Μαρία Ηλίου: Μια ψύχραιμη ματιά από τις δύο πλευρές του Αιγαίου

Αφορμή στάθηκε η προβολή της δεύτερης ταινίας της Μαρίας Ηλίου και του ιστορικού Αλέξανδρου Κιτροέφ «Από τις δύο πλευρές του Αιγαίου - Διωγμός και Ανταλλαγή πληθυσμών, Τουρκία-Ελλάδα, 1922-1924» που ξεκινάει Πέμπτη 12/9, στους κινηματογράφους και από 15/9 ως 6/10 στο Μουσείο Μπενάκη στην Κουμπάρη 1. Ήταν η συνέχεια της επιτυχημένης «Σμύρνη - H καταστροφή μιας Κοσμοπολίτικης Πόλης 1900-1922» που παρουσιάστηκε το 2012 στο Μουσείο Μπενάκη, για την υλοποίηση των οποίων χρησιμοποίησε άγνωστο υλικό από κλειστά αρχεία της Αμερικής και της Ευρώπης.

«Όλα ξεκίνησαν με μια προσωπική ιστορία. Μεγάλωσα με δύο πατεράδες. Ο πατέρας μου ήταν ο Ανδρέας Ηλίου, Σμυρνιός. Μετά το θάνατό του, η μητέρα μου παντρεύτηκε έναν καταπληκτικό άνθρωπο που ονομαζόταν Τάκης Νασούφης που καταγόταν από τον Πόντο. Οπότε μεγάλωσα ακούγοντας πολλές αφηγήσεις για το διωγμό και την ανταλλαγή. Το 2007 βρέθηκα στην Αμερική με ένα βραβείο καριέρας Fulbright και ξεκίνησα με τον ιστορικό Αλέξανδρο Κιτροέφ μια άλλη ταινία με τίτλο “Ταξίδι” για τη μετανάστευση των Ελλήνων στην Αμερική. Σε αυτή την έρευνα βρήκα καταπληκτικό αρχειακό υλικό και χαμένες εικόνες που μου έδωσαν την αρχική ιδέα για τις δύο αυτές ταινίες.

Στην πορεία προέκυψε ότι ήμασταν αρκετά τυχεροί στην αρχή με την εύρεση αυτού του υλικού, το οποίο γινόταν ολοένα και πιο δυσεύρετο. Χρειαζόμασταν ειδικές άδειες για να αποκτήσουμε πρόσβαση σε κλειστά κουτιά με φωτογραφίες που ποτέ δεν είχαν αρχειοθετηθεί. Κάναμε μια αίτηση στο Κογκρέσο και λόγω της πολύ καλής απήχησης της πρώτης μας ταινίας “Ταξίδι”, δέχτηκαν να μας δώσουν πρόσβαση στα κουτιά με τα οπτικά αρχεία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας – περιέχουν υλικό από τότε που ανακαλύφθηκε η φωτογραφία μέχρι το 1925. Μαζί με την ερευνήτρια Άρντεν Αλεξάντερ Φραντζή ανοίξαμε τα κουτιά και ήταν πραγματικά συγκινητικό. Βρήκαμε φωτογραφίες και φιλμάκια κατεστραμμένα. Με πολύ κόπο, υπομονή και χρήματα τα σώσαμε στο Colorlab της Ουάσινγκτον. Το ίδιο έγινε και με το χαμένο υλικό του οργανισμού Νear East Relief, αλλά και με το αρχείο που βρήκαμε στο εξοχικό σπίτι της κυρίας Ροκφέλερ στο Τarrytown, ένα μικρό χωριό έξω από τη Νέα Υόρκη.

Νιώθουμε ότι η ταινία αυτή φέρνει κάτι καινούργιο για τρεις λόγους. Για το χαμένο αυτό υλικό, για την ιστορία που διηγούνται ιστορικοί από διαφορετικές οπτικές, την ελληνική, την τουρκική και την αρμενική, και τρίτον για τις μαρτυρίες προσφύγων πρώτης, δεύτερης και τρίτης γενιάς επίσης με διαφορετικές καταγωγές, χριστιανοί και μουσουλμάνοι από τη Μικρά Ασία και την Ελλάδα.

Η ταινία αποτυπώνει με μια νέα οπτική την ιστορία του διωγμού και τις ανταλλαγές πληθυσμών. Από τη μία θέλουμε να τιμήσουμε τον κόσμο που έχασε τις εστίες και τη ζωή του, από την άλλη να τιμήσουμε την επιστήμη της ιστορίας. Θέλουμε να δούμε ξανά το θέμα που μας έχει απασχολήσει για 90 χρόνια. Και από τις δύο πλευρές του Αιγαίου.

Βασική ιδέα των ταινιών είναι ότι δεν υπάρχει προνόμιο στον πόνο. Οι δικοί μας υπέστησαν ένα διωγμό, αλλά και οι μουσουλμάνοι έχασαν τις εστίες τους καθώς ανταλλάχθηκαν με τους τελευταίους Μικρασιάτες και συγκεκριμένα με τους Καππαδόκες. Νιώθουμε ότι έχει φτάσει η στιγμή πια, μετά από ενενήντα ένα χρόνια, να δούμε την ιστορία κι από τις δύο πλευρές του Αιγαίου, να μπορέσουμε να αφηγηθούμε από κοινού τις ιστορίες μας».