Μάρθα Γκράχαμ και ελληνικοί μύθοι

Γράφει η Νίνα Παπαθανασοπούλου*

Ένα σημαντικό κομμάτι του ανυπέρβλητου και καινοτόμου έργου της Αμερικανίδας χορογράφου Μάρθα Γκράχαμ είναι εμπνευσμένο από την ιστορία και τον πολιτισμό των αρχαίων Ελλήνων. Η Γκράχαμ γοητεύτηκε από την αρχαία ελληνική μυθολογία στη δεκαετία των ’30, όταν πρωτογνώρισε τον θρυλικό καθηγητή μυθολογίας, Τζόζεφ Κάμπελ. Ο Κάμπελ πρέσβευε ότι οι μυθολογικές αφηγήσεις προέρχονται από το ασυνείδητο, και έτσι ενέπνευσε την σπουδαία χορογράφο, που έβλεπε τον χορό ως μέσο για να εξερευνήσει το ασυνείδητο, να μελετήσει τους ελληνικούς μύθους. Το ενδιαφέρον της κέντρισαν οι γυναικείες μορφές της αρχαίας τραγωδίας και δημιούργησε 18 έργα εμπνευσμένα από το αρχαίο δράμα και τη μυθολογία. Στη μακρόχρονη καριέρα της, η Γκράχαμ απέδωσε με τρόπο μοναδικό ηρωίδες όπως τη Μήδεια, την Ιοκάστη, την Κλυταιμνήστρα, την Αριάδνη, τη Φαίδρα, την Κίρκη, την Εκάβη, την Κασσάνδρα, την Ιφιγένεια, την Ηλέκτρα και την Ωραία Ελένη.

Οι αρχαίες τραγωδίες μελετούν την ανθρώπινη φύση και τοποθετούν τους τραγικούς ήρωες σε ακραίες καταστάσεις στις οποίες καλούνται να αντιμετωπίσουν δύσκολα διλήμματα και να υποστούν ανυπέρβλητο πόνο. Η Μήδεια, για παράδειγμα, διχάζεται ανάμεσα στην επιθυμία της για εκδίκηση και στην αγάπη της για τα παιδιά της, ενώ ο Αγαμέμνονας αναρωτιέται αν πρέπει να ενεργήσει ως καλός ηγέτης ή καλός πατέρας. Να σώσει ολόκληρο τον στρατό του ή την πρωτότοκή του κόρη; Αντλώντας έμπνευση από αυτά τα διλήμματα και από τον φόβο και τον πόνο που βίωναν οι τραγικοί ήρωες η Γκράχαμ πειραματίστηκε με το πώς να εκφράσει αυτές τις σκέψεις και τα συναισθήματα μέσω του χορού. Σαν τους αρχαίους τραγωδούς θέλησε κι εκείνη να τονίσει τη θνητή, εφήμερη, και αδύναμη φύση του ανθρώπου. Ζήτησε στους χορευτές της να χορεύουν ξυπόλυτοι για να έχουν άμεση επαφή με το έδαφος και εστίασε την κίνηση στα ευάλωτα μέρη του σώματος, στη μήτρα της γυναίκας και την περιοχή της λεκάνης, στις παλάμες και στα πέλματα. Τοποθέτησε, επίσης, τους χορευτές της σε θέσεις εκτός άξονα, σε θέσεις που είναι δύσκολο να διατηρήσουν την ισορροπία τους για να υποβόσκει πάντα μέσα τους ο φόβος της πτώσης και να ενεργοποιούν τους απαραίτητους μυς για να διατηρούν τον έλεγχο.

Καθώς βίωνε τις αλλαγές του 20ού αιώνα και την χειραφέτηση των γυναικών η Γκράχαμ χρησιμοποίησε τους ελληνικούς μύθους ως το μέσο για να εξερευνήσει την ψυχολογία και τα συναισθήματα της γυναίκας. Οραματίστηκε τους αρχαίους ελληνικούς μύθους από την οπτική γωνία της γυναίκας και δημιούργησε έναν κόσμο όπου οι γυναίκες και η αντίληψή τους κατείχαν κυρίαρχη θέση.

Στο έργο της, Night Journey, για παράδειγμα, το οποίο αναβιώνει τον μύθο του Οιδίποδα, η Γκράχαμ παρουσιάζει τα γεγονότα από την οπτική της Ιοκάστης. Το έργο αρχίζει καθώς η Ιοκάστη προσπαθεί να βάλει τέλος στη ζωή της. Ξαφνικά, όμως, εμφανίζεται ο τυφλός μάντης Τειρεσίας και αναβάλει τα σχέδια της. Την αναγκάζει να ξαναζήσει το παρελθόν της και να ταξιδέψει μέσα στις αναμνήσεις της. Στη σκηνή διαδραματίζονται τα γεγονότα όχι όπως όντως συνέβησαν, αλλά όπως η Ιοκάστη θυμάται ότι συνέβησαν. Το έργο λοιπόν, εστιάζει όχι στις πράξεις αυτές καθεαυτές, αλλά στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε και αισθανόμαστε αυτές τις πράξεις, τοποθετώντας την ανθρώπινη εμπειρία στο επίκεντρο του έργου της.

Το έργο της Μάρθα Γκράχαμ παρουσιάζεται διεθνώς από το 1950 και είναι ευρέως αναγνωρισμένο στην Ευρώπη. Στην Ελλάδα συγκεκριμένα η ομάδα της Μάρθα Γκράχαμ πρωτοεμφανίστηκε το 1962 και επισκέπτεται τη χώρα μας περιστασιακά από τότε. Το 2014 μάλιστα παρουσίασε στο Ηρώδειο παράσταση με τίτλο «Celebrating the Greek Connection» με συμμετοχή και σπουδαστών της Κρατικής Σχολής Ορχηστικής Τέχνης υπό την καθοδήγηση και εκπαίδευση της καταξιωμένης χορογράφου και καθηγήτριας τεχνικής Γκράχαμ Πένυς Διαμαντοπούλου. Η συνεργασία αυτή ήταν δυνατή καθώς η τεχνική σύγχρονου χορού Γκράχαμ διδάσκεται στις περισσότερες επαγγελματικές σχολές χορού της χώρας και αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι του προγράμματος σπουδών της Κρατικής Σχολής Ορχηστικής Τέχνης και της Σχολής της Εθνικής Λυρικής Σκηνής.

Καθώς οι θεματικές των έργων της Γκράχαμ παραμένουν επίκαιρες και η αισθητική της προσέγγιση εξακολουθεί να συγκινεί, το 2017 ιδρύθηκε το Graham for Europe, ένας οργανισμός που οργανώνει σεμινάρια, εργαστήρια, προγράμματα και συνέδρια με σκοπό την προώθηση και διάδοση της τεχνικής και της ιστορίας της Γκράχαμ στην Ευρώπη. Τον Ιούλιο 2023 το Graham for Europe διοργάνωσε το πρώτο Summer Intensive πρόγραμμα στο Παρίσι το οποίο συγκέντρωσε περίπου 100 χορευτές, καθηγητές, σπουδαστές, ερευνητές και λάτρεις του χορού από πάνω από 23 χώρες παγκοσμίως. Οι συμμετέχοντες παρακολούθησαν μαθήματα, σεμινάρια, και παρουσιάσεις, όλα σχετικά με το έργο της Γκράχαμ. Η κ. Διαμαντοπούλου συμμετείχε ως καθηγήτρια του προγράμματος μαζί με άλλους διακεκριμένους καθηγητές όπως τη θρυλική Christine Dakin, κορυφαία χορεύτρια της ομάδας της Γκράχαμ για 30 χρόνια (1976-2005) και Καλλιτεχνική Διευθύντρια από το 2002-2005. 

Μάρθα Γκράχαμ & Ελληνικοί Μύθοι: Το πρότζεκτ της Νίνας Παπαθανασοπούλου

Το διαθεματικό πρότζεκτ «Μάρθα Γκράχαμ & Ελληνικοί Μύθοι», μία ελληνική πρωτοβουλία που εστιάζει στη σχέση της Γκράχαμ με την αρχαία Ελλάδα και την οποία εμπνεύστηκα και κατόπιν υλοποίησα σε συνεργασία με την κ. Διαμαντοπούλου το 2022, επιλέχθηκε ως το καταληκτικό δρώμενο του προγράμματος στο Παρίσι. Η επιλογή αυτή αποτέλεσε σημαντική διάκριση για το πρότζεκτ μας, που το κοινό στην Ελλάδα είχε την ευκαιρία να παρακολουθήσει στην Αθήνα, Κέρκυρα, Καλαμάτα και Σύρο και από το ερχόμενο φθινόπωρο στη Θεσσαλονίκη και τη Ρόδο. Το πρότζεκτ αποτελείται από μια σειρά παρουσιάσεων που πραγματεύονται την προσέγγιση της Γκράχαμ προς τους αρχαίους ελληνικούς μύθους. Στην παρουσίαση εναλλάσσονται ομιλία και χορός και περιλαμβάνονται αποσπάσματα από το κινησιολόγιο και το ρεπερτόριο της Γκράχαμ, φωτογραφίες από τα έργα της, αποσπάσματα από αρχαία κείμενα και απεικονίσεις αρχαίων και μοντέρνων έργων τέχνης που αποτέλεσαν πηγές έμπνευσης για τη σπουδαία χορογράφο.

Τι συμβαίνει όταν θέτουμε σε διάλογο την αρχαία Ελλάδα με την Αμερική του 20ού αιώνα; Την κλασική φιλολογία με τον σύγχρονο χορό; Πιστεύω ότι ο συνδυασμός των δύο αυτών επιστημών, που αποτελεί και τον πυρήνα του πρότζεκτ, τις καθιστά προσβάσιμες, επίκαιρες και εύληπτες. Η καινοτόμα προσέγγιση της Γκράχαμ προσφέρει καινούργιες αναγνώσεις στους αρχαίους μύθους ενώ οι αρχαίοι μύθοι προσδίδουν αξία στο έργο της Γκράχαμ και το ενώνουν με το συλλογικό μας παρελθόν.

Info
Στις 22 και 23 Σεπτεμβρίου 2023 το πρότζεκτ «Μάρθα Γκράχαμ & Ελληνικοί Μύθοι» θα παρουσιαστεί στο Θέατρο Αυλαία στη Θεσσαλονίκη. Για περισσότερες πληροφορίες και εισιτήρια δείτε εδώ

Νίνα Παπαθανασοπούλου - βιογραφικό

Η Νίνα Παπαθανασοπούλου είναι Καθηγήτρια Κλασικών Σπουδών με ειδίκευση στο Αρχαίο Θέατρο και την Κλασική Μυθολογία, και η ερευνά της επικεντρώνεται στην πρόσληψη των αρχαίων ελληνικών μύθων από την Αμερικανίδα χορογράφο Μάρθα Γκράχαμ. Σπούδασε Κλασική Φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΒΑ, 2003) και στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια στη Νέα Υόρκη (PhD, 2013) και δίδαξε ως Επίκουρη Καθηγήτρια Κλασικών και Θεατρικών Σπουδών στο Κολλέγιο του Κονέκτικατ από το 2013-2019. Από το 2020 διδάσκει στο College Year in Athens, ένα πρόγραμμα για φοιτητές από πανεπιστήμια της Αμερικής που θέλουν να σπουδάσουν ένα εξάμηνο στην Ελλάδα. Παράλληλα με τη διδασκαλία, συμμετέχει και οργανώνει εκπαιδευτικές εκδρομές σε διάφορα μέρη της Ελλάδας. Δημιούργησε και παρουσιάζει το πρότζεκτ «Μάρθα Γκράχαμ & Ελληνικοί Μύθοι» από το 2022.