Συλλέκτης εικόνων, αρχειοθέτης ιστοριών

Ο βραβευμένος με Χρυσό Φοίνικα σκηνοθέτης του «Μέσα από τους Ελαιώνες» και της «Γεύσης του Κερασιού», ένας από τους μεγάλους κινηματογραφιστές των ημερών μας, μίλησε στην Athens Voice για την καινούργια του γυρισμένη στην Ιαπωνία ταινία «Κάτι σαν Έρωτας», για τα γηρατειά και τις ερωτικές σκηνές, για τον τρόπο του να κάνει σινεμά και για το γιατί αν δεν ήταν σκηνοθέτης θα ήθελε να είναι οδηγός φορτηγού...

Γιατί έκανα μια ταινία στην Ιαπωνία; Αναρωτιέμαι πώς να απαντήσω για μια ακόμη φορά σε αυτή την ερώτηση, χωρίς να κάνω τη μεταφράστριά μου να βαρεθεί. Ας πούμε γιατί είναι το μόνο μέρος στον κόσμο όπου μπορείς να συναντήσεις όμορφες ιστορίες, που μοιάζει δύσκολο να συμβούν κάπου αλλού. Γιατί υπάρχει μια γενιά ανθρώπων στην Ιαπωνία που έχει εξαφανιστεί από οπουδήποτε αλλού.

Για να σας δώσω να καταλάβετε τι εννοώ, θα σας πω μια ιστορία από τα γυρίσματα που θα πάρει λίγο χρόνο, αλλά θα απαντήσει στην απορία σας. Το διαμέρισμα στο οποίο διαδραματίζεται το μεγαλύτερο κομμάτι της ταινίας, το έφτιαξε ένας set designer. Είναι γεμάτο τόσες όμορφες λεπτομέρειες, που ένιωθα απογοήτευση που δεν μπορούσα να τις δείξω όλες. Για παράδειγμα, υπάρχει ένα βιβλίο που αναφέρεται στην ταινία, το οποίο μεταφράζει ο ήρωας, ένα βιβλίο του Κίρκεγκαρντ. Ο set designer μας μού είπε πως ο ήρωας δεν είναι άνθρωπος που θα πληκτρολογούσε τη δουλειά του σε ένα κομπιούτερ, αλλά πως θα έγραφε χειρόγραφα.

Έτσι κάθισε κι έγραψε ο ίδιος με το χέρι του ολόκληρο το βιβλίο, το οποίο υπήρχε στο γραφείο του πρωταγωνιστή, αλλά που δεν το έδειξα ποτέ στο φιλμ. Στο τέλος των γυρισμάτων τον πλησίασα και του είπα πόσο πολύ εκτίμησα τη δουλειά του και πόσο κρίμα ήταν που δεν μπόρεσα να τη δείξω περισσότερο στην ταινία. Και εκείνος που απάντησε «μα, δεν περίμενα να το δείξετε, ήταν  καθήκον μου να φτιάξω αυτό το διαμέρισμα όπως θα έπρεπε να είναι. Ήταν καθήκον μου απέναντι στη δουλειά μου, όχι απέναντι στο φιλμ». Και μου έδωσε ένα παράδειγμα που θα μείνει στο μυαλό μου για πάντα: Άνοιξε το ντουλάπι της κουζίνας στο διαμέρισμα και έβγαλε ένα κουτί με καφέ.

«Βλέπετε αυτό τον καφέ;» μου είπε, «δεν βρίσκεις αυτόν τον καφέ πλέον στο Τόκιο, αλλά είναι σίγουρος ότι αυτόν τον καφέ θα έπινε ο ήρωάς σας. Έτσι πήγα στο Κιότο και τον αγόρασα. Ήξερα ότι δεν θα τον βλέπατε ποτέ, κανείς δεν θα άνοιγε το κουτί, ή ακόμη κι αν τον βλέπατε δεν θα καταλαβαίνατε τη διαφορά από έναν κοινό καφέ, αλλά ήξερα ότι θα έχει αντίκτυπο στην ατμόσφαιρα του φιλμ». Το βρήκα συνταρακτικό. Πού αλλού στον κόσμο μπορείς να βρεις μια τέτοια νοοτροπία;

Είναι υποχρέωσή μου να δουλεύω αλλού, αφού δεν μπορώ να δουλεύω στη χώρα μου. Ζω στο Ιράν, όμως. Πάω αλλού να κάνω τις ταινίες που θέλω, αλλά γυρίζω και κοιμάμαι στο σπίτι μου. Όμως, ακόμη κι αν μπορούσα να δουλεύω ελεύθερα στο Ιράν δεν νομίζω ότι θα το έκανα. Δεν χρειάζεται να μιλάς συνέχεια για τις ρίζες σου, για τα πράγματα που σε ορίζουν. Αυτά είναι πάντα εκεί, οπότε μπορείς, οφείλεις να αναζητήσεις, να αναρωτηθείς για άλλα πράγματα.  Αλλιώς η ματιά σου θα είναι κοντόφθαλμη, υπερβολικά περιορισμένη, σε όσα έμαθες από την καταγωγή σου, από την οικογένειά σου, από τον τόπο σου.

Αν κέρδισα κάτι από την εμπειρία μου στην Ιαπωνία ήταν φυσικά μια ακόμη ταινία. Αλλά κυρίως μια διαφορετική εμπειρία. Κι έναν πόνο στο γόνατο. Το βασικότερο πρόβλημα, από την άλλη, ήταν η γλώσσα, το ότι δεν υπήρχε άμεση επαφή με τον κόσμο και κυρίως με το συνεργείο μου. Όχι όμως με τους ηθοποιούς. Με αυτούς έμοιαζε να επικοινωνούμε σε ένα βαθύτερο επίπεδο.

Η ταινία γεννήθηκε στο μυαλό μου όταν βρέθηκα για πρώτη φορά στην Ιαπωνία και είδα ένα νεαρό κορίτσι στον δρόμο. Ήταν  δεκαέξι, δεκαεπτά χρονών ετών και ήταν ντυμένη σαν νύφη, σε μια περιοχή γεμάτη γραφεία και επιχειρηματίες. Ήταν μια εικόνα τόσο απρόσμενη, που έμεινε μαζί μου για καιρό. Ήταν προφανές ότι ήταν πόρνη, αλλά κανείς δεν έδινε σημασία. Η πορνεία βρίσκεται παντού γύρω μας, ακόμη και στα πιο απρόσμενα μέρη, και τις περισσότερες φορές δεν της δίνουμε σημασία. Δεν υπήρχε τίποτα δραματικό στην εικόνα αυτή, ή παράξενο, αλλά ήταν μια εικόνα που έμεινε μαζί μου για καιρό. Όλα τα υπόλοιπα στοιχεία που έχτισαν την ταινία προστέθηκαν αργότερα ξεκινώντας από αυτή την εικόνα.

Το φιλμ αφηγείται μια ερωτική συναλλαγή που πηγαίνει τελικά πολύ βαθύτερα απ’ ό,τι θα περίμενες, αλλά δεν έχει ερωτικές ούτε αισθησιακές σκηνές. Όπως κι όλες οι ταινίες μου. Νομίζω ότι οι σεξουαλικές ή αισθησιακές σκηνές είναι κάτι πολύ ιδιωτικό και προτιμώ να μην κρυφοκοιτάζω τα ιδιωτικά πράγματα. Την πρώτη φορά που μπήκα σε ένα λεωφορείο στη Ρώμη όταν ήμουν είκοσι χρονών, είδα ένα αγόρι ένα κορίτσι να φιλιούνται με πάθος. Δεν μπορούσα παρά να τους κοιτάζω επίμονα, αφού ήταν η πρώτη φορά που έβλεπα κάτι τέτοιο. Όλο το υπόλοιπο λεωφορείο όμως κοίταζε κάπου αλλού και σκέφτηκα ότι αυτό θα σημαίνει κάτι. Κι έτσι δεν θέλησα ποτέ να βάλω ερωτικές σκηνές στις ταινίες μου. Σκέφτηκα ότι αν οι άνθρωποι αποφεύγουν να κοιτάξουν κάτι σε ένα λεωφορείο, γιατί να τους επιβάλω να κοιτάξουν το ίδιο σε μια αίθουσα;

Έχω τόσες πολλές εικόνες και ιστορίες που κρατάω μέσα μου, αλλά δεν νιώθω την ανάγκη να τις αφηγηθώ όλες. Δεν νιώθω ότι πρέπει όλες να τις κάνω ταινίες. Κι όλες είναι αληθινές ιστορίες. Γιατί με ενδιαφέρουν οι άνθρωποι, οι ζωές τους. Δεν με εμπνέει η λογοτεχνία, αλλά η πραγματικότητα. Κι ακόμη κι ένα σενάριο μυθοπλασίας, όπως αυτό εδώ, είναι φτιαγμένο από πολλές μικρές αληθινές ιστορίες ή εικόνες. Από πολλές μικρές αλήθειες. Δεν κατασκευάζω ποτέ τίποτα. Απλά συλλέγω.

Όταν αντιλαμβάνεσαι κάτι αληθινά, μένει πάντα στο μυαλό σου. Και μετά, όταν το επαναλαμβάνεις, γίνεται καλύτερο και καλύτερο. Κι ανακαλύπτεις κάποιες αλήθειες που δεν μπορούσες να δεις από την αρχή. Έτσι οι αληθινές ιστορίες γίνονται ακόμη πιο αληθινές. Όταν οδηγείσαι από κάτι, οι κρυμμένες αλήθειες του, τα μυστήριά  του, έρχονται στην επιφάνεια. Είναι σαν να ανοίγω ένα συρτάρι και να διαλέγω από εκεί αναμνήσεις και ιδέες και να σχηματίζω από αυτές μια ταινία.

Η αλήθεια είναι πως ήθελα να κάνω αυτό το φιλμ δεκαοχτώ χρόνια νωρίτερα, αλλά δεν το έκανα γιατί ήθελα να γυρίσω ένα συγκεκριμένο πλάνο: ένα αυτοκίνητο που γυρίζει γύρω από μια στρογγυλή πλατεία. Αλλά είτε το πιστεύετε είτε όχι δεν υπάρχει μια τέτοια πλατεία στην Ιαπωνία. Οπότε, τελικά, δεκαοχτώ χρόνια αργότερα συμβιβάστηκα και αποφάσισα πως δεν χρειάζεται το πλάνο να είναι συνεχές, μπορούσα να κάνω cut. Όμως η αναμονή μού έκανε καλό. Δεν νομίζω πως ήμουν έτοιμος τότε να κάνω εκείνη την ταινία. Δεν θα κατανοούσα τον ήρωα με τον τρόπο που μπορώ να το κάνω τώρα.

Το καλό πράγμα με την προχωρημένη ηλικία είναι ότι δεν χρειάζεται να προσποιηθείς τίποτα, δεν χρειάζεται να προσπαθήσεις για να γίνεις τίποτα. Ό,τι είσαι, ό,τι έχεις καταφέρει, είναι ήδη εκεί. Σχεδόν όλα έχουν συμβεί στο παρελθόν σου. Δεν χρειάζεται πια να αποδείξεις κάτι. Κι αυτό είναι το καλό και το κακό πράγμα με τα γηρατειά. Είσαι μόνος, εσύ και η αλήθεια σου.

Νομίζω ότι αν δεν είχα γίνει σκηνοθέτης, θα είχα γίνει οδηγός φορτηγού. Μου αρέσει να οδηγώ στο πουθενά. Μου αρέσει να βλέπω το δρόμο από ψηλά. Αλλά σκέφτηκα ότι θα μπορούσα να δοκιμάσω κι άλλα επαγγέλματα. Και τον τελευταίο καιρό σκέφτομαι ότι θα μπορούσα να είχα γίνει αρχιτέκτονας. Είναι μια όμορφη και παράξενη τέχνη...

Info: To «Κάτι σαν Έρωτας» του Αμπάς Κιαροστάμι έκανε την παγκόσμια πρεμιέρα του στο διαγωνιστικό του Φεστιβάλ των Καννών τον περασμένο Μάιο. Η ταινία προβάλλεται από την Πέμπτη 6/12 στον κινηματογράφο Έλλη (Ακαδημίας 64, Αθήνα).