Η φωτογραφία αιχμαλωτίζει την πραγματικότητα

“Photographs are a way of imprisoning reality...One can't possess reality, one can possess images - one can't possess the present but one can possess the past.”― Susan Sontag, On Photography

Η φωτογραφία πάντα με εντυπωσίαζε. Το ίδιο και η ζωγραφική. Και τα δύο είναι τέχνες τις οποίες ζηλεύω γιατί δεν «τις έχω» καθόλου. Η φωτογραφία όμως είναι ιδιαίτερη για μένα για έναν κύριο λόγο: δύο άνθρωποι μπορεί να στέκονται δίπλα-δίπλα, στο ίδιο σχεδόν σημείο, να κοιτάνε το ίδιο πράγμα· ο φωτογράφος όμως βλέπει κάτι άλλο, και όχι απλά κάτι διαφορετικό, αλλά κάτι που ο απλός παρατηρητής ή παρευρισκόμενος δεν μπορεί να δει καν. Και όχι απλά το βλέπει, αλλά μπορεί να το απαθανατίσει έτσι ακριβώς όπως το έχει φανταστεί ότι θα «γράψει» στον φακό. Και μερικές φορές, μπορεί ακόμα και να το προβλέψει. Να «δει» μια εικόνα κλάσματα του δευτερολέπτου πριν συμβεί.

Η φωτογραφία είναι χάρισμα, ένα τρίτο μάτι, μια οπτική διαίσθηση που δημιουργεί πίνακες ζωντανούς, κινούμενους

Υπάρχουν φωτογραφίες που απαθανατίζουν μια ολόκληρη ζωή, μια εποχή, μια πόλη, μια πληθώρα συναισθημάτων που θα έπαιρνε σε μένα σελίδες να περιγράψω, να μεταφέρω και να «πείσω» τον αναγνώστη ότι είναι εκεί. Πολλές φορές είναι δύσκολο να περιγράψουμε ή να εξηγήσουμε τι μας αρέσει ή τι μας ελκύει σε μια εικόνα. Διότι δεν ξέρουμε πάντα.

Όλοι έχουμε μια οπτική μέσα από την οποία βλέπουμε τα πράγματα γύρω μας, νιώθω όμως ότι οι φωτογράφοι δεν αποθανατίζουν απλά από τη δική τους, η οποία μπορεί να είναι πιο ιδιαίτερη, ή εξευγενισμένη, ή ακόμα και έμπειρη, αλλά μπορούν με ευκολία να «δουν» μέσα απ’ την οπτική των ανθρώπων που απεικονίζουν. Μπορούν να βγαίνουν από τον εαυτό τους και να βλέπουν κάτι απ’ έξω, από πάνω, από αλλού.

Υπάρχουν εικόνες που πάλλονται με ζωή, άλλες από τις οποίες βγαίνουν ήχοι (σειρήνες, πουλιά, αυτοκίνητα, θόρυβοι μιας πόλης, κρότοι ενός πολέμου), και άλλες όπου μιλάνε οι σκέψεις ενός σιωπηλού προσώπου που δεν έχουμε γνωρίσει ποτέ.

Πρόσφατα έμαθα για τη Vivian Maier, η οποία πέρασε όλη της τη ζωή φωτογραφίζοντας δεκάδες χιλιάδες εικόνες σε όλο τον κόσμο. Μια γυναίκα για την οποία γνωρίζουμε ελάχιστα. Η οποία δούλεψε σαν κουβερνάντα το μεγαλύτερο μέρος της ζωής της, και ταξίδεψε όσο μπορούσε περισσότερο με τους περιορισμένους πόρους που είχε για να δει και να φωτογραφίσει.

Φύλαξε φωτογραφίες και αρνητικά σε μια αποθήκη και, όταν πια δεν μπορούσε να πληρώσει την ενοικίασή της, το αθέατο ακόμα έργο της αγοράστηκε από διάφορους ανθρώπους, συμπεριλαμβανομένου του John Maloof (φωτογράφος, σκηνοθέτης και συγγραφέας) ο οποίος αργότερα δημιούργησε ένα ντοκιμαντέρ για τη Maier το οποίο πήρε υποψηφιότητα για Όσκαρ καλύτερου ντοκιμαντέρ. Και αφού έμαθα όλα αυτά, μπήκα να δω τις εικόνες της. Και εξεπλάγην.

Λίγες μέρες αργότερα πήγα να δω την έκθεση του Henri Cartier-Bresson στο Ίδρυμα Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή.

“To take a photograph is to participate in another person's mortality, vulnerability, mutability. Precisely by slicing out this moment and freezing it, all photographs testify to time's relentless melt.” ― Susan Sontag, On Photography

Το όνομα μού ήταν οικείο και νόμιζα ότι είχα δει εικόνες του, αλλά εν τέλει δεν αναγνώρισα καμία. Ήταν όλες καινούργιες, αναρτημένες σε έναν μπλε σκούρο τοίχο, με χαμηλό φωτισμό γύρω, και μια ησυχία –παρ’ όλο τον κόσμο– που βοηθούσε πολύ στο να σταθείς και να εντρυφήσεις περισσότερο σε αυτό που έβλεπες. Δεν θέλω να σταθώ στο βιογραφικό του Bresson, ο οποίος ήταν έναν πασίγνωστος φωτογράφος της εποχής του που ταξίδεψε παντού και έβαλε ακόμα και τη ζωή του σε κίνδυνο για το έργο του, αλλά σε αυτό που μου άφησε.

Η έκθεση ήταν χωρισμένη γεωγραφικά, αφιερώνοντας ένα μεγάλο κομμάτι στα χρόνια που πέρασε και φωτογράφισε στην Ελλάδα. Η υπόλοιπη είχε εικόνες από Ασία, Αμερική και Ευρώπη. Όλες ασπρόμαυρες. Το μόνο χρώμα ήταν το μπλε στον τοίχο. Δεν υπήρχε θεματολογία, υπήρχε όμως μια ξεκάθαρη αισθητική. Δεν ξέρω αν θα το χαρακτήριζα ως «ματιά», αλλά ίσως και να ήταν. Δεν έχω μελετήσει τη φωτογραφία, οπότε τόσο τα λόγια μου όσο και οι εντυπώσεις μου είναι αυτές ενός απλού θεατή.

Η φωτογραφία, πιστεύω, καταφέρνει κάτι που κανένα άλλο μέσο ή τέχνη δεν μπορεί, και αυτό είναι αυτό που είπε παραπάνω η Susan Sontag: αιχμαλωτίζει την πραγματικότητα. Και ενώ είναι κάτι ίσως λιγότερο από μια «στιγμή», είναι μια σύνθεση ιστοριών και ένα απόσπασμα της ανθρωπότητας. Δεν φαντασιώνεται, δεν ψεύδεται, δεν δημιουργεί. Αλλά αναδεικνύει, προβάλλει και ρίχνει φως σε κάτι υπαρκτό αλλά ανεπαίσθητο.

Δεν ξέρω ποια γρανάζια κινούνται μέσα μας όταν κοιτάμε φωτογραφίες, ειδικά φωτογραφίες καλλιτεχνών όπως ο Cartier-Bresson, αλλά δεν είναι μόνο η όραση που δουλεύει, ούτε μονάχα η φαντασία. Φωτογραφίες σαν και αυτές ενεργοποιούν ή αφυπνίζουν μια υπαρξιακή ευαισθησία προς το ανθρώπινο· αλλά πιο συγκεκριμένα το ανθρώπινο άγνωστο. Αυτό που δεν έχουμε βιώσει, που δεν θα βιώσουμε ποτέ, που δεν γνωρίζουμε, αλλά που βλέποντάς το μπροστά μας συνδεόμαστε με αυτό έστω στιγμιαία… μια στιγμή, για μια στιγμή.

Όπως είπε και η Susan Sontag, «To collect photographs is to collect the world.» Και όσες λέξεις και αν γράψω, ακόμα και αν ξεκινούσα τώρα και σταματούσα στο τέλος της ζωής μου, δεν θα μπορέσω να συνθέσω ακριβώς αυτή την αιχμάλωτη πραγματικότητα όπως τη βλέπω.