ΕΞΩ: 24 ώρες στη ζωή ενός άστεγου στην Αθήνα

Το αληθινό 24ωρο του Σπύρου. Μια ματιά που αγγίζει, δεν ακολουθεί τη λογική του σκληρού ρεπορτάζ αλλά τη φόρμα ενός αληθινού ντοκιμαντέρ. Το OUT/ΕΞΩ του Πέτρου Νιαμονιτάκη ακολούθησε τη δύσκολη καθημερινότητά του και πριν λίγες μέρες επιλέχθηκε να διαγωνιστεί στα βραβεία κοινού στο Short Of The Year contest του Promofest. Το είδαμε εδώ και μιλήσαμε με το δημιουργό του για όσα έζησε φιλμάροντας και καταγράφοντας μια δυσάρεστη πραγματικότητα που πολλοί επιλέγουν να μην αντικρίζουν ή να προσπερνάνε. 

Τι ήταν αυτό που έμαθες για τη ζωή των άστεγων μέσα από τα γυρίσματα του «ΕΞΩ»;
Κάθε άνθρωπος«κουβαλάει» την ιστορία του. Πολύ περισσότερο όταν κάθεται όλη μέρα αμίλητος σε ένα παγκάκι, αντικρύζοντας συνεχώς το αδιάφορο βλέμμα των περαστικών που του θυμίζουν ότι κι αυτός κάποτε είχε αφετηρία και προορισμό στη ζωή του. Κάποιοι παρ’ όλα αυτά προσπαθούν να δουν τη θετική πλευρά του να είσαι «έξω». Και μάλιστα μερικοί, ανάμεσά τους κι ο Σπύρος, το πετυχαίνουν που και που. Κι αν τότε γίνουν αντιληπτοί από όλους εμάς τους «μέσα», μας τρομάζουν. Το νιώθω κι εγώ αυτό. Βλέπεις, δεν θέλουμε να υπάρχει θετική πλευρά στο χύμα. Έρχεται κόντρα με όσα μας μάθανε. Το βλέπουμε σαν απειλή στον γυάλινο κόσμο μας. Ευτυχώς που έχουμε εφεύρει κι αυτό το ρημάδι το περιθώριο για να τους μαντρώνουμε όλους εκεί μέσα και να ξεμπερδεύουμε.

Bρέθηκες σε διλήμματα επιλέγοντας το τελικό υλικό; Πλάνα που σκέφθηκες αν θα έπρεπε να δείξεις ή όχι;
Φυσικά. Ο Σπύρος μας ανοίχτηκε πάρα πολύ. Πήγαμε στο ερειπωμένο πατρικό του, στην γειτόνισσα, συναντήθηκαν τυχαία στο δρόμο με την πρώην του, η κάμερά μας τον είδε να της απολογείται ενώ εκείνη δάκρυζε χαμογελώντας, μέχρι που συνειδητοποιήσαμε τελικά ότι κινηματογραφούμε κάτι που θα τον έθετε στην κρίση του κοινού: Έκανε λάθη; Με τη ζωή του, την οικογένειά του, την κοπέλα του, τη δουλειά του; Και βέβαια θα έκανε, όπως όλοι μας κάνουμε συνέχεια. Σίγουρα όμως θα έλεγαν κάποιοι, μήπως του αξίζει που είναι άστεγος τελικά; Μ’ αυτά και μ’ αυτά αποφασίσαμε να μην δείξουμε τους λόγους που τον οδήγησαν εκεί έξω. Ούτε και το πού κάνει την «ανάγκη» του, όπως με ρωτούν μερικοί. Δεν θέλαμε να κάνουμε ένα σκληρό ρεπορτάζ, αλλά ένα αληθινό ντοκιμαντέρ. Κι αποφασίσαμε να μείνουμε στο τώρα. Κι αυτό μας εξέπληξε. Γιατί κανείς δεν περίμενε ότι αυτός ο άνθρωπος πιστεύει ολόψυχα σε έναν Θεό κι ονειρεύεται σαν μικρό παιδί.

Πώς αποφασίσατε να μοιραστείτε την ιστορία του Σπύρου;
Καταρχάς η επιλογή ήταν αμφίδρομη. Από την πρώτη στιγμή που τον επισκέφθηκα στην «γωνία» του και του εξήγησα τι θέλουμε να κάνουμε, είχα την αίσθηση ότι ο Σπύρος επέλεξε εμάς κι εμείς τον Σπύρο. Ήθελε κι ο ίδιος να μάθει τη δική μας ιστορία. Κάναμε μια τίμια ανταλλαγή. Κι αυτό μας έβαλε σε πολλές σκέψεις. Μας πέρασε από το μυαλό να κινηματογραφήσουμε ένα 24ωρο του, τοποθετώντας δίπλα του έναν ηθοποιό, προκειμένου να τον μυήσει στον κόσμο του «ΕΞΩ». Και το επόμενο 24ωρο θα κάναμε το αντίθετο: ο ηθοποιός μας στους δικούς του χώρους, στις πρόβες του, στον κόσμο του «ΜΕΣΑ», παρέα με τον Σπύρο, που σίγουρα δεν θα άντεχε για πολύ. Στον ίδιο άρεσε πολύ αυτή η ιδέα. Ειδικά όταν γνώρισε τον ηθοποιό μας ενθουσιάστηκε. Ήθελε να μάθει μέσα από αυτό, όπως κι εμείς. Τελικά όμως, μετά από πολλή συζήτηση μαζί του κι αρκετές μπύρες, το αφήσαμε να μας πάει μόνο του. Και καταλήξαμε να φιλμάρουμε το αυθεντικό. Το αληθινό 24ωρο του Σπύρου. Άλλωστε ο ίδιος είχε τόσα πολλά να μας πει…

Πόσο φιλόξενη πιστεύεις πως είναι η πόλη στους ανθρώπους που δεν έχουν στέγη;
Δυστυχώς η απάντησή μου θα είναι η αναμενόμενη. Επιπλέον οι άνθρωποι του «ΕΞΩ» προκαλούν αρνητικά συναισθήματα σε πολύ κόσμο. Ένα αδικαιολόγητο μίσος. Σε στυλ, «φοβάμαι μη γίνω σαν κι εσένα, άρα θέλω να σε εξαφανίσω, να μην σε βλέπω, γιατί μου θυμίζεις ό,τι φοβάμαι». Έτσι πολύ συχνά δέχονται επιθέσεις από τέτοια ανθρωποειδή. Ο Σπύρος είχε ένα πολύ σοβαρό περιστατικό πριν από ενάμισυ χρόνο, όταν του έσπασαν πλευρά και πόδι. Το παράπονό του είναι που εξαφανίστηκαν τα αδέσποτα σκυλιά της Αθήνας. Κάποτε είχε ένα για παρέα και φύλακα. Μέχρι που, όπως λέει ο ίδιος, του το έκλεψαν. Επικοινωνήσαμε με κάποιες φιλοζωικές, αλλά καμία δεν δέχτηκε να του παραχωρήσει έναν τετράποδο φίλο. Μα είναι άστεγος, μας απάντησαν. Αδέσποτος κι αυτός δηλαδή. «Έχουν δίκιο», είπε ο Σπύρος.

Σε ποια σημεία της πόλης έχεις δει περισσότερους άστεγους κατά τη διάρκεια της έρευνάς σου;
Αν μιλάμε για άστεγους, όχι τοξικομανείς, κυρίως στο κέντρο. Την εποχή που έκανα την έρευνα είχε υπερβολικά πολλούς πέριξ του Πανεπιστημίου και στην παλιά Βουλή. Έχει βλέπεις κι αρκετές βρύσες εκεί για να ποτίζεται το γκαζόν μας, οπότε έχουν πρόσβαση σε νερό. Ειρωνεία ε; Η νέα Βουλή δημιουργεί άστεγους στην παλιά. Το μόνο ευχάριστο της κρίσης είναι ότι επιτέλους μπήκε στο λεξιλόγιό μας η λέξη αλληλεγγύη. Έτσι, όσοι μένουν εκεί έξω δέχονται μια βοήθεια κυρίως από μαγαζιά της περιοχής, με την προυπόθεση να διατηρούν ακόμα τα λογικά τους. Οι υπόλοιποι δεν υπάρχουν για κανέναν μας.

Ποια πράγματα θα μπορούσε να κάνει η πολιτεία για αυτούς κατά τη γνώμη σου;
Όσοι δεν εξασκούν το εκλογικό τους δικαίωμα, δεν παρουσιάζουν κανένα ενδιαφέρον για την πολιτεία. Κι όπως όλοι ξέρουμε, οι άστεγοι δεν ψηφίζουν ποτέ, σωστά; Γι’ αυτό και η πολιτεία είναι ικανή, αφού πρώτα τoποθετήσει χημικές τουαλέτες, μετά να δημιουργήσει τηλεοπτικό σποτ για να τους ενημερώσει. Λες και οι άστεγοι βλέπουν TV. H σύσταση μιας εξειδικευμένης ομάδας ψυχολόγων για κατ’ ιδίαν ενημέρωση σε θέματα που τους αφορούν είναι το μίνιμουμ. Οι περισσότεροι πάντως που μένουν έξω, δεν θέλουν να τους βοηθήσει η πολιτεία με τίποτα. Δεν το δέχονται αυτό. Θεωρούν ότι η ίδια τους οδήγησε εκεί έξω κι εν μέρει έχουν δίκιο. Πώς να δεχτείς βοήθεια στο πρόβλημά σου, από ‘κείνον που στο προκάλεσε;

Πιστεύεις πως οι εξελίξεις στο θέμα των πλειστηριασμών θα εντείνουν το φαινόμενο αυτό; Ποιά είναι η άποψή σου πάνω σε αυτό το ζήτημα;
Όλοι το φοβόμαστε ότι θα γίνει έτσι. Από την άλλη είναι πολύ δύσκολο να βρεθεί αγοραστικό ενδιαφέρον με αυτές τις συνθήκες. Οι Έλληνες πια δεν θέλουν να αγοράζουν στέγη. Έχουν βγεί πολύ ζημιωμένοι από αυτή την παλιά τους συνήθεια. Ακούμε βέβαια ότι κάποιοι Κινέζοι ενδιαφέρονται, ίσως και κάποιοι Τούρκοι κλπ, αλλά ελπίζω ότι δεν θα είναι και τόσο πολλοί τελικά. Για παράδειγμα, ποιος Ευρωπαίος να θέλει ένα δυάρι στην Κυψέλη;  Σε ό,τι αφορά στην Αθήνα τουλάχιστον. Τα νησιά όμως πολύ τα φοβάμαι.

Η πιο ανθρώπινη και απάνθρωπη στιγμή που έζησες, φιλμάροντας το «ΕΞΩ»;
H πιο ανθρώπινη προέκυψε σε συζήτηση γύρω από τους φόβους του Σπύρου. Αν προσέξει κανείς στο τελευταίο πλάνο λίγο πριν κοιμηθεί, παίρνει στο χέρι του ένα κατσαβίδι και πέφτει για ύπνο. Γίνεται πολύ γρήγορα. Δεν το δείξαμε σε κοντινό, καθώς δεν θέλαμε κάτι επιτηδευμένο, ούτε και να «στήνουμε» σκηνές. Όμως ήταν ξεκάθαρο ότι ο ύπνος έξω, ήταν η χειρότερή του. Δεν θυμόταν πια πως είναι να κοιμάται κανείς μέσα στην ασφάλεια του σπιτιού του. Τον καθησύχαζε κάπως η μόνιμη παρουσία των ΜΑΤ στη γειτονιά. Τα περσινά Χριστούγεννα μας είπε, μου έφεραν γαλοπούλα, κουβέρτες κι ευχές. Είναι κι αυτοί άνθρωποι. Αλλά δεν τους βλέπουμε και ποτέ χωρίς τη στολή. Πολύ συγκινημένος. Αναρωτιόταν αν άξιζε τον σεβασμό των ανθρώπων κι ένιωθε μεγάλη ευθύνη όταν τον εισέπραττε.

Η πιο απάνθρωπη, αναμφίβολα ήταν η συνάντησή μας με ιδιοκτήτη καταστήματος της περιοχής. Γνώριζε κάποιον από το συνεργείο μας και ήρθε να μας μαλώσει. «Μα…τι κάνετε εκεί;», είπε. «Κινηματογραφείτε τον Σπύρο; Το ρεμάλι; Που έρχεται και ρίχνει άγκυρα εδώ έξω (από την είσοδο του μαγαζιού μου) και δίνουμε και παθαίνουμε να τον ξεκολλήσουμε; Αυτός δεν είναι άστεγος. Είναι επιλογή του ρε σεις. Άστεγος είναι ο Διαμαντής, εδώ πιο κάτω...». Μιλάμε για πολύ μίσος. Να πω εδώ ότι ο Διαμαντής, είναι όντως άστεγος. Ανήκει βέβαια στην κατηγορία εκείνων που δεν έχουν πια τα λογικά τους. Τρώει ότι βρει στα σκουπίδια, βγάζοντας άναρθρους ήχους και τα κάνει πάνω του με την ευκολία που αναπνέει. Δυστυχώς έχει χάσει κάθε ίχνος αξιοπρέπειας. Είναι όμως ιδανικό πρότυπο για κινηματογράφηση, σύμφωνα με τον εν λόγω καταστηματάρχη. Πιο ακίνδυνη περίπτωση. Γιατί στο ερώτημα αν υπάρχει κάτι καλό σε έναν άστεγο, θα απαντούσε κανείς εύκολα «όχι» βλέποντας τον Διαμαντή. Ο Σπύρος του το δυσκόλευε πολύ. Άσε που του χάλαγε συχνά και τη μόστρα του μαγαζιού του.

Το ντοκιμαντέρ επιλέχθηκε να διαγωνιστεί στα βραβεία κοινού στο Short Οf The Year contest του Promofest. Tι χρειάστηκε για να γίνει πραγματικότητα; Πόσο χρόνο σου πήρε;
Ήταν για πάρα πολλά χρόνια στην άκρη του μυαλού και περίμενε. Περίμενε να σταματήσω για λίγο να κάνω πράγματα μόνο από ανασφάλεια, συνήθεια και κεκτημένη ταχύτητα. Mια μέρα βρέθηκα στο μουσείο σύγχρονης τέχνης και είδα ένα καταπληκτικό βίντεο που πρόβαλε το αφοπλιστικό «τίποτα». Σε μια Κινέζικη φάμπρικα-αποθήκη ενδυμάτων είχαν τοποθετήσει μια σταθερή κάμερα που φιλμάριζε την καθημερινότητα εκεί μέσα. Τους εργάτες με τις μηχανικές κινήσεις τους, τον μεταξύ τους ανταγωνισμό, τα διαλλείματά τους για φαγητό, τα χαζολογήματά τους, το μάταιο άγχος τους αν θα προλάβουν το ημερήσιο όριο παραγωγής και την υποδειγματική πειθαρχία τους. Και κανείς ποτέ δεν κοίταγε στην κάμερα. Σαν να μην υπήρχε. Αυτό, τίποτα άλλο. Παρομοίωσα τότε τον τρόπο που τους έβλεπε εκείνη η κάμερα, με τον τρόπο που μας βλέπει καθημερινά ένας άστεγος. Στη γωνία του, μόνος, ακίνητος κι αμίλητος. Αλλά κυρίως απαρατήρητος από όλους μας. Κι αποφάσισα να το ξεκινήσω. Από εκεί προέκυψε και η ιδέα να τοποθετήσουμε μια κάμερα πάνω στο Σπύρο. Θέλαμε να δούμε μέσα από τα μάτια του. Κι αυτό που είδαμε όντως μας συγκλόνισε. Από την μέρα των γυρισμάτων χρειαστήκαμε 3 μήνες για να το ολοκληρώσουμε. Μακάρι όμως να χρειαζόμασταν περισσότερο, γιατί βλέποντας και ξαναβλέποντας τα πλάνα, κάναμε πολύ χρήσιμες σκέψεις και συζητήσεις.

Έχεις κάποιο μήνυμα να στείλεις εκεί έξω;
Η λέξη «άστεγος» δεν είναι και τόσο καινούρια. Την πρωτάκουσα πιτσιρικάς, κατεβαίνοντας τις σκάλες για τον ηλεκτρικό της Ομόνοιας, όταν τους αντίκρυσα έκπληκτος ξαπλωμένους στις κούτες τους, δεξιά κι αριστερά των διαδρόμων του υπογείου. Security και στόρια ασφαλείας που κατεβαίνουν τη νύχτα, δεν είχαμε τότε. Ευτυχώς, η απάντηση από τους γονείς μου στην ερώτηση «και γιατί είναι άστεγοι;», δεν με καθησύχασε καθόλου. Έτσι, μέχρι και σήμερα, θεωρώ ότι ανά πάσα στιγμή ο καθένας μας μπορεί εύκολα να βρεθεί στη θέση τους. Εκτός ίσως από εκείνους, που έχουν συμβόλαιο διαρκείας με την κανονικότητα (και την αλαζονεία).