Ειρήνη Παπά 1926 - 2022: Η Καρυάτιδα της 7ης τέχνης

Η Ρηνούλα Λελέκου, όπως ήταν το πραγματικό όνομα της Ειρήνης Παπά, γεννήθηκε στις 3 Σεπτεμβρίου του 1926, σε ένα μικρό ορεινό χωριό το Χιλιομόδι Κορινθίας. Οι γονείς της δάσκαλοι. Ο πατέρας της τής έμαθε να διαβάζει αρχαίους Έλληνες. Αργότερα θα τιμούσε τη γνώση αυτή μέσα από τη διαδρομή της σε θέατρα, στο σινεμά σε ολόκληρο τον κόσμο.

Από μικρή έγραφε ποιήματα και ιστορίες και κάπου εκεί έκανε και τα δικά της θεατρικά. Το μικρόβιο είχε ήδη μπει μέσα της. Από νωρίς μετακομίζει στην Αθήνα, στην οδό Ξενοκράτους. Τότε θα εκμυστηρευτεί στη μητέρα της την ανάγκη της να γίνει ηθοποιός. Εκείνη όμως δεν θα συμφωνήσει μαζί της.

Η Ρηνούλα όμως θα καταφέρει να πάει στη σχολή Ροντήρη. Την τελευταία της χρονιά στη σχολή, ο Αλέκος Σακελλάριος την είδε να παίζει στον Μάκβεθ και της ζήτησε να κάνει επιθεώρηση. Αντίθετα με τα όσα θα πίστευε κανείς, εκείνη δέχτηκε.

Θα πρωτοεμφανιστεί στην επιθεώρηση των Σακελλάριου - Γιαννακόπουλου «Άνθρωποι… Άνθρωποι», στη Λυρική Σκηνή με τους Ορ. Μακρή, Χρ. Τσαγανέα, Μίμη Φωτόπουλο, η Σπεράντζα Βρανά, Ντ. Ηλιόπουλο, Νίκο Ρίζο, Σμαρούλα Γιούλη.

«Σαν να ζωντάνεψε μια Καρυάτιδα» είχε πει τότε ο Έλληνας σκηνοθέτης. Και κάπως έτσι η Ρηνούλα γίνεται ακριβώς αυτό, η Ελληνίδα Καρυάτιδα.

Η Bella Greca στο σινεμά

Η Ειρήνη Παπά κάνει το κινηματογραφικό της ντεμπούτο την ίδια χρονιά, το 1948, ως πρωταγωνίστρια στην ταινία της Φίνος Φιλμ «Χαμένοι Άγγελοι» του Νίκου Τσιφόρου. Ακολουθεί η «Νεκρή Πολιτεία» του Φρίξου Ηλιάδη, η πρώτη ελληνική ταινία που συμμετέχει στο Φεστιβάλ των Καννών, με συμπρωταγωνιστή τον Γιώργο Φούντα.

Η Ειρήνη Παπά αναγνωρίζεται για πρώτη φορά παγκοσμίως. Την ανακαλύπτει ο Ηλίας Καζάν και πάει στην Αμερική. Το 1956 παίζει στο γουέστερν «Tribute To A Bad Man» με τον Τζέιμς Κάγκνεΐ και το «The Power and the prize» με τον Ρόμπερτ Τέιλορ.

Συμπρωταγωνιστές της όλοι οι θρύλοι της εποχής: Μάρλον Μπράντο, Ιβ Μοντάν, Γκρέγκορι Πεκ, Άντονι Κουίν.

Το 1956 μεταμορφώνεται σε κυρά Φροσύνη στην ταινία «Η λίμνη των στεναγμών» του Γρηγόρη Γρηγορίου. Στα τέλη της δεκαετίας του 1950 ενσαρκώνει το ρόλο της αγωνίστριας Μαρίας Παπαδήμου στην αξέχαστη υπερπαραγωγή του Χόλιγουντ «Τα Κανόνια του Ναβαρόνε» το 1961.

Το 1962 ο Μιχάλης Κακογιάννης μεταφέρει με αριστουργηματικό τρόπο την περίφημη τραγωδία «Ηλέκτρα» του Ευριπίδη στη μεγάλη οθόνη, σε μουσική Μίκη Θεοδωράκη.

Η ταινία κερδίζει τα βραβεία καλύτερης κινηματογραφικής μεταφοράς και ηχητικής επένδυσης στο Φεστιβάλ των Κανών το 1962. Συνολικά κέρδισε περισσότερες από 24 τιμητικές διακρίσεις και βραβεία.

Ο μύθος της κυριαρχεί: η Bella Greca, η Irene Pappas κυριαρχεί

Οι σκηνοθέτες τη λατρεύουν, από τον Μιχάλη Κακογιάννη ως στον Φεντέρικο Φελίνι. Οι συνάδελφοί της την εκθειάζουν.

Η Κάθριν Χέπμπορν την είχε αποκαλέσει «τη σπουδαιότερη ηθοποιό που υπάρχει».  

Οι ταινίες που πρωταγωνιστεί γίνονται σημεία αναφοράς του παγκόσμιου κινηματογράφου με διακρίσεις και βραβεία σε κινηματογραφικά φεστιβάλ του κόσμου.

Το 1993 πρωτοτυπεί. Τουλάχιστον ως προς το πώς την ήξερε ο κόσμος μέχρι τώρα: δωρική, αγέρωχη, επιβλητική. Πρωταγωνιστεί στο «Πάνω κάτω και πλαγίως», μία διαφορετική κινηματογραφική δημιουργία του Μιχάλη Κακογιάννη, σε μία παρωδία της ζωής στην Αθήνα των 90s. Η ερμηνεία της για μία ακόμα φορά εξαιρετική. Διαφορετική αλλά καθηλωτική.

Στο ενεργητικό της έχει 100 και πλέον ταινίες. Έχει συμμετάσχει σε κινηματογραφικές παραγωγές σε όλες τις χώρες, από την Cinecittà ως το Χόλιγουντ, τη Γιουγκοσλαβία, το Λίβανο, το Μαρόκο, τη Βραζιλία, την Αυστραλία, την Πορτογαλία.

Το 1995, λαμβάνει το Παράσημο του Ταξιάρχη του Τάγματος του Φοίνικος από τον Πρόεδρο της τότε Ελληνικής Δημοκρατίας, Κωστή Στεφανόπουλο.

Το 2000 βραβεύεται ως «Γυναίκα της Ευρώπης», μία τιμή που απονέμεται σε Ευρωπαίες που αφιέρωσαν τη ζωή τους για να προάγουν μέσα από τη δουλειά τους τον πολιτισμό της χώρας τους. Το 2008 λαμβάνει το «Βραβείο Ρώμη» στο αρχαίο θέατρο της «Όστια Αντίκα», ενώ έναν χρόνο αργότερα τιμάται με τον «Χρυσό Λέοντα» της Μπιενάλε του Θεάτρου της Βενετίας ως η ηθοποιός που επί 50 χρόνια ενσάρκωσε σπουδαίες ηρωίδες.

«I never won an Oscar... and the Oscars never won Irene Papas» (Ποτέ δεν κέρδισα Όσκαρ, και τα 'Οσκαρ ποτέ δεν κέρδισαν την Ειρήνη Παπά) είχε πει κάποτε.

Η Ειρήνη Παπά αναγορεύεται και επίσημη διδάκτωρ στο πανεπιστήμιο Τορ Βεργκάτα της Ρώμης. Εκεί θα διδάξει την τέχνη της. «Θα ήθελα να ασχοληθώ με τη σκηνοθεσία, τόσο τηλεοπτική, όσο και κινηματογραφική. Αποφάσισα όμως, ότι δεν θα παίξω πια, διότι η τραγωδία συνεπάγει μια τεράστια ευθύνη. Και ο φόβος ότι θα μπορούσα να μην ανταπεξέλθω, θα με έκανε να νοιώσω πολύ άσχημα» είχε πει σε μία από τις τελευταίες συνεντεύξεις της στην ιταλική «Αβενίρε».

Μουσική με Βαγγέλη Παπαθανασίου και Μίκη Θεοδωράκη

Η Ειρήνη Παπά όμως άφησε το στίγμα της και στη μουσική. Το 1968 κάνει τα «ένδεκα τραγούδια του Μίκη Θεοδωράκη».

Το 1972 ο Βαγγέλης Παπαθανασίου την πείθει να δοκιμάσει το ταλέντο της για μία ακόμα φορά στη μουσική. Ηχογραφεί για τον τελευταίο δίσκο των «Aphrodite’s Child» που είχαν φτιάξει από κοινού ο Παπαθανασίου με τον Ντέμη Ρούσσο.

Ο δίσκος ονομάζεται «666» και είναι βασισμένος στην Αποκάλυψη του Ιωάννη και δημοτικά τραγούδια με σπαραγμό στην ερμηνεία. Η Ειρήνη Παπά, ιδανική και για αυτόν τον ρόλο.

Το 1977 έρχεται η συνεργασία με τον Γιάννη Μαρκόπουλο «Ελεύθεροι πολιορκημένοι», το 1978 συνεργάζεται πάλι με τον Παπαθανασίου στις «Ωδές». Τέσσερα χρόνια μετά επιστρέφει με παρουσία στο Demis του Ρούσου, το 1986 στις «Ραψωδίες» πάλι με τον Βαγγέλη Παπαθανασίου, ενώ το 2001 βρίσκεται μεταξύ των συντελεστών στο δίσκο του Τάσου Καρακατσάνη «...Και Το Τρένο Πάει Στον Ουρανό».

Τηλεοπτική «Οδύσσεια»

Η Ειρήνη Παπά έπαιξε και στην τηλεόραση, διαλέγοντας προσεκτικά τη συμμετοχή της, με σημαντικότερες τη «L’ Odissea» (1968), σε σκηνοθεσία του Αντρέι Κονταλόφσκι και τον «Ιακώβ» σε σκηνοθεσία Peter Hall, «Shortcuts» (2002).

Άλλες εμφανίσεις είχε ακόμα στις ταινίες: «Moses the Lawgiver» (1974), «Les tribulations de Manuel» (1982), «All’ombra della grande quercia» (1984), «A mala de Cartao» (1988), «Le banquet» (1989), «Oceano» (1989), «Les cavatiers aux yeux verts» (1990), «Ispettore anticrimine» (1992), «Amore Rubato» (1993), «Melvin son of Alvin» (1994).

Αρχαίο Θέατρο, η φυσική της παρουσία

Στο αρχαίο θέατρο μαγεύει. Στη Μήδεια σε σκηνοθεσία Βολανάκη στην Αμερική το 1972 συγκλονίζει. Ακολουθούν: 

• Ιφιγένεια εν Αυλίδι – Μιχάλης Κακογιάννης, Αμερική (1977)
• Μήδεια, του Corrado Alvaro, Maurizio Scapparo (1978)
• Αντώνιος και Κλεοπάτρα – Μιχάλης Κακογιάννης- Ηρώδειο (1979)
• Θεοδώρα, Κείμενο της ιδίας στη Νάπολη (1980), στην Πομπηία (1981), στη Γαλλία (1982), στο Βέλγιο (1982)
• Βάκχες Θέατρο Circle in the square της Νέας Υόρκης (1982)
• Ηλέκτρα. Μιχάλης Κακογιάννης-Κύπρος, Επίδαυρος (1983)
• Περιοδεία με το Λαϊκό Θέατρο του Μάνου Κατράκη (1983)
• Stabat Mater – Roberto del Simone, όπερα San Carlo της Νεάπολης (1985)
• Stabat Mater Roberto del Simone (1985)
• Ψαλμωδίες. Στα πλαίσια του εορτασμού Κυρρίλου και Μεθοδίου στο Βατικανό (1988)
• Μήδεια – Nuria Esper, στη Βαρκελώνη (1992)
• Θεοδώρα, ένας δικός της δραματικός μονόλογος σε σκηνοθεσία Μιχάλη Κακογιάννη με σύμπραξη των Δημήτρη Παπαϊωάννου και μουσική Βαγγέλη Παπαθανασίου στη Λισσαβώνα (1994)

• Αποκάλυψη του Γιώργου Χειμωνά σε σκηνοθεσία Ανδρέα Βουτσινά στην Πάτμο (1995).
• Αποκάλυψη υπ’ αριθ. 2 του Γιώργου Χειμωνά σε σκηνοθεσία Ανδρέα Βουτσινά και σκηνικά Yoko Ono στο αρχαίο Ρωμαϊκό Θέατρο Sagunto, Βαλένθια (1998).
• Οιδίποδας, Στην Ταορμίνα με τον Giorgio Albertacci (2002),Τρωάδες σε σκηνοθεσία της ιδίας στην Ισπανία (2003) και την ίδια χρονιά στην Ρώμη. Τρωάδες και Εκάβη, όπου έπαιξε συγχρόνως στην ίδια σκηνή στη Ρώμη, τη μία στην ελληνική και την άλλη στην ιταλική γλώσσα σε σκηνοθεσία της ιδίας και μουσική Βαγγέλη Παπαθανασίου, σε σκηνικά Καλατράβα. Τελευταία εμφάνιση ως Αντιγόνη σε σκηνικά της ιδίας, κουστούμια της Κοκοσαλάκη, στο μοναδικό και σημαντικότατο έργο των Συρακουσών (2005).

Οι άνδρες της ζωής της

Το 1954, ο 30χρονος τότε Μάρλον Μπράντο γνώρισε στη Ρώμη την 24χρονη Ειρήνη Παπά, η οποία έκανε τα πρώτα της βήματα στον κινηματογράφο.

Ο αμερικανός ηθοποιός ήταν ήδη περιζήτητος στον χώρο του κινηματογράφου και είχε συνεργαστεί με τους μεγαλύτερους σκηνοθέτες του Χόλιγουντ. Γοητεύτηκε από την ομορφιά και το μεσογειακό ταμπεραμέντο της και σύντομα οι δυο τους θα ζήσουν μια παθιασμένη σχέση, η οποία έμεινε κρυφή από τους δημοσιογράφους και τα φλας.

Όπως είχε αποκαλύψει αργότερα η Ειρήνη Παπά «Αγαπούσα πολύ τον Μπράντο και νοιαζόμουν για εκείνον. Ήταν το μεγάλο πάθος της ζωής μου». Παρόλο που χώρισαν, συνέχισαν να διατηρούν επαφές και το 1999 που ήρθε στην Ελλάδα δεν παρέλειψε να τη συναντήσει. Η ηθοποιός είχε αναφέρει για τη συνάντησή τους: «παρόλα τα υπόλοιπα, ήταν ακόμα υπέροχος ο τρόπος που σκεφτόταν». 

Η Ειρήνη Παπά δεν μιλούσε ποτέ για την προσωπική της ζωή. Το μόνο που γνώριζαν κοινό και δημοσιογράφοι ήταν ότι στα 18 της παντρεύτηκε για μία και μοναδική φορά τον συνάδελφό της Άλκη Παπά. Ο γάμος αυτός κράτησε από το 1943 μέχρι το 1947, αλλά το επίθετό του θα την έκανε διάσημη για πάντα.

Στους έρωτές της και ο μεγιστάνας Αγά Χαν, παντρεμένος με τη Ρίτα Χέιγουορθ για ένα χρονικό διάστημα, ο οποίος δήλωνε τρελά ερωτευμένος με την Ελληνίδα «Καρυάτιδα». 

Η Ειρήνη Παπά δεν απέκτησε παιδιά. Ζούσε ελεύθερη, με πάθος. Διασκέδαζε, κάπνιζε, ταξίδευε και λάτρευε τη Ρώμη. Εκεί αποκάλυψε το 2002, σε μία από τις σπάνιες συνεντεύξεις της, ότι έζησε τον τελευταίο έρωτά της, στην Ιταλία, με έναν άντρα πολύ νεότερό της.

Η πολιτική στη ζωή της

Μεταπολιτευτικά η Ειρήνη Παπά είχε ασχοληθεί και με την πολιτική. Ήταν μέλος του ΚΚΕ αλλά θαύμαζε την προσωπικότητα του Ανδρέα Παπανδρέου. Είχε γίνει φίλη με την Δήμητρα Λιάνη και μάλιστα, όταν στην τελευταία κυβέρνηση Παπανδρέου η Λιάνη είχε γίνει στόχος επιθέσεων από τα ΜΜΕ, η Ειρήνη Παπά την υπερασπίστηκε.