Κινηματογραφικό αφιέρωμα «Ο ναζισμός από την σκοπιά των νικητών και των ηττημένων»

Η Ταινιοθήκη της Ελλάδος και το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού διοργανώνουν το  τριήμερο κινηματογραφικό αφιέρωμα «Ο ναζισμός από την σκοπιά των νικητών και των ηττημένων», στο πλαίσιο των εκδηλώσεων «12 Οκτωβρίου 1944. Η Αθήνα ελεύθερη».

Το κινηματογραφικό αφιέρωμα  πραγματοποιείται με την υποστήριξη του Goethe-Institut Athen και με συνεργάτη προγράμματος τη Roche Films και αποτελεί μέρος του συνόλου των δράσεων για την ανάδειξη της επετείου της απελευθέρωσης της πρωτεύουσας από τις ναζιστικές δυνάμεις κατοχής τον Οκτώβριο του 1944 που συνδιοργανώνουν οι:  Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, Περιφέρεια Αττικής, Δήμος Αθηναίων, Γενικά Αρχεία του Κράτους και ΕΡΤ.

Ανάλογα κινηματογραφικά αφιερώματα στο πλαίσιο του κύκλου εκδηλώσεων «Αθήνα Ελεύθερη», διοργανώθηκαν στην Ταινιοθήκη και τα προηγούμενα χρόνια, με μεγάλη επιτυχία, τα «Εικόνες της Κατοχής και της Απελευθέρωσης» το 2015 και «Απελευθέρωση στις ευρωπαϊκές πόλεις» το 2016.

Η είσοδος στις προβολές και τη συζήτηση θα είναι ελεύθερη.

Οι πέντε ταινίες του φετινού αφιερώματος παρουσιάζουν τη ματιά τόσο των νικητών όσο και των ηττημένων του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου απέναντι στην άνοδο και την καταστροφική πορεία του ναζισμού και στο «τραύμα» των γεγονότων της περιόδου 1939-1945. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στον μεταπολεμικό γερμανικό κινηματογράφο και στη διαχείριση του «άβολου» ναζιστικού παρελθόντος της Γερμανίας.

Θα προβληθούν  τρεις ταινίες μυθοπλασίας (από Γερμανία, Ανατολική Γερμανία και Δυτική Γερμανία) και δύο ντοκιμαντέρ (από ΕΣΣΔ και Γαλλία).

Ανάμεσά τους και η ταινία-σταθμός Αληθινός φασισμός (1965) του κορυφαίου ρώσου δημιουργού Μιχαήλ Ρομ με εικόνες επιλεγμένες από έναν τεράστιο όγκο οπτικού υλικού του Τρίτου Ράιχ που αναδεικνύει, κατά τρόπο σοκαριστικό, τους μηχανισμούς της ναζιστικής προπαγάνδας.

Αξίζει να αναφερθεί πως η ταινία Οι δολοφόνοι είναι ανάμεσά μας (1946) του Βόλφγκανγκ Στάουντε, που προβάλλεται για πρώτη φορά στην Ελλάδα,  είναι η πρώτη γερμανική ταινία που γυρίστηκε μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και πρώτη κινηματογραφική  εμφάνιση της Χίλντεγκαρντ Κνεφ,  ενώ το αντιπολεμικό δράμα Αστέρια (1959) του Κόνραντ Γουλφ από την Ανατολική Γερμανία, είναι η πρώτη ταινία του παγκόσμιου κινηματογράφου που αναφέρεται στο ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων (στην ελληνική κινηματογραφία έπρεπε να περιμένουμε μέχρι την δεκαετία του ’60 για να δούμε μια ταινία που καταπιάνεται με το θέμα, την Προδοσία του Κώστα Μανουσάκη).

Μια άγνωστη για πολλούς πτυχή της ανόδου του ναζισμού στην Γερμανία θίγει το πρόσφατης παραγωγής γαλλικό ντοκιμαντερ Η ζωή μου στην χιτλερική Γερμανία (2018) του Ζερόμ Πριέρ, καθώς δίνει το λόγο στους Γερμανούς που εγκατέλειψαν την χώρα τους όταν ο Χίτλερ πήρε την εξουσία: από Εβραίους μέχρι άθεους, πολιτικούς αντιπάλους και αντιστασιακούς. Το ντοκιμαντέρ προβάλλεται σε πανελλαδική πρεμιέρα.

Τέλος, η Γέφυρα (1959) του Μπέρναρντ Γουίκι από τη Δυτική Γερμανία, που προβάλλει ωμά την σκληρότητα και τον παραλογισμό του πολέμου, θεωρείται η πιο σημαντική ταινία της περιόδου –είναι μάλιστα η πρώτη μεταπολεμική ταινία που έλαβε παγκόσμια διανομή. Η ταινία περιγράφει την ιστορία επτά μαθητών που στρατολογούνται από τη Βέρμαχτ.

Την τελευταία ημέρα του αφιερώματος (Τετάρτη 10 Οκτωβρίου, 8 μ.μ.) θα γίνει συζήτηση στρογγυλής τράπεζας με θέμα «Ναζισμός και φασισμός στον μεταπολεμικό ευρωπαϊκό κινηματογράφο» με τη συμμετοχή των: Μαρίας Κομνηνού (Καθηγήτρια-Πανεπιστήμιο Αθηνών, Πρόεδρος ΔΣ-Ταινιοθήκη της Ελλάδος), Έλλης Λεμονίδου, (Επίκουρη Καθηγήτρια Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας, Πανεπιστήμιο Πατρών) και Μάριου Παπαγεωργίου (σκηνοθέτης–κριτικός κινηματογράφου).

OI TAINIEΣ

Οι δολοφόνοι είναι ανάμεσά μας / Die Mörder sind Unter Uns
Μυθοπλασία, Γερμανία, 1946, α/μ, 85’
Σενάριο - Σκηνοθεσία: Wolfagang Staudte | Διεύθυνση Φωτογραφίας: Friedl Behn-Grund, Eugen Klagemann | Ηθοποιοί:  Hildegard Knef, Elly Burgmer, Erna Sellmer, Hilde Adolphi  | Παραγωγή: DEFA ( Deutsche Film) | Προέλευση-Διανομή: DEFA-Filmverleih, Deutsche Kinemathek - Museum für Film und Fernsehen
Η Σουζάνε Βάλνερ μετά τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου επιστρέφει στα ερείπια του Βερολίνου, και ανακαλύπτει ότι κάποιος έχει εγκατασταθεί στο διαμέρισμά της. Πρόκειται για τον Δρ. Χανς Μέρτενς, ο οποίος πάσχει από κατάθλιψη και αλκοολισμό. Αρνείται να εγκαταλείψει το διαμέρισμα, κι έτσι αποφασίζουν να το μοιραστούν. Σύντομα ανακαλύπτουν μια αμοιβαία συμπάθεια και τρυφερότητα που καταλήγει σε αγάπη. Η σχέση του με την Σουζάνε εμψυχώνει πρόσκαιρα τον Χανς μέχρι που ανακαλύπτει πως o Φέρντιναντ Μπρίκνερ, ο λοχαγός του που τον διέταξε να σκοτώσει άμαχο πληθυσμό το 1945 στην Πολωνία, είναι ακόμη ζωντανός και ζει επίσης στο Βερολίνο.
Πρόκειται για την πρώτη γερμανική ταινία που γυρίστηκε μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο Βόλφγκανγκ Στάουντε καταφέρνει να αναπαραστήσει την κυρίαρχη βαριά ατμόσφαιρα, αναδεικνύοντας την ενοχή και τις τύψεις που στιγμάτισαν ολόκληρη τη μεταπολεμική γενιά της χώρας, αξιοποιώντας με μαεστρία το περιβάλλον του κατεστραμμένου Βερολίνου. Ο Στάουντε δεν έρχεται αντιμέτωπος μόνο με το πρόσφατο παρελθόν της Γερμανίας, αλλά και με το ίδιο του το παρελθόν, αφού σκηνοθέτησε ναζιστικές προπαγανδιστικές ταινίες.

Η γέφυρα / Die Brücke
Μυθοπλασία,  Δυτική Γερμανία, 1959, α/μ, 103’
Σκηνοθεσία: Bernhard Wicki | Σενάριο: Manfred Gregor, Michael Mansfeld | Διεύθυνση Φωτογραφίας: Gerd Von Bonin | Ηθοποιοί: Fritz Wepper, Michael Hinz, Volker Lechtenbrink | Παραγωγή: Fono Film | Προέλευση: Deutsches Filminstitut (DIF) | Διανομή: BetaFilm
Η ταινία θεωρείται από πολλούς κριτικούς η πιο σημαντική ταινία της περιόδου και η πρώτη μεταπολεμική γερμανική ταινία που έλαβε παγκόσμια διανομή. Προβάλλοντας ωμά τη σκληρότητα και τον παραλογισμό του πολέμου, η ταινία περιγράφει την ιστορία επτά μαθητών σε μια μικρή πόλη της Γερμανίας που στρατολογούνται από τη Βέρμαχτ τον Απρίλιο του 1945. Χωρίς καμία εκπαίδευση τους ανατίθεται να υπερασπιστούν μια μικρή γέφυρα απέναντι στα προελαύνοντα αμερικάνικα στρατεύματα. 
Ενώ στον ναζιστικό κινηματογράφο ο θάνατος του στρατιώτη προσλαμβάνεται ως θυσία για την πατρίδα, ο Μπέρναρντ Γουίκι στην ταινία του στέλνει τους νέους πρωταγωνιστές απευθείας από την ανέμελη εφηβεία στον τρόμο και στην αυταπάτη του πολέμου.

Αστέρια / Sterne
Μυθοπλασία, Ανατολική Γερμανία, 1959, α/μ, 92’
Σκηνοθεσία: Konrad Wolf | Σενάριο: Angel Vagenshtain | Διεύθυνση Φωτογραφίας: Werner Bergmann | Ηθοποιοί: Sasha Krusharska, Jürgen Frohriep, Erik S. Klein | Παραγωγή: Boyana Film, Deutsche Film (DEFA) | Προέλευση-Διανομή: DEFA-Filmverleih, Deutsche Kinemathek - Museum für Film und Fernsehen
Σε ένα βουλγαρικό στρατόπεδο προσωρινής μετεγκατάστασης Ελληνοεβραίων με προορισμό το Άουσβιτς, ένας Γερμανός αξιωματικός ερωτεύεται μια κρατούμενη.
Ένα πολιτικά τολμηρό αντιπολεμικό δράμα με σαφείς αντιναζιστικές αναφορές και κριτική στην ατομική ευθύνη των Γερμανών και στη συλλογική ευθύνη του γερμανικού λαού. Επιπλέον, πρόκειται για την πρώτη ταινία του παγκόσμιου κινηματογράφου που αναφέρεται στο ζήτημα του ολοκαυτώματος των Ελλήνων Εβραίων, σε μια περίοδο που το θέμα ήταν ταμπού στην Ελλάδα, ενώ η πολιτική σκηνή της χώρας κλυδωνιζόταν από την υπόθεση Μέρτεν. Το 1959 στο Φεστιβάλ των Κανών, όπου για πολιτικούς λόγους προβλήθηκε ως βουλγαρική συμμετοχή, η ταινία κέρδισε το ειδικό βραβείο της κριτικής επιτροπής.

Αληθινός φασισμός / Obyknovennyj fashizm
Ντοκιμαντέρ, ΕΣΣΔ, 1965, α/μ, 115’, γερμανική βερσιόν
Σκηνοθεσία: Mikhail Romm | Σενάριο: Mikhail Romm, Maya Turovskaya, Yuri Khanyutin | Διεύθυνση Φωτογραφίας: Herman Lavrov | Παραγωγή: Mosfilm | Προέλευση: Deutsche Kinemathek - Museum für Film und Fernsehen | Διανομή: Mosfilm
Χαρακτηριστικές στιγμές επιλεγμένες από έναν τεράστιο όγκο οπτικού υλικού του Τρίτου Ράιχ από τον κορυφαίο Ρώσο σκηνοθέτη Μιχαήλ Ρομ. Μέσω του μοντάζ ανασυντίθεται η εικονιστική ρητορική του ναζισμού, ενώ η εστίαση στο φαινομενικά αυτονόητο και τη λεπτομέρεια αναδεικνύει τους μηχανισμούς μαζικής υποβολής που άσκησε η ναζιστική προπαγάνδα. Ο λιτός σχολιασμός καλεί τον θεατή να συμμετάσχει στην αποκάλυψη των συνθηκών που κατέστησαν δυνατή την επικράτηση του εθνικοσοσιαλισμού και να αποκρυπτογραφήσει τις σημασιοδοτήσεις του.

Η ζωή μου στη χιτλερική Γερμανία / Ma vie dans l’Allemagne d’Hitler
Ντοκιμαντέρ, Γαλλία, 2018, έγχρ. και α/μ, 104’
Σενάριο - Σκηνοθεσία: Jérôme Prieur  | Αφήγηση:  Ute Lemper  | Παραγωγή: Dominique Tibi, Roche Prodution, Arte France | Διανομή: Roche Prodution
Το καλοκαίρι του 1939, μία μεγάλη έρευνα ξεκίνησε από τρεις καθηγητές του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ στις ΗΠΑ. Γερμανοί που είχαν εγκαταλείψει τη χώρα τους με την έλευση του Χίτλερ στην εξουσία κλήθηκαν να περιγράψουν την ζωή τους στη Γερμανία πριν και μετά τις 30 Ιανουαρίου του 1933 και να εξηγήσουν το λόγο που επέλεξαν να αυτοεξοριστούν. Γυναίκες και άντρες όλων των ηλικιών, Εβραίοι, αλλά και Προτεστάντες, Καθολικοί, άθεοι, αντιφρονούντες, αντιστασιακοί κάθε είδους. Αντιμέτωποι με τη μέσα σε λίγες εβδομάδες κατάληψη της εξουσίας από τον Χίτλερ και το καθεστώς τρόμου που επακολούθησε, οι Γερμανοί αυτοί έζησαν την «ευθυγράμμιση» (Gleichschaltug) της γερμανικής κοινωνίας, μέχρι και την τραγική «Νύχτα των Κρυστάλλων» τον Νοέμβριο του 1938.
Η εξαιρετική αυτή έρευνα μας δίνει τη δυνατότητα να ακούσουμε για πρώτη φορά τη φωνή αυτών των γυναικών και αντρών που κατάφεραν να διαφύγουν από την επικράτεια των ναζί και να αντιληφθούμε καλύτερα την ιδιοτυπία αυτού του κράτους μέσα από ερασιτεχνικά φιλμ της εποχής και προσωπικά κείμενα.