Γιώργος Ζώης: «Πάντα θα είμαι με αυτούς τους ονειροπαρμένους τρελούς της Γης»

Αυτή την εποχή ετοιμάζεις το σενάριο της δεύτερης μεγάλου μήκους ταινίας σου μετά από το «Interruption». Τι θέμα έχει;

Το στόρι αφορά δύο αδέλφια, ένα αγόρι και ένα κορίτσι γύρω στα 35 που ζούνε μόνοι τους μέσα σε μια παρηκμασμένη έπαυλη. Μέχρι που μια μέρα κάποιοι παράξενοι ήχοι αρχίζουν... Είναι μια ιστορία για το άγνωστο που έρχεται και καταλαμβάνει τη ζώη μας. Έτσι, απλά, χωρίς κανενα προηγούμενο. Το σενάριο το γράφω μαζί με την Ελίνα Ψύκου. Μόλις τέλειωσα και μια μικρού μήκους ταινία που γύρισα στη Μυτιλήνη. Την προηγούμενη χρονιά μαζί με φίλους εργαστήκαμε εθελοντικά για τους προσφυγες σε διάφορες δομές. Κάποια στιγμή σε ένα ταξίδι μου εντοπίσαμε μια τεράστια απομονωμένη χωματερή στον Μόλυβο. Η εικόνα της με στοίχειωσε. Εκεί υπήρχαν δύο κρατήρες υπερχειλισμένοι από σωσίβια, που έμοιαζαν σαν πορτοκαλί ηφαίστειο ανάμεσα στα βουνά. Ένιωσα ότι έπρεπε να το καταγράψω σαν ένα σύγχρονο μνημείο του παράλογου κόσμου μας. Πήγαμε πέντε άτομα μόνο, χωρίς καμιά κρατική επιχορήγηση και μόνο από την κατεπείγουσα ανάγκη και το πάθος μας να το κινηματογραφήσουμε. Ήταν μια συγκλονιστική εμπειρία, λες και βρίσκεσαι αν όχι σε ένα άλλο πλανήτη σίγουρα σε μια άλλη, ξένη ήπειρο. Όταν πρωτομπήκαμε σε αυτό το χώρο, αρχίσαμε ξαφνικά όλοι μας να μιλάμε ψιθυριστά χωρίς καμία συνεννόηση, απλά συνέβη. Η «ιερότητα» του χώρου μάς αποκαλύφθηκε και μας επιβλήθηκε. Κινηματογραφούσαμε επί τρεις ημέρες με καύσωνα και κάποια στιγμή μέσα σε εκείνο το καμίνι φύσηξε ένα δυνατό αεράκι. Και τότε τα σωσίβια κουνήθηκαν βγάζοντας ένα ελαφρύ θόρυβο, σαν να ζωντάνεψε ξαφνικά το νεκρικό τοπίο. Σαν κάποιες ψυχές να βγήκαν από τον Άδη. Όλο αυτό το σκηνικό που αποτελεί ένα «νεκροταφείο», πέρα από τον πολιτικό και ιστορικό χαρακτήρα, για μένα περικλείει κι ένα υπαρξιακό βάθος. Κάθε σωσίβιο είναι η ανάγκη μιας ανθρώπινης ψυχής που πασχίζει να ζήσει.    

Το προσφυγικό ζήτημα είναι από τα μείζονα θέματα της εποχής που προφανώς για να μην έχει λυθεί ως τώρα δεν έχει εύκολη λύση. Ή και μπορεί να μην έχει λύση.

Η εμπόλεμη κατάσταση σε τόσες περιοχές του πλανήτη αναγκαστικά δημιουργεί πρόσφυγες. Όλο αυτό το σκηνικό κερδοφόρου πολέμου στο σύγχρονο καπιταλισμό, με τόσες αντιμαχόμενες εμφύλιες συρράξεις και αντικρουόμενα διεθνή συμφέροντα δεν μπορεί να αλλάξει όσο υπάρχει αυτό το σύστημα. Καθώς λοιπόν η εισροή των μεταναστών δεν μπορεί και δεν πρέπει από κανένα κράτος να αποκοπεί, μπορεί να δοθεί μια ανθρωπιστική λύση που θα επιχειρεί να αποφευχθεί η γκετοποίηση αυτών των ανθρώπων στις νέες χώρες διαμονής. Και να τους δώσουν επίσημα χαρτιά για να μπορέσουν να ταξιδέψουν όπου θέλουν, όπως δικαιούμαι και εγώ. Αν δεν συμβεί αυτό, οι εστίες γκετοποίησης θα μετατραπούν σε ωρολογιακές βόμβες που θα εκραγούν σε 5, 10, 20, 30 χρόνια από τώρα.  

Ποια είναι η μεγαλύτερη πολιτική ευθύνη των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων στο μεταναστευτικό;

Θα σου απαντήσω με μια σκηνή από εκπομπή της ιταλικής τηλεόρασης που είδα πρόσφατα. Σε μια βάρκα γεμάτη με 200 περίπου μετανάστες που έμπαζε νερά, ένας μετανάστης γιατρός εκλιπαρούσε για βοήθεια στο ιταλικό λιμενικό. Οι Ιταλοί τούς έλεγαν πάρτε βοήθεια από τη Μάλτα. Η Μάλτα έλεγε ζητήστε βοήθεια από τους Ιταλούς και φυσικά η βάρκα βούλιαξε με αποτέλεσμα να πεθάνουν 60 άνθρωποι. Τι έχει συμβεί; Παλιότερα το ιταλικό λιμενικό έσωζε ναυαγούς π.χ. στα 100 μίλια από τις ιταλικές ακτές. Τώρα έχει μειωθεί η ακτίνα δράσης στα 25 μίλια. Ουσιαστικά λένε «θα σώσουμε μόνο αυτούς που θα επιβιώσουν». Με έναν και μόνο κανόνα δημιούργησαν ένα «θαλάσσιο Survivor» στη Μεσόγειο. Είναι μια τραγική συνειδήτη ευρωπαϊκή επιλογή που έχει κόστος χιλιάδες ανθρώπινες ζωες. Αλλά όταν οι αριθμοί είναι τόσο μεγάλοι, τους αναφέρουμε μεταξύ μας σαν να μιλάμε για στατιστικά μεγέθη και απλά κουνάμε το κεφάλι μας σαν μια αριθμητική κατανόηση. Η εξουσία κάνει την κυρίαρχη αφήγηση και εμείς σαν θεατές ξεσπάμε την όποια αγανάκτησή μας μπροστά σε μια οθόνη. Μέχρι να βαρεθούμε και αυτό το θέμα από την υπερπροβολή και να διψάσουμε για νέα.  

Μου έλεγες πριν για την εθελοντική δράση σας. Είστε μια παρέα από φίλους που κάνετε πράγματα χωρίς καμιά υποστήριξη. Έχετε νιώσει κάποια στιγμή απογοήτευση ή κούραση;

Όχι, επειδή δεν περιμένουμε βοήθεια από κανέναν και ό,τι κάνουμε έχει ως σκοπό τη βοήθεια έστω κι ενός ανθρώπου στην πράξη για να γίνει η ζωή του καλύτερη. Αν συμβεί αυτό παίρνουμε θάρρος για να συνεχίσουμε. Έχουμε ζήσει πάντως και απίθανες, σχεδόν εξωπραγματικές σκηνές, που δεν θα φανταζόσουν ότι μπορούν να συμβούν. Όπως π.χ. να βλέπεις στην προβλήτα Ε2 στο λιμάνι του Πειραιά τον Μουζάλα, τον Πέτρο Κόκκαλη, συριζαίους, αναρχικούς, εξωκοινοβουλευτικούς αριστερούς, αστυνομικούς, διαφορετικές κοινωνικές και πολιτικές ομάδες να συνεργάζονται σε απόσταση μερικών μέτρων, με τον τρόπο της η κάθε μία, πάνω στο πώς θα προσφέρουν στους μετανάστες! Ακόμη και οι αστυνομικοί που τόσες φορές έχουν βιαιοπράγησει εναντίον μεταναστών, εκεί εκτελούσαν χρέη τροχονόμου προσπαθώντας να μην πατήσουν τα αυτοκίνητα τα παιδιά. Φυσικά είχαν τις ανάλογες εντολές και δεν τους έπαιρνε να κάνουν κάτι διαφορετικό. Ποτέ μου όμως δεν φανταζόμουν ότι θα ζήσω για να δω κάτι τέτοιο...

Είναι αισιόδοξο το στιγμιότυπο που περιγράφεις...

Ναι, αλλά δεν είχε συνέχεια, μακάρι να είχε... Θα σου πω όμως ένα περιστατικό που συνέβη. Κάποια στιγμή μέσα σε αυτό το κύμα ανθρώπινης αλληλεγγύης απο τόσους άγνωστους ανθρώπους εντοπίσαμε έναν περίεργο τύπο που φωτογράφιζε αδιάκοπα από μακριά και έφευγε στα μουλωχτά όταν ένιωθε ότι τον κοιτάνε. Ερχόταν για αρκετές ημέρες και κάποια στιγμή τον ρωτήσαμε φιλικά αν είναι φωτογράφος και αν κάνει κάποιο θέμα. Αυτός απάντησε με έναν τσαμπουκά ότι είναι καλλιτέχνης και κάποια άλλα άσχετα πράγματα. Αμέσως μετά είδα για πρώτη φορά αναρχικούς να πλησιάζουν τους αστυνομικούς και να τους ρωτάνε αν μπορούν να τον ελέγξουν. Οι αστυνομικοί βρήκαν από τον έλεγχο ότι καταζητείται για παιδική πορνογραφία και σεξουαλικά εγκλήματα και τότε έγινε η σύλληψή του από όλους μαζί, σχεδόν ταυτόχρονα. Όπως μας είπαν, φωτογράφιζε μικρά παιδιά... Θέλω να πω ότι υπάρχουν κάποιες μαγικές στιγμές που τα όρια καταργούνται, τα στερεότυπα γκρεμίζονται και η ζωή αλλάζει μαγικά μπροστά σου, με μια μόνο πράξη που έχει πραγματικό αντίκτυπο στους άλλους.

Κατέγραψες όλο αυτό το διάστημα μαρτυρίες μεταναστών;

Όχι. Αδυνατώ να κάνω κάτι τέτοιο. Δεν μπορώ να πάρω την κάμερα και να την κολλήσω πάνω στο πρόσωπο κάποιου λέγοντας «πες μου το δράμα σου»... 

Κάποιοι συνάδελφοί σου θα διαφωνήσουν μαζί σου. Τι έχεις να τους πεις;

Απεχθάνομαι το μελοδραματικό ύφος που προσεγγίζουν κάποιοι το προσφυγικό, που στην καλύτερη περίπτωση αγγίζει την επιδερμική επιφανειακότητα ενός ρεπορτάζ. Ειδικά κάτι διαφημιστικά μεγάλων φιρμών που δείχνουν π.χ. δύο γριούλες στο παγκάκι σε ειδυλλιακό τουριστικό πλάνο στο ηλιοβασίλεμα με συνοδεία πιάνου που κάνει φορτισμένη την ατμόσφαιρα, ενώ από κάτω στην πραγματικότητα υπάρχουν πνιγμένοι άνθρωποι στη θάλασσα. Προσωπικά τα θεωρώ εκτός από κακόγουστα και χυδαία. 

Ας πάμε λίγο πίσω στο παρελθόν και τις σπουδές σου στη Φυσική. Πριν από το πανεπιστήμιο, είχες σκεφτεί ότι μπορεί κάποια στιγμή το μέλλον σου να είναι στο σινεμά;

Η αλήθεια είναι ότι δεν το είχα πολυφανταστεί αλλά θα σου περιγράψω το πώς άλλαξε η ματιά μου στο πώς να βλέπω σινεμά. Είχα έναν καθηγητή στο φροντιστήριο που μας έκανε μαθηματικά, τον Νίκο Σούρμπη, που αγαπούσε βαθιά το σινεμά. Μια μέρα μάς λέει πως αντί για μάθημα θα μας έβαζε μια ελληνική ταινία. Είδαμε τους «Απόντες» του Γραμματικού και μετά μας άφησε να συζητήσουμε μεταξύ μας για την ταινία. Ήταν μια αποκάλυψη. Σκέψου τώρα στα Λιόσια, 17άρηδες μαλλιάδες, «καθυστερημένα άγρια νιάτα» που βλέπαμε μόνο «Ράμπο» και «Ομάδα Δέλτα», ξαφνικά να μιλάμε για τον Γραμματικό και τους Απόντες. Μετά μας έβαλε το «Μίσος», φιλμ του Αγγελόπουλου. Αυτό ήταν μια μεγάλη μετατόπιση του μυαλού σε κόσμους που δεν είχα αντιληφθεί. Όταν στο Πολυτεχνείο έπεσε στα χέρια μου μια κάμερα Hi-8 (δώρο γενεθλίων μιας φίλης που δεν τη χρησιμοποιούσε) κοίταξα μέσα από το βίζερ και κόλλησα. Είδα τον έξω κόσμο μέσα από ένα κάδρο και μπορούσα πια να συνθέσω τον δικό μου μέσα σε συγκεκριμένες διαστάσεις. Αυτός ο περιορισμός ήταν για μένα μεγάλη ελευθερία. 

Πού κολλάει η φυσική με το σινεμά;

Η τέχνη και η επιστήμη έχουν πολλά κοινά σημεία. Στις πιο συμπαγείς μορφές τους έχουν κάτι πολύ κοινό. Όταν ο καλλιτέχνης έχει πλήρη επίγνωση του τι θέλει να κάνει η δημιουργία του θυμίζει επιστημονικό εργαλείο. Το ίδιο συμβαίνει και με ορισμένους επιστήμονες που το έργο τους είναι πραγματική τέχνη. Πολλά κομμάτια πρωτοπορίας στην επιστήμη είναι υπερβατικά πεδία τέχνης. 

Έχεις εντοπίσει σκηνοθέτες που έχουν παρόμοιο τρόπο σκέψης με το δικό σου, σε σημεία που μπορείς να πεις ότι χρησιμοποιούν τη φυσική ή τα μαθηματικά στις ταινίες τους;

Περισσότερο ταινίες υπάρχουν παρά σκηνοθέτες. Όπως το «Milky Way» του Ούγγρου Benedeck Fliegauf.

Ποιο σινεμά σού αρέσει να κάνεις;

Δεν μπορώ να κάνω ταινίες με ένα story κανονικό όπου πάει ένας και συναντά τον έρωτα της ζωής του και μετά προκύπτουν εμπόδια για το χαρακτήρα που πρέπει να υπερβεί κ.λπ. Όλα αυτά μου φαίνονται κάπως ψεύτικα. Τα βλέπω αυτά τα φιλμ και κάποια μου αρέσουν πολύ, αλλά δεν μπορώ να κάνω τέτοιες ταινίες. Νιώθω ότι λείπουν οι ταινίες που παράγουν γεγονότα. Ή να παίρνουν εκδίκηση για αυτά που συμβαίνουν γύρω μας. Μια ταινία που με μάγεψε πρόσφατα ήταν το «Act of Killing». Στο τέλος η κάμερα παίρνει εκδίκηση από τους βασανιστές της Ινδονησίας.  

Γιατί το σποτάκι της «Biennale» λογοκρίθηκε;

Ήταν ένα σποτ με το οποίο ήθελα να δείξω μια επιταχυνόμενη βίαιη καθημερινότητα. Με δικαιολογία ένα νόμο της χούντας που αναφέρει ότι λόγω ανθυγιεινού και προσβλητικού περιεχομένου για την υγεία των τηλεθεατών, μπορεί ένα έργο να μην προβληθεί στη δημόσια τηλεόραση, το φιλμάκι αυτό κόπηκε από την τότε διοίκηση της ΕΡΤ το 2011. Είναι κάτι για το οποίο μιλάω για πρώτη φορά δημόσια. Ήταν ένα δείγμα καθυστέρησης της ελληνικής κοινωνίας σε πολλά επίπεδα και προκάλεσε πολλές κουβέντες γύρω από την έννοια της τέχνης. Αλλά δεν θεωρώ ότι ήταν έργο τέχνης, ήταν ένα διαφημιστικό σποτ με μια διαφορετική αισθητική σε σχέση με τα τότε σποτ. Τώρα πια αυτά τα σποτ η διαφήμιση τα χωνεύει και τα φτύνει στους πελάτες της ως φρέσκες και δυναμικές προτάσεις, τα αφομοιώνει στο λεπτό. Φαίνεται όμως ότι κάποιοι φοβούνται οτιδήποτε θεωρήσουν ότι μπορεί να απειλήσει την καρέκλα τους. Πάντως, όπως κάθε απαγόρευση, έτσι και αυτή είχε το εντελώς αντίθετο αποτέλεσμα: το σποτ διαδόθηκε οριζοντίως σε εκατοντάδες χιλιάδες θεατές. Αν απλά είχε δειχθεί στην τηλεόραση,  μπορεί να μην το είχε προσέξει κανένας.

Οι κριτικές σε αγγίζουν;

Τις διαβάζω πάντα, με ενδιαφέρον ό,τι και να είναι. Για το «Interruption» είχα διαβάσει 37 κριτικές στην Ελλάδα μόνο! Και όταν μια ταινία διχάζει, τότε έχει πολύ ενδιαφέρον να παρακολουθείς τα δύο άκρα, της απόρριψης και του θαυμασμού, που και τα δυο για μένα είναι πρώτες σπασμωδικές αντιδράσεις που κάτι άλλο κρύβουν μέσα τους. Αυτό που με θλίβει είναι οι μανιασμένες επιθέσεις απο ανθρώπους του χώρου στους συναδέλφους τους που μερικές φορές φτάνουν σε σημειο ψυχωτικής μανίας. Θυμάστε τι μανιώδη πόλεμο είχε φάει ο Λάνθιμος με την «Κινέττα» ή ο Οικονομίδης με το «Σπιρτόκουτο», που τώρα τους θαυμάζουν; Καλό θα είναι λοιπόν να αποδεχτούν ότι ο κάθε σκηνοθέτης έχει το δικαιώμα να κάνει την ταινία που θέλει και το να του το αφαιρείς, αγγίζει τα όρια του φασισμού. Και ακόμη καλύτερο θα είναι να σκοτώσουν τον μικρό χρυσαυγίτη που κρύβουν μέσα τους πριν μεγαλώσει και τρυπώσει στα έργα τους. Η σωστή κριτική πάντως έχει ως ρόλο να συνομιλήσει με το έργο που καταπιάνεται κι όχι να το αποθεώσει ή να το θάψει.  

Τι είναι αυτό που κάνει ένα έργο τέχνης αληθινό αριστούργημα;

Δεν ξέρω. Θυμάμαι ένα ρητό από τη σχολή που έλεγε: A very good film is a miracle. A masterpiece is an accident. Θα έλεγα λοιπόν ότι το αριστούργημα είναι ένα προσχεδιασμένο ατύχημα που τη στιγμή που γίνεται, κανείς δεν μπορεί να πει με σιγουριά πώς προέκυψε. Αλλά από πίσω υπάρχει ένας σκηνοθέτης που κυοφορεί την τυχαιότητα σαν μια δική του βαθιά προσωπική ανάγκη έκφρασης. Μετά θα υπάρξουν αναλύσεις και πορίσματα αλλά πάντα θα είναι μια φιλολογική συζήτηση. Στην ουσία κανείς δεν ξέρει πώς πραγματικά προέκυψε, πάντα υπάρχει ένα μυστικό σε αυτές τις ταινίες. Και αυτό το μυστικό ίσως δίνει το στοίχειωμα στο θεατή.

Είναι μόδα το ελληνικό σινεμά στο εξωτερικό;

Από τη στιγμή που βρεθήκαμε στο κέντρο του παγκόσμιου ενδιαφέροντος λόγω κρίσης αναπόφευκτα οι ξένοι ενδιαφέρθηκαν για τα πάντα γύρω από την Ελλάδα. Το σινεμά δεν είναι εξαίρεση. Από την άλλη οι νέοι σκηνοθέτες δείχνουν ότι διαθέτουν καλύτερη σχέση με τα αφηγηματικά εργαλεία από ό,τι συνέβαινε στο παρελθόν, έχουν ιδέες και κάνουν πραγματικά πρωτότυπες δουλειές. Πιστεύω ότι όσο πιο δραστήριος είσαι τόσο λιγότερο ελεύθερος γίνεσαι. Με την έννοια ότι οι έχοντας επίγνωση του τι αρέσει στους άλλους αναπαράγουν διαρκώς τα ίδια και τα ίδια και δεν εξελίσσονται πραγματικά. Είναι σαν τους μόδιστρους που φτιάχνουν τα ρούχα που περιμένουν οι διεθνείς πασαρέλες για να αναδείξουν. Αλλά θέλω να είμαι καθαρός: το βλέμμα του σκηνοθέτη κάνει τη διαφορά. Από την οποιαδήποτε κρίση μπορεί να προκύψει πορνογραφία ή ποίηση. Η πορνογραφία είναι εμπόριο. Η ποίηση είναι αντίσταση. 

Τι σου τη σπάει περισσότερο στις καθημερινές σου συνδιαλλαγές;

Μου τη σπάει σήμερα η συνεναιτική βία που κυριαρχεί σε όλους τους τομείς και το άλλοθι που της προσφέρουν οι καλλιτέχνες κάθε είδους που θεωρούν ότι η μοναδική επαναστικότητα είναι αυτή του ατόμου και όλες οι συλλογικές διεκδικήσεις είναι ανέφικτες και άχρηστες. Ξεχνάνε με μεγάλη ευκολία ότι και οι προσωπικές αναζητήσεις μπορεί να οδηγήσουν σε αδιέξοδα εξίσου τραγικά, όπως και οι συλλογικές. Αυτή τη στιγμή ο Τάσος Θεοφίλου βρίσκεται στη φυλακή με ψευδή στοιχεία από την Αντιτρομοκρατική και κινδυνεύει να περάσει δεκάδες ακόμη χρόνια επειδή κάποιοι θέλουν να τον τιμωρήσουν παραδειγματικά για την πολιτική στάση του. Και μερικοί άνθρωποι της τέχνης σφυρίζουν αδιάφορα το σκοπό της δημιουργικής μοναχικότητας ενώ δίπλα τους άνθρωποι που αντιστέκονται, εξοντώνονται. Από τη μεριά μου, θα είμαι πάντα με αυτούς που αντιστέκονται και δεν τρώω καμία προπαγάνδα του κράτους, έχω δει φίλους και γνωστούς μου να φυλακίζονται με πλαστά στοιχεία. Πάντα θα είμαι με αυτούς τους ονειροπαρμένους τρελούς της Γης, με τη φλογισμένη καρδιά και τα έξαλλα μάτια, τους αλύτρωτους στοχαστές και τους τραγικά ερωτευμένους που λέει στο ποίημά του «Εμεις οι λίγοι» ο Γιώργος Μακρής. Και μόνο αυτούς εμπιστεύομαι για να κινηθεί λίγο η γη ανάποδα.

 www.yorgoszois.com