πιθανόν να αργήσει να κοπάσει, ιδίως αν η «Ευνοούμενη» τσιμπήσει και κάποια από τα Όσκαρ για τα οποία είναι υποψήφια.

Σε αυτούς που διατύπωσαν δημοσίως την άποψή τους για την ταινία περιλαμβάνονται και κάποιοι ιστορικοί. Ευπρόσδεκτες, προφανώς, οι σκέψεις τους και οι επισημάνσεις τους. Αρκεί να μην ξεχνάμε ότι η σχετική συζήτηση αφορά κινηματογραφική ταινία, ότι ο κινηματογράφος είναι τέχνη, και επομένως ότι οι ταινίες (καλό είναι να) αξιολογούνται με καλλιτεχνικά κριτήρια, και όχι με όρους ιστορικής ακρίβειας.

Ασφαλώς και η άλωση της Τροίας δεν έγινε όπως ακριβώς την αφηγείται ο Όμηρος, και βέβαια ο καβγάς του Αγαμέμνονα με τον Αχιλλέα για μια ομορφούλα μάλλον δεν θα αποτέλεσε καθοριστική καμπή για την τελική έκβαση του πολέμου. Αυτό, προφανώς, δεν εμποδίζει την «Ιλιάδα» από το να είναι μέγιστο λογοτεχνικό επίτευγμα. Ασφαλώς ο Ιούλιος Καίσαρας όπως τον παρουσιάζει ο Σαίξπηρ δεν αποτελεί πιστή απεικόνιση του ιστορικού προσώπου Ιούλιος Καίσαρ, ούτε τον «Μάκβεθ» ο μεγάλος βάρδος τον έγραψε μένοντας εξονυχιστικά πιστός στα πραγματικά γεγονότα. Η γοητεία και η διαχρονικότητα των «Αθλίων» δεν οφείλεται, βέβαια, στην πιστή απεικόνιση της εξέγερσης που ακολούθησε την κηδεία του στρατηγού Λαμάρκ στο Παρίσι του 1832. Απλώς αυτό είναι το ιστορικό φόντο στο οποίο ο Ουγκό τοποθετεί ένα μέρος του αριστουργήματός του. Αλλά και στις λεγόμενες εικαστικές τέχνες αν επεκταθεί κανείς, τα ίδια λίγο-πολύ ισχύουν. Δεν είμαστε καθόλου βέβαιοι πως οι εξεγερμένοι Ολλανδοί παραδόθηκαν στους κατακτητές Ισπανούς με τον τρόπο που παρουσιάζει το συμβάν ο μέγας Βελάσκεθ στην «Παράδοση της Μπρέντα». Ούτε, βέβαια, η εικόνα που παρουσίαζε ο δολοφονημένος Μαρά γνωρίζουμε αν ήταν πράγματι αυτή που απαθανάτισε ο χρωστήρας του Νταβίντ.

Για να μη μακρηγορήσω και με άλλα παραδείγματα, θα συμπύκνωνα τη θέση μου σε μια απλή φράση: It’s art, it’s literature, καλοί μου ιστορικοί! Τι νόημα έχει να ασκεί κάποιος κριτική στην «Ευνοούμενη» με άξονα το επιχείρημα ότι δεν αποδίδει πιστά την ιστορική πραγματικότητα (ότι η βασίλισσα Άννα δεν ήταν τόσο άβουλη ή τόσο έρμαιο των αδυναμιών της, ότι ο Χάρλεϊ ή ο Μάρλμπορο εμφανίζονται πιο «ελαφροί» απ' ό,τι πράγματι ήταν, κ.λπ.); Ούτε οι θεατές που τους άρεσε η ταινία είχαν την αίσθηση ότι παρακολουθούσαν κάποιου είδους ιστορικό ντοκιμαντέρ, ούτε βέβαια αυτή ήταν η πρόθεση του σκηνοθέτη.

Κατά τη γνώμη μου (και σπεύδω να διευκρινίσω ότι δεν δηλώνω γενικώς «λανθιμικός»), η «Ευνοούμενη» είναι μια καλή ταινία. Με όρους κινηματογράφου βέβαια, και όχι σεμιναρίου για την περίοδο της βασίλισσας Άννας, της τελευταίας της δυναστείας των Στιούαρτ. Είναι πλέον σαφές πως ο Λάνθιμος ξέρει να φτιάχνει ταινίες που μπορούν να σταθούν σε διεθνές επίπεδο, με ό,τι αυτό σημαίνει και συνεπάγεται. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, με φόντο μια εποχή η οποία ευνοεί τα μπαρόκ στοιχεία που θέλει να προσδώσει στην ταινία του, επιχειρεί μεταξύ άλλων μια σπουδή/προσέγγιση στο θέμα της εύνοιας («αεράκι που αλλάζει εύκολα κατεύθυνση» χαρακτηρίζεται η εύνοια στην ταινία), ακόμα και της μοναξιάς ή της συναισθηματικής αποστέγνωσης. Επιπλέον, ο Λάνθιμος αξιοποιεί με τον καλύτερο δυνατό τρόπο το ευπρόσωπο σενάριο και το εξαιρετικό μοντάζ, αποσπώντας παράλληλα αξιομνημόνευτες ερμηνείες από τις τρεις πρωταγωνίστριές του.

Αλίμονο αν κρίνεται ένα μυθιστόρημα, ένα θεατρικό έργο ή ένας πίνακας με κριτήριο την ιστορική του «πιστότητα»

Κατά τα άλλα, όλες οι κριτικές είναι προφανώς ευπρόσδεκτες. Μια αρνητική κριτική μπορεί ασφαλώς να φωτίσει αδυναμίες ενός έργου τέχνης που σου είχαν ίσως διαφύγει σε μια πρώτη ματιά και προσέγγιση. Με μια προϋπόθεση, όμως: ότι μιλάμε για κριτική από τη σκοπιά της τέχνης, σε όποια από τις τέχνες και αν ανήκει το κρινόμενο έργο. Αλίμονο αν κρίνεται ένα μυθιστόρημα, ένα θεατρικό έργο ή ένας πίνακας με κριτήριο την ιστορική του «πιστότητα». Άλλο η κρίση ενός ιστορικού γα τον Ριχάρδο τον Γ' ή για τη Μαρία Στιούαρτ, και άλλο ο χαρακτήρας και το δράμα των εν λόγω ιστορικών προσώπων όπως αποδίδονται από την πένα του Σαίξπηρ ή του Σίλερ αντίστοιχα. Με άλλα λόγια, άλλο η αξιολόγηση της Άννας και της βασιλείας της από ιστορική σκοπιά, και άλλο μια ταινία με φόντο την εποχή της και το περιβάλλον της.

Τούτων όλων λεχθέντων, που έλεγαν και οι παλαιότεροι, διερωτώμαι τι νόημα έχουν φράσεις όπως «τον ιστορικό... τον ενοχλεί και τον εξοργίζει η μικρή ή μεγάλη διαστρέβλωση και παραχάραξη των ιστορικών δεδομένων. Για μυριάδες θεατές, μόνο αυτή θα μείνει στο τέλος, ενισχύοντας την ημιμάθεια, που είναι χειρότερη από την αμάθεια». Ή «η ταινία δεν παύει να είναι ψευδοϊστορική, δηλαδή ανιστόρητη». Ή «πώς μπορεί η Άννα να ήταν λεσβία, αφού είχε ήδη γεννήσει 17 παιδιά»! Τι άλλο αποπνέουν τέτοιου είδους επιχειρήματα, αν όχι μίζερο λογιοτατισμό και δασκαλίστικο γεροντοκορισμό; Είπαμε: It’s literature, it’s art, my friends.