«Τέχνες της θάλασσας»: Αποκλειστική ξενάγηση πριν τα εγκαίνια της έκθεσης του Δικτύου Αρχιπέλαγος στο Γκαίτε

Tρίτη πρωί, βρίσκομαι στο Goethe-Institut Athen κάπου ανάμεσα σε τεκμήρια της πλούσιας και πολυδιάστατης ναυτικής παράδοσης των Κυκλάδων. Ένα σύμπαν αντικειμένων, τοπίων, καϊκιών και πορτρέτων σε ξεχωριστές τοποθεσίες νησιών, όπως το ναυπηγείο «Ταρσανάς» στη Σύρο, ο κόλπος του Αϊ-Γιάννη στην Πάρο, το καρνάγιο στην Αρμένη της Σαντορίνης και τα ψαρολίμανα της Αμοργού και των Κουφονησίων στέκουν τριγύρω μου. Ιστορικό υλικό από το Ιστορικό Λαογραφικό Μουσείο Νάουσας (Συλλογή Όθωνα Κάπαρη) της Πάρου και από διάφορες ιδιωτικές συλλογές από τη Σύρο, την Αμοργό και τη Σαντορίνη. Όλα τους αναδεικνύουν τις λιγότερο απτές και μνημειώδεις όψεις της ναυτικής κουλτούρας και των σημερινών ξυλοναυπηγικών, αλιευτικών και ναυτιλιακών κοινοτήτων στην Αμοργό, τα Κουφονήσια, την Πάρο, τη Σαντορίνη και τη Σύρο, νησιών διασυνδεδεμένων μέσω του αρχιπελάγους του Αιγαίου και της κυκλαδικής κουλτούρας.

«Τέχνες της θάλασσας»: Αποκλειστική ξενάγηση πριν τα εγκαίνια της έκθεσης του Δικτύου Αρχιπέλαγος στο Ινστιτούτο Γκαίτε

Μέσα από αρχειακό υλικό και σύγχρονη φωτογραφική (φωτογραφίες-ντοκουμέντα), ηχητική και οπτικοακουστική τεκμηρίωση (ηχητικά κολάζ και ντοκιμαντέρ μικρού μήκους) που στήνονται τώρα εδώ, ζωντανεύει μπροστά μου η έκθεση «Τέχνες της θάλασσας» του Δικτύου Αρχιπελάγος που ανιχνεύει τις συνδέσεις μεταξύ των θαλάσσιων κοινοτήτων των νησιών του παρελθόντος και του σήμερα, η οποία θα παρουσιαστεί για πρώτη φορά στην Αθήνα από τις 4 Ιουλίου έως τις 21 Σεπτεμβρίου.

Οι Τέχνες της θάλασσας υπογραμμίζουν τη συνεχή σημασία τους με στόχο τη διασφάλιση της ύπαρξή τους στο μέλλον. Οι οπτικοακουστικές και φωτογραφικές αρχειακές εγκαταστάσεις που επιμελήθηκε ο ντοκιμαντερίστας Jacob Moe τονίζουν τον μεταβλητό χαρακτήρα του ιστορικού αρχείου, ενώ οι φωτογραφίες-ντοκουμέντα του εθνογράφου και ναυπηγού Maurizio Borriello επαναπροσδιορίζουν τα καρνάγια και τα θαλάσσια περιβάλλοντα των Κυκλάδων ως μελλοντικές πηγές τεχνικής και βιωματικής γνώσης. Μιλήσαμε με τον ντοκιμαντερίστα για όσα θα δούμε στην έκθεση και ξεναγηθήκαμε αποκλειστικά πριν τα εγκαίνια.

Συνέντευξη με τον ντοκιμαντερίστα Jacob Moe για όσα θα δούμε στα εγκαίνια της έκθεσης «Τέχνες της θάλασσας»

Ο Jacob Moe είναι και αρχειονόμος, ιδρυτής και επικεφαλής ερευνητής του Δικτύου Αρχιπέλαγος, μιας πρωτοβουλίας για την έρευνα και τεκμηρίωση της οπτικοακουστικής κληρονομιάς, του πολιτισμού και της υλικής γνώσης στα νησιά των Κυκλάδων. Γεννημένος στη Νέα Υόρκη, πέρασε τα καλοκαίρια των παιδικών του χρόνων στην Ελλάδα και έρχεται στη χώρα από τότε που θυμάται τον εαυτό του: 33 χρόνια.

Ως παραγωγός ταινιών και ραδιοφώνου, έχει συντονίσει επιτόπιες έρευνες και προγράμματα που βασίζονται στην τοπική κοινότητα στο Αιγαίο και στη Βραζιλία, σχετικά με θέματα όπως η άυλη πολιτιστική κληρονομιά, οι παραδοσιακές τέχνες και τα εγχώρια μέσα.

«Θα ήταν δύσκολο να προσδιορίσω μια ιστορία προέλευσης για το Δίκτυο Αρχιπέλαγος: μάλλον πρόκειται για μια συσσώρευση συνεργασιών, συζητήσεων και συνειδητοποιήσεων. Έχοντας σπουδάσει πολιτικές επιστήμες και κοινωνική τεκμηρίωση στις ΗΠΑ, άρχισα να ενδιαφέρομαι για το πώς οι ιστορίες που αφηγούμαστε καταλύουν ευρύτερες ιστορίες – και έχοντας εργαστεί ως διοργανωτής φεστιβάλ, κινηματογραφιστής και ραδιοφωνικός παραγωγός στην Ελλάδα την τελευταία δεκαετία, εξοικειώθηκα όλο και περισσότερο με την πολιτιστική και κοινωνική πραγματικότητα των Κυκλάδων και τον τρόπο με τον οποίο αλλάζει με επιταχυνόμενο ρυθμό.

»Όταν συνειδητοποίησα ότι μεγάλο μέρος του υλικού που συναντούσα –ταινίες super 8, φωτογραφικές συλλογές, προφορικές ιστορίες– δεν είχαν μέρος να προστατευθούν και συχνά κινδύνευαν να εξαφανιστούν – αποφάσισα να προσεγγίσω το έργο της έρευνας και της τεκμηρίωσης με πιο συστηματικό τρόπο, συνθέτοντας την ακαδημαϊκή μου κατάρτιση και τις συνεργασίες με συναδέλφους και κοινοτικές ομάδες σε όλες τις Κυκλάδες». 

Η πρωτοβουλία του Δικτύου Αρχιπέλαγος είναι εν μέρει μια απάντηση στην επισφαλή και κατακερματισμένη φύση της οπτικοακουστικής ιστορίας των Κυκλάδων: οι φωτογραφίες, οι κασέτες ήχου και οι ταινίες που αφηγούνται την ιστορία αυτής της περιοχής είναι διασκορπισμένες σε διάφορες συλλογές και γεωγραφικές περιοχές, πολλές από τις οποίες δεν έχουν ψηφιοποιηθεί και είναι σε μεγάλο βαθμό απρόσιτες. «Ξεκινήσαμε την έρευνα για το έργο "Ναυτικές τέχνες των Κυκλάδων" τον Ιανουάριο του 2023 με έμφαση στον εντοπισμό και τη δημοσίευση αυτού του υλικού και συνεχίσαμε αυτή τη διαδικασία μέχρι σήμερα. Οι “Τέχνες της Θάλασσας” είναι μια έκθεση που παρουσιάζει κομμάτια αυτής της έρευνας, συνδυάζοντάς τα με τεκμήρια από το χθες και το σήμερα. Το μεγαλύτερο μέρος του ιστορικού υλικού εντοπίστηκε σε συνεργασία με τοπικούς φορείς, όπως ο Σύλλογος Επαγγελματιών Αλιέων της Αμοργού, το Ψηφιακό Αρχείο Θήρας και πολλοί μεμονωμένοι καραβομαραγκοί και ψαράδες. Παράλληλα, ολοκληρώσαμε εκτεταμένη φωτογραφική τεκμηρίωση και μια σειρά από βιντεοπορτρέτα στα οποία πήραμε συνεντεύξεις απόκαραβομαραγκούς, ψαράδες και καπετάνιους στα νησιά της Αμοργού, των Κουφονησίων, της Πάρου, της Σαντορίνης και της Σύρου. Η συγκέντρωση του υλικού ήταν μόνο η αρχή του ταξιδιού, αφού στη συνέχεια αρχίσαμε να επιλέγουμε, να επεξεργαζόμαστε και να παρουσιάζουμε το υλικό μαζί με τους ίδιους τους κατόχους της συλλογής και τους συνεντευξιαζόμενους».

Από όλα τα νησιά του αρχιπελάγους του Αιγαίου γιατί επιλέξατε τα συγκεκριμένα πέντε τον ρωτάω. «Ως οργανισμός, η έρευνά μας βασίζεται σε μεθοδολογίες από τις κοινωνικές επιστήμες και τις τέχνες, μεταξύ άλλων κλάδων. Δεδομένου ότι τα έργα μας αφορούν εξειδικευμένα θέματα, συνεργαζόμαστε κάθε φορά με διαφορετική συμβουλευτική επιτροπή, η οποία αξιολογεί τα ερευνητικά ερωτήματα και τη στοχοθεσία. Στην προκειμένη περίπτωση, συνεργαστήκαμε με μια τετραμελή συμβουλευτική επιτροπή επί αρκετούς μήνες για τη σύνταξη μιας υπάρχουσας βιβλιογραφίας της ναυτικής ιστορίας και δραστηριότητας στις Κυκλάδες, παράλληλα με τη διεξαγωγή επιτόπιας έρευνας σε επιλεγμένα κυκλαδίτικα νησιά. Με βάση αυτά τα δεδομένα, αποφασίσαμε να διεξάγουμε συγκριτική έρευνα σε όλες τις αλληλένδετες πρακτικές της ναυπηγικής, της αλιείας και της ναυτικής τέχνης και επιλέξαμε αυτά τα πέντε νησιά ως ιστορικά σημαντικά στην εξέλιξή τους, καθώς και τις αναπαραστάσεις τους στο σήμερα». 

Πόσο έχουν χάσει όμως, την «ναυτική» τους ταυτότητα οι Κυκλάδες; «Ήδη από το 4000 π.Χ. ανακαλύφθηκαν πέτρινα χαρακτικά πλοίων διάσπαρτα στα κυκλαδίτικα νησιά, που μαρτυρούν το μεγάλο τόξο της ναυτικής ιστορίας στην περιοχή. Κατά τη διάρκεια χιλιετιών, η ναυσιπλοΐα επέτρεψε την ανταλλαγή αγαθών, ανθρώπων και ιδεών σε τοπική και διεθνή κλίμακα, συνδέοντας και διατηρώντας αυτές τις νησιωτικές κοινότητες. Τα λιμάνια, οι ναυτικοί, οι ψαράδες, οι καπετάνιοι και οι ναυπηγοί έπαιξαν έτσι καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη αυτών των νησιών. Η φύση του εμπορίου και των ταξιδιών έχει αλλάξει τρομερά τον τελευταίο αιώνα, αλλά αυτή η κληρονομιά συνεχίζει να καλλιεργείται με ποικίλες μορφές: μέσω παραδοσιακών συνταγών, ναυτικών τραγουδιών, τοπικών ιδιωματισμών και της ίδιας της απειλούμενης τέχνης της ξυλοναυπηγικής, για να αναφέρουμε μερικά μόνο παραδείγματα. Ταυτόχρονα, οι μεταβαλλόμενες οικονομικές και κοινωνικές δυναμικές απειλούν αυτή την κληρονομιά που κερδήθηκε με μεγάλο κόστος και δυσκολίες».

Σήμερα, τα νησιά του Αιγαίου βρίσκονται σε οριακό σημείο: η υποβάθμιση των φυσικών πόρων και η καταστροφή της πολιτιστικής κληρονομιάς, που επιδεινώνονται από την ανεξέλεγκτη τουριστική ανάπτυξη, συνιστούν άμεσες απειλές για την περιοχή. Τα τελευταία χρόνια, οι ευρωπαϊκές επιδοτήσεις για την αποτροπή της υπεραλίευσης έχουν οδηγήσει στην καταστροφή των καϊκιών μειώνοντας ραγδαία τον παραδοσιακό αλιευτικό στόλο από τη δεκαετία του 2000· εν τω μεταξύ, οι παράκτιες αλιευτικές κοινότητες λιγοστεύουν, ενώ  η εξάπλωση ξενικών ειδών ψαριών, η αύξηση της θερμοκρασίας της θάλασσας και η υπεραλίευση έχουν προκαλέσει δραματική μείωση των ιχθυαποθεμάτων. Καθώς η κοινωνία και το περιβάλλον υφίστανται αυτές τις επιταχυνόμενες αλλαγές, απαιτούνται νέα μοντέλα πολιτιστικής και περιβαλλοντικής δράσης. Ο τουρισμός αποτέλεσε δραστηριότητα ζωτικής σημασίας για τα φτωχά νησιά του Αιγαίου. Σήμερα όμως με τον υπερτουρισμό κινδυνεύουν να αλλοιωθεί η ταυτότητά τους.Τι πιστεύετε ότι πρέπει να γίνει για να σωθούν; 

«Μετά από σαράντα χρόνια πρωτοφανούς ευημερίας χάρη στον τουρισμό, οι Κυκλάδες βρίσκονται σε οριακό σημείο. Τα ίδια τα στοιχεία της πολιτιστικής και περιβαλλοντικής κληρονομιάς που καθιστούν αυτά τα νησιά τόσο μοναδικά κινδυνεύουν τώρα να καταστραφούν ανεπανόρθωτα. Η ανεξέλεγκτη ανάπτυξη του real estate και τα ασυνεπή ρυθμιστικά πλαίσια έχουν οδηγήσει στην υποβάθμιση των φυσικών πόρων, στη λειψυδρία και στην καταστροφή της πολιτιστικής κληρονομιάς- για να δώσουμε ένα μόνο παράδειγμα για το τελευταίο, οι κανονισμοί της ΕΕ και οι κυβερνητικές επιδοτήσεις που αποσκοπούσαν στην πρόληψη της υπεραλίευσης οδήγησαν στην καταστροφή μεγάλου μέρους του παραδοσιακού ξύλινου στόλου της Ελλάδας τα τελευταία είκοσι πέντε χρόνια.

Η ανάπτυξη της περιοχής είναι αναπόφευκτη και αναγκαία, αλλά δεν πρέπει να γίνει εις βάρος της περιβαλλοντικής, πολιτιστικής και κοινωνικής ζωτικότητάς της. Οι νομοθετικές μεταρρυθμίσεις και η επιβολή της νομοθεσίας που ανταποκρίνονται σε αυτές τις δυναμικές πρέπει να θεσπιστούν μετά από διαβούλευση με τις τοπικές κοινότητες. Ένα απτό επόμενο βήμα προς αυτή την κατεύθυνση θα ήταν η εφαρμογή αξιολογήσεων για τη φέρουσα ικανότητα κάθε νησιού: τα ευρήματα αυτά θα επέτρεπαν στη συνέχεια μια πιο τεκμηριωμένη κατανόηση του τρόπου ανάπτυξης της τουριστικής δραστηριότητας σύμφωνα με τους τοπικούς πόρους και τις δυνατότητες».

Ένα σοβαρό θέμα που επιδεινώνει εκτός από τον τουρισμό, η κλιματική κρίση και η υπεραλίευση, είναι η σταδιακή εξαφάνιση των καϊκιών αλλά και του παραδοσιακού επαγγέλματος του ψαρά, η επισφάλεια της ξυλοναυπηγικής, της αλιείας και της ναυσιπλοΐας στις Κυκλάδες.Τι μπορούμε να κάνουμε για να αναστρέψουμε την κατάσταση;

«Η συρρίκνωση των αλιευτικών κοινοτήτων της περιοχής και η κρίσιμη κατάσταση της ελληνικής κατασκευής ξύλινων σκαφών είναι οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος: χωρίς τους ψαράδες να παραγγέλνουν αξιόπλοα σκάφη, οι ξυλοναυπηγοί χάνουν τους πιο έμπειρους και δοκιμασμένους πελάτες τους. Κάθε ναυπηγός και ψαράς κουβαλάει μαζί του έναν κόσμο γνώσεων: πώς να κόψει πιο αποτελεσματικά τους κορμούς σε σανίδες, πότε να τους συλλέξει ανάλογα με την εποχή του χρόνου και τη φάση του σεληνιακού κύκλου, πώς αλλάζουν τα ρεύματα ανάλογα με την εποχή του χρόνου, ποια είδη ψαριών είναι πιο άφθονα σε μια συγκεκριμένη περιοχή. Από την άποψη της βιωσιμότητας, αυτή η λεγόμενη "εγκατεστημένη γνώση" είναι ζωτικής σημασίας για την κατάρτιση τεκμηριωμένων κλιματικών προγραμμάτων σε περιφερειακό επίπεδο και θα πρέπει να αντιμετωπίζεται ως πόρος.

Για να αντιστραφεί η κατάσταση, τα υφιστάμενα μοντέλα για αυτές τις παραδοσιακές τέχνες πρέπει να αλλάξουν. Η κατασκευή ξύλινων σκαφών πρέπει να γίνει πιο ανταγωνιστική, επιχειρηματική και αποδοτική, ενσωματώνοντας τις βέλτιστες πρακτικές για τη βιώσιμη κατασκευή σκαφών από όλη την Ευρώπη και πέρα από αυτή - οι αλιευτικές κοινότητες πρέπει να επενδύσουν σε νέα οικονομικά μοντέλα, όπως ο αλιευτικός τουρισμός, και να στραφούν προς πρωτοβουλίες με ορίζοντα το μέλλον, όπως το Αμοργόραμα, ένα πρωτοποριακό έργο υπό την ηγεσία των αλιέων για τη μείωση του θαλάσσιου πλαστικού και της υπεραλίευσης στην Αμοργό. Η κυβερνητική στήριξη σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο είναι καθοριστική για να συμβούν και τα δύο».

Η έκθεση επιδιώκει να γιορτάσει τη δεξιοτεχνία και την καλλιτεχνία αυτών των ναυτικών κοινοτήτων, ανιχνεύοντας συνδέσεις μέσω αθέατων μέχρι πρότινος υλικών του παρόντος και του παρελθόντος. «Προτείνει ένα αισθητηριακό οπτικοακουστικό αρχείο μνήμης, τεχνολογίας και μαστοριάς ως τόπος επαναπροσδιορισμού ενός μέλλοντος ιδωμένου από την προοπτική της θάλασσας».

«Τέχνες της θάλασσας»
Προβολή Ι & Δεξίωση Εγκαινίων: 4 Ιουλίου, 20:30
Προβολή ΙΙ: 11 Σεπτεμβρίου, 20:30
Goethe-Institut Athen
Ομήρου 14-16, Αθήνα
Επιμέλεια: Maurizio Borriello και Jacob Moe
Παραγωγή: Δίκτυο Αρχιπέλαγος σε συνεργασία με το Goethe-Institut Athen
με την υποστήριξη του Costas M. Lemos Foundation, του Goethe-Institut Athen και του υπόλοιπου κύκλου υποστηρικτών του Δικτύου Αρχιπέλαγος