Η σκηνοθέτης και οι πρωταγωνίστριες του «September» μιλούν στην A.V. για τη μοναξιά στην Αθήνα και τη συντροφικότητα στο σινεμά.
Ήταν Χριστούγεννα του 2002 όταν μια ταινία με τον παράξενο τίτλο «Δύσκολοι Αποχαιρετισμοί: Ο Μπαμπάς μου», βγήκε στις ελληνικές αίθουσες. Εκείνες τις μέρες, λίγο πριν το ελληνικό σινεμά κάνει την επέλασή του προς τα έξω, το φιλμ της Πένυς Παναγιωτοπούλου είχε ταξιδέψει με επιτυχία σε μεγάλα φεστιβάλ, όπως του Λοκάρνο ή του Τορόντο, και είχε κερδίσει την εμπιστοσύνη των θεατών στη χώρα μας. Χρειάστηκε να περάσουν δέκα χρόνια για να δούμε και πάλι μια ταινία της Πένυς στην οθόνη, μια μάλλον μακρινή απουσία, αλλά όχι δέκα χαμένα χρόνια, όπως λέει η ίδια. «Με πονάει πάντα αυτή η ερώτηση, γιατί περιγράφονται σαν χαμένα τα χρόνια που φύγανε δίχως ταινία. Και όμως, σε αυτά τα δέκα χρόνια συνέβησαν τόσα πράγματα στη ζωή μου, για τα οποία χρειάστηκε να καταβάλω τόση ενέργεια, μόνο και μόνο για να υπάρχω, που δεν κατάλαβα, καταρχήν πώς πέρασαν, αλλά κυρίως τι σήμαιναν. Όμως, ούτε μια στιγμή δεν ένιωσα ότι ήμουν μακριά από το κομμάτι εκείνο του εαυτού που στέκεται σήμερα μπροστά από την καινούρια ταινία».
Με ανάλογο τρόπο, και ο χρόνος του «September» είναι εξίσου «υποκειμενικός», αφού στην πραγματικότητα μοιάζει να χτυπά εσωτερικά, στο κενό ανάμεσα στις δύο ηρωίδες του, δυο γυναίκες που καθεμιά βιώνει μια δική της έλλειψη, και που δειλά δοκιμάζουν να την συμπληρώσουν. Η μία μένει μόνη όταν χάνει το σκύλο της και η άλλη, ευτυχισμένη στην οικογένειά της, μοιάζει να έλκεται από μια παράξενη δύναμη. «Η ιδέα του “September” είναι τόσο προκλητικά σκέτη και απλή, και νομίζω πως αυτό με γάντζωσε σε αυτήν» λέει η Παναγιωτοπούλου. «Μια γυναίκα που δεν μπορεί να κατοικήσει το σπίτι της. Μια γυναίκα που στέκεται έξω από ένα άλλο σπίτι, που δεν είναι το δικό της, έξω από ένα άλλο παράθυρο, που δεν είναι το δικό της, κοιτώντας μια άλλη γυναίκα, που δεν την γνωρίζει, αλλά που την κάνει να ονειρεύεται αυτό που θα μπορούσε να έχει ή, χειρότερα, αυτό που θα μπορούσε να είναι».
Αυτή η απλότητα, η αφαιρετική φύση της ιστορίας ήταν που της έδωσε μια ελευθερία που, όπως λέει, υπήρξε καταλυτική. «Το “September”, η συνθήκη της απλότητάς του, μου έδωσε μεγάλη ελευθερία αφήγησης. Όλο το νόημα θα το έφερνε η στιγμή, η δική μου, των συνεργατών μου, το γύρισμα. Από αυτό κρέμεται η σκηνοθεσία, από αυτό κρέμεται και η ηθοποιία. Όταν έρχεται η ώρα, χρησιμοποιείς κυρίως αυτό που είσαι και όχι αυτό που ξέρεις, για να δώσεις νόημα σε αυτό που υπήρχε στο χαρτί, πολύ καιρό πριν το κάνεις να συμβεί “στ’ αλήθεια”».
Η Πένυ Παναγιωτοπούλου (στο κέντρο) και το συνεργείο, στο γύρισμα
Με ανάλογο τρόπο, ελεύθερο, διερευνητικό, ενστικτώδη, μοιάζει να χτίστηκαν και οι δύο βασικές ηρωίδες της ταινίας, από δυο ηθοποιούς που είναι σαφές, βλέποντάς τες στην οθόνη, πως εμπιστεύτηκαν απόλυτα τόσο τη σκηνοθέτιδά τους όσο και μια εσωτερική φωνή που τις οδηγούσε σε μια δική τους αλήθεια. Και από την αρχή, η συνεργασία βυθίστηκε σε ένα επίπεδο πιο βαθύ από αυτό της τεχνικής, της επιφάνειας των πραγμάτων. «Υπήρξε μια συνεννόηση δίχως λόγια. Ενστικτωδώς. Σαν να επικοινωνήσαμε μαζί δίχως να πούμε τίποτα» λέει η Κόρα Καρβούνη.
«Σαν να καταλάβαμε όλοι μαζί τι έπρεπε να γίνει. Δουλέψαμε με βάση το σενάριο, αλλά και αυτοσχεδιαστικά. Τα πράγματα ήταν ανοιχτά, η Πένυ ήταν πρόθυμη να συλλάβει τη στιγμή, να αλλάξει όχι την ουσία της ταινίας, αλλά να αποδεχθεί τη ροή των πραγμάτων και να αφήσει την ταινία να πάει εκεί που κατά κάποιον τρόπο ήθελε εκείνη. Κάτι που κάναμε λίγο πολύ όλοι μας». Και παρ’ ότι έκαναν τέσσερις μήνες πρόβες και δούλεψαν πολύ μαζί, «ουσιαστικά δεν είπαμε τίποτα για την τεχνική, για τα συναισθήματα, για το ψυχολογικό πορτρέτο των χαρακτήρων μας» λέει η Μαρία Σκουλά. «Τις βρήκαμε η καθεμιά απέναντι στην άλλη και τις χτίσαμε με το συναίσθημα, τις σκέψεις μας. Δίχως να δηλώσουμε ξεκάθαρα ποιες είναι οι ηρωίδες μας. Δίχως να ξέρουμε κι εμείς οι ίδιες, δίχως να ξέρουν ούτε και οι χαρακτήρες μας. Κι έγιναν όλα τόσο φυσικά, που βλέποντας την ταινία, υπήρχαν στιγμές που με εξέπληξαν. Που δεν θυμόμουν καν ότι τις είχαμε γυρίσει».
Σαν άδεια παραλία μετά την καλοκαιρινή επέλαση των παραθεριστών, το «September» έχει μια τρυφερή μελαγχολία, την ομορφιά της ησυχίας που μοιάζει σπάνια αρετή σε μια εποχή όπου όλα ηχούν στο τέρμα της έντασής τους. «Ας υποθέσουμε ότι είμαστε σε ένα δωμάτιο που δεν ακούγεται κιχ. Αν από κάποιον γλιστρήσει κάτι και κάνει θόρυβο, όσο χαμηλός και να ‘ναι αυτός, θα ακουστεί εκκωφαντικός! Είναι θέμα κουρδίσματος της ιστορίας. Σε ποιο κλειδί την ξεκινάς» λέει η Πένυ. Και μέσα από το «September», δεν είναι μόνο οι χαρακτήρες και οι άνθρωποι που το έφτιαξαν που αποκαλύπτονται, αλλά μαζί και μια μεγάλη αλήθεια, για την ανθρώπινη φύση, για το βαρύ φορτίο μιας συχνά αφόρητης μοναξιάς.
«Η μοναξιά είναι θεμέλιο συστατικό της ανθρωπινής φύσης. Μιλάω για τη “μεγάλη” μοναξιά, γι’ αυτήν που δεν παλεύεται. Αυτή που απορρέει από την αδυναμία να νιώσουμε και να βιώσουμε το θάνατο του άλλου» λέει η Παναγιωτοπούλου. Η καθεμιά από τις δύο ηρωίδες στην ταινία την αντιμετωπίζει με το δικό της τρόπο. «Εμένα με βοηθά, μου μαλακώνει λίγο τη σκληρότητά της, να σκέφτομαι ότι η μοναξιά, η μοναχικότητα είναι κάτι που οι άνθρωποι είχαν πάντα μέσα τους. Με βοηθά να ξέρω ότι είναι κάτι που όλοι το έχουμε βιώσει, με βοηθά να το αποδεχτώ, να το κατανοήσω» λέει η Μαρία Σκουλά, και η Κόρα Καρβούνη συμφωνεί πως «κουβαλάμε τη μοναχικότητα μέσα μας. Και είναι κάτι που μοιραζόμαστε όλοι μας. Και ναι, έχει να κάνει με τις μέρες μας, αλλά ίσως τώρα η οικονομική συγκυρία να βοηθά λίγο να μειωθεί αυτή η μοναχικότητα. Ίσως νιώθουμε την ανάγκη να επιστρέψουμε στα ουσιαστικά, στις ανθρώπινες σχέσεις, όχι μόνο στα υλικά πράγματα και το χρήμα. Το νιώθω να συμβαίνει, το βλέπω στις παρέες μου». Και ευτυχώς, όπως αποδεικνύει το «September», αυτή την ανάγκη, να «επιστρέψουμε στα ουσιαστικά», την βλέπουμε πλέον και στο σινεμά...
Το φεστιβάλ της Αθήνας, που επιμελείται εδώ και 37 χρόνια ο κριτικός κινηματογράφου Νίνος Φένεκ Μικελίδης, συνεχίζει να αποτελεί πόλο έλξης για όλους τους κινηματογραφόφιλους
18°
