Ιωάννα Βασδέκη: «Ο τρόπος που φωτογραφίζουμε δείχνει τον τρόπο με τον οποίο κοιτάζουμε τον κόσμο»

Με αφορμή την έκθεση φωτογραφίας «Αθήνα-Πράγα & Πράγα-Αθήνα: Ένα Ταξίδι Ζωής Εύα & Ιωάννα Βασδέκη» στο παλάτι Waldstejn, έδρα της Τσέχικης Γερουσίας στην Πράγα, θα ήθελα να μοιραστείς με το φωτογραφικό κοινό τις σκέψεις σου σχετικά με την εμπειρία που είχες εκθέτοντας τις φωτογραφίες σου μαζί με τις αγιογραφίες της αδερφής σου. Αυτή η κοινή έκθεση, ο διάλογος, η σύμπνοια, η συνεύρεση πως αντήχησε μέσα σου;

Οι τέχνες ανέκαθεν συμπορεύονταν, στην ιστορία της ανθρωπότητας - στον 21ο αιώνα ίσως περισσότερο από ποτέ άλλοτε. Ποτέ δεν πίστεψα σε ένα δομημένο διαχωρισμό των τεχνών, όπου κυριαρχεί κυρίως η λογική. Πιστεύω στην απερίγραπτη δύναμη της τέχνης, όπου το έργο που έχεις μπροστά σου, σε αφυπνίζει ολοκληρωτικά, τα συναισθήματά σου, το υποσυνείδητό σου, τον ψυχικό σου κόσμο και σε τελευταία θέση, θα έβαζα - προκλητικά - την λογική σκέψη.

Φανταστείτε πως βρίσκεστε σε ένα μουσείο, π.χ. όπως το Prado στην Ισπανία κι έχετε μπροστά σας ένα μεγαλειώδες έργο του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, και δίπλα του, τοποθετεί ένας επιμελητής, ένα εννοιολογικό έργο σύγχρονης τέχνης διάσημου καλλιτέχνη (όπου πρώτα συνήθως πρέπει κανείς να διαβάσει την μακροσκελή κειμενολεζάντα προκειμένου να καταλάβει καν περί τίνος πρόκειται). Έχω μελετήσει ενδελεχώς την σύγχρονη τέχνη και υπάρχουν έργα που με αγγίζουν, αλλά στο υποθετικό προαναφερθέν σενάριο, θα επιλέξω το έργο του El Greco. Να σημειωθεί, πως το 2017-2018, είχε γίνει μια σχετική έκθεση στο MOMA της Νέας Υόρκης, όπου έγινε ένας εικαστικός διάλογος του Leonardo da Vinci και του Charles White. Και εδώ θα κάνω την σημαντική παρατήρηση: πλήθος επισκεπτών στεκόταν μπροστά στα έργα του da Vinci ενώ εμφανώς λιγότεροι βρίσκονταν μπροστά σε έργα του White (ξέρω πως εύκολα θα κατακριθώ για μία τέτοια δήλωση).

Σχετικά με την κοινή μου έκθεση με την ζωγράφο, χαράκτρια και αγιογράφο Εύα Βασδέκη, την αδελφή μου, αυτή ουσιαστικά προέκυψε ως μία φυσική ροή των πραγμάτων στην ζωή. Μεγαλώσαμε βουτηγμένες (με την θετική έννοια της λέξης) στις τέχνες: θεατρικές παραστάσεις και κονσέρτα κλασικής μουσικής στην κομμουνιστική Πράγα, εννιάχρονα κοριτσάκια στεκόμασταν μπροστά στην Μόνα Λίζα στο Λούβρο, πριν τον πανζουρλισμό των πληθών που ακολούθησε αργότερα, κάθε Σαββατοκύριακο μας ανέβαζε η μητέρα μας στον ιερό βράχο της Ακρόπολης και ζωγραφίζαμε, ο ξάδελφός μου ο Radek εμφάνιζε τα ασπρόμαυρα φιλμάκια του μέσα στο μπάνιο του σπιτιού μας στην υπέροχη περιοχή της Flora στην τσέχικη πρωτεύουσα... Μεγαλώσαμε με εικόνες. Εικόνες όλων των ειδών. Η αδελφή μου στράφηκε τα τελευταία χρόνια στην Βυζαντινή Εικόνα, έχοντας περάσει από την σύγχρονη τέχνη, κι εγώ βρίσκομαι πάνω από 25 χρόνια στην Φωτογραφική Εικόνα. Εικόνες είναι όλα. Απλώς η τελική ερμηνεία αλλάζει.

«Φωτογραφίζω για να θυμάμαι» σημειώνεις και τονίζεις. Μπορούν οι φωτογραφίες να διαμορφώσουν τη μνήμη μας τελικά; Έχεις βρει απάντηση;

Αυτό που γράφω στην ιστοσελίδα μου, «Φωτογραφίζω για να θυμάμαι», έχει προκύψει κατόπιν πολυετούς σκέψης και ανάλυσης - δεν ήταν πηγαία έμπνευση της στιγμής. Η φωτογραφία μπορεί να είναι μνήμη, μπορεί όμως να είναι και παραποίηση της μνήμης.

Μερικές φορές κοιτάζω φωτογραφίες του παρελθόντος και σκέφτομαι πως στην πραγματικότητα απομονώνουν μία συγκεκριμένη στιγμή, ένα συγκεκριμένο συναίσθημα μόνο και όλα τα υπόλοιπα που υπήρξαν την ώρα της φωτογράφησης, έχουν χαθεί στον χρόνο.

Η φωτογραφία εμπεριέχει ταυτόχρονα το ψέμμα και την αλήθεια της μνήμης μας. Εκ των υστέρων, μπορεί να επιλέξει ο καθένας μας, τιι προτιμά να κρατήσει. Πόσες φορές βλέπουμε μπροστά μας χαμογελαστές οικογενειακές φωτογραφίες, ενώ μπορεί να γνωρίζουμε ότι λίγα λεπτά, ή και δευτερόλεπτα, πριν το κλικ, είχε γίνει ένας άσχημος τσακωμός...

Τι ορισμό θα έδινες στην ποιητική φωτογραφία;

Τι ωραία έκφραση, ποιητική φωτογραφία! Πιστεύω πως εμείς οι γυναίκες φωτογράφοι έχουμε μία πιο δυνατή επαφή με την ποίηση στην φωτογραφία (αν και εδώ ο μέγας ποιητής της φωτογραφικής εικόνας, ο Josef Sudek, θα μου έλεγε κάτι στα τσέχικα, στη μητρική μας γλώσσα!). Εδώ θα αναιρέσω τα ίδια μου τα λεγόμενα: η ποίηση υπάρχει παντού, κάθε στιγμή, γύρω μας. Το θέμα είναι ποιός/ποιά επιλέγει να την Δει πραγματικά.

Ζούμε σε μια εποχή αντι-ποιητική και με την εξέλιξη της τεχνολογίας - και άλλων παραγόντων - απομακρυνόμαστε ολοένα και περισσότερο από την ποίηση μέσα μας. Η ποίηση είναι η καθημερινή μαγεία μέσα μας και έξω από εμάς. Τα μικρά παιδιά, τα οποία δεν έχουν “διαβρωθεί” ακόμη από τον ενήλικο ανθρώπινο εαυτόν, βλέπουν και βιώνουν ακόμη με ποιητικό τρόπο τα πάντα. Αυτός ο ποιητικός, μαγικός εαυτός χάνεται κυρίως εξαιτίας του (παραδοσιακού) εκπαιδευτικού συστήματος και άλλων στοιχείων, αλλά αυτή είναι μία γιγάντια συζήτηση που δεν συνάδει με το θέμα μας.

«Βρισκόταν σε κώμα για μια εβδομάδα όταν ήταν παιδί...ίσως αυτό επηρέασε την μνήμη της”, διαβάζω εξευρευνώντας τον ιστότοπο σου, συνεχίζω και βρισκόμαι απέναντι στο “Το φαντασιακό και το πραγματικό γίνονται ένα». Μπορείς να μας πεις περισσότερα σχετικά με τα μικρά κειμενάκια που τοποθέτησες ανάμεσα στις φωτογραφίες σου και που μπορούν να τα συναντήσουν αν πλοηγηθούν στον προσωπικό διαδικτυακό σου χώρο.

Οι λέξεις και οι εικόνες με συνοδεύουν από τότε που άρχισα να γράφω. Η λογοτεχνία είναι από τα σημαντικότερα πράγματα στη ζωή μου. Η φωτογραφία ήρθε μετά. Τώρα συμπορεύονται.

Όλες οι φωτογραφίες σου από τις σειρές Haiku, Life through a window, My Shadow World διακατέχονται από μία υψηλή ευαισθησία, τουλάχιστον έτσι το νιώθω εγώ. Και με ταξιδεύουν με πολύ τρυφερό τρόπο σε πολύ δικά μου βιώματα, θεωρώ πως δεν υπάρχει αντίσταση σε αυτή την ευαισθησία. Πώς αισθάνεσαι όταν ο θεατής ταυτίζεται και συμπαρασύρεται από τις δικές σου εικόνες;

Εκτιμώ βαθύτατα αυτά που αισθάνεσαι βλέποντας τις φωτογραφίες μου. Πιστεύω πως αυτή η εκτίμηση, είναι ανεκτίμητη. Η σχέση του θεατή και του δημιουργού, είναι μια αμφίδρομη σχέση. Και τα πράγματα περιπλέκονται ακόμη περισσότερο όταν ο θεατής είναι και δημιουργός και ο δημιουργός γίνεται θεατής. Όπως στη δική μας περίπτωση.

Θεωρείς πως υπάρχουν μέρη που στην καθημερινότητα προσπερνάμε και εκεί μπορεί να κρύβεται μία πιο ποιοτική φωτογραφία;

Πάντα! Είναι παντού γύρω μας! Συνηθίζω να δίνω μία πολύ απλή - σε πρώτη ανάγνωση - άσκηση στους μαθητές μου (είτε είναι παιδιά, είτε είναι... 80 ετών!): Αύριο, την ώρα που θα κάνετε ακριβώς αυτά που κάνετε κάθε μέρα, αρχίστε να παρατηρείτε μόνο τις σκιές γύρω σας, μην κοιτάζετε τίποτε άλλο, μόνο τις σκιές. Δοκιμάστε το, αν δεν το έχετε κάνει ήδη, θα ΔΕΙΤΕ μιαν άλλη, παράλληλη πραγματικότητα. Κοιτάξτε τα πράγματα που κοιτάτε κάθε μέρα, από μία διαφορετική οπτική γωνία. Είναι αποκαλυπτικό!

Υπάρχουν καλλιτέχνες που σε έχουν επηρεάσει και αν ναι θα ήθελα να τους αναφέρεις;

Σε αυτήν την ερώτηση, έχω πάντα την ακατανίκητη επιθυμία να απαντήσω κλασικά - όπως απαντούν οι περισσότεροι - “ναι, είναι πολλοί, αλλά δεν μπορώ να ξεχωρίσω κάποιον...”. Και βέβαια, όλοι επηρεαζόμαστε από πράγματα και ανθρώπους που βλέπουμε, συναντάμε, μελετάμε, δεχόμαστε, αρνούμαστε.

Από μικρή, όταν μιλούσα ελληνικά (μέχρι και σήμερα) με ρωτούσαν στην Ελλάδα, “από πού είσαι;” κι απαντούσα με μία δυσφορία, “μισή Ελληνίδα και μισή Τσέχα”. Γιατί δυσφορία; Διότι η ερώτησή αυτή υποσυνείδητα εμπεριέχει έναν χαρακτηρισμό εκ μέρους του αγνώστου και υπαινίσσεται, “δεν είσαι πραγματικά Ελληνίδα”. Εδώ και αρκετά χρόνια, αυτοσαρκαστικά, ρωτάω τον εαυτό μου, “Λοιπόν, ποιό μισό είναι το ελληνικό και ποιό είναι το τσέχικο”; Είναι θείο δώρο και... κατάρα συνάμα να προέρχεσαι από δύο πατρίδες! Δεν θα αποκαλύψω όμως εδώ ‘γιατί’. Άλλωστε είναι ένα διαφορετικό θέμα, αυτό των δίγλωσσων ανθρώπων, το οποίο δεν αφορά στην φωτογραφία (σίγουρα;).

Γιατί όμως κάνω αυτή την φαινομενικά άσχετη παρένθεση; Διότι εκεί βρίσκεται στην ουσία, η απάντησή μου στο ερώτημα περί επιρροής. Οι Τσέχοι φωτογράφοι με είχαν επηρεάσει πριν καν τους γνωρίσω. Δηλαδή; Οι εικόνες που βίωνα από μικρή στην τότε Τσεχοσλοβακία με επηρέασαν για όλη μου την ζωή, και την τέχνη μου. Ανέκαθεν έβλεπα εικόνες στην Τσεχοσλοβακία. Περπάταγα στους δρόμους της Πράγας επί κομμουνιστικού καθεστώτος, δίχως τουρίστες, διέσχιζα την γέφυρα του Καρόλου ολομόναχη, πέρναγα από την πλατεία του Vaclavak με τους αστυνομικούς να με κοιτάζουν επειδή φορούσα αμερικάνικα jeans...

Oι εικόνες αυτές, αν ξέρεις να ΒΛΕΠΕΙΣ, είναι καθοριστικές για όλη σου την ζωή. Και όταν άρχισα να μελετώ με πάθος τους Τσέχους φωτογράφους, αμέσως κατάλαβα γιατί φωτογράφιζαν έτσι. Οι εικόνες τους, ήταν και οι δικές μου εικόνες.
Τα περισσότερα χρόνια - παρόλο που φωτογραφίζω αδιάκοπα - αφοσιώθηκα εντέλει στην προώθηση του έργου των Τσέχων φωτογράφων στην Ελλάδα. Έχω διοργανώσει εκθέσεις τους, έχω γράψει εκατοντάδες αφιερώματα στις εκδόσεις του περιοδικού “Φωτογράφος”, στο υπέροχο πολιτιστικό περιοδικό που δεν κυκλοφορεί πλέον, το “Highlights” και ούτω καθεξής. Είναι χαρακτηριστικό πως μια μέρα ένας σημαντικός επαγγελματίας του ελληνικού φωτογραφικού χώρου, μου είπε, “Δεν πληρώνεσαι από το Υπουργείο Πολιτισμού της Τσεχίας; Θα έπρεπε!”. Παρόλο που απεχθάνομαι την αυτο-προβολή, θα αδράξω την ευκαιρία της συνέντευξής μας και θα το πω αυτό εδώ: Πιστεύω πως δεν υπάρχει άλλος άνθρωπος στην Ελλάδα που να έχει προωθήσει την Τσέχικη Φωτογραφία όσο εγώ στη χώρα!

Μετράς μία εικοσαετία ως επαγγελματίας στον φωτογραφικό χώρο και παράλληλα είσαι μία νέα γυναίκα, σύζυγος και μητέρα. Ποιες είναι η δυσκολίες που αντιμετώπισες ή εξακολουθείς να αντιμετωπίζεις στην καθημερινότητα σου; Έχεις κληθεί ποτέ να απαντήσεις στο ερώτημα μητρότητα ή καριέρα;

Είμαι σίγουρη πως είναι κάτι που σε απασχολεί και σένα βαθύτατα. Στον υποτιθέμενο μοντέρνο 21ο αιώνα, δεν έχει αλλάξει απολύτως τίποτα στην ελληνική κοινωνία, όπου θεωρείται δεδομένο ότι η γυναίκα, μόλις... “μεταμορφωθεί” σε μητέρα, οφείλει να μείνει στο σπίτι (ξέρω ότι θα ακουστούν οι αντίθετες απόψεις με εύστοχα επιχειρήματα, τα οποία γνωρίζω εκ βαθέων). Όπως θεωρείται και δεδομένο και στις πιο σύγχρονες, δυτικές κοινωνίες ότι η γυναίκα είναι εκείνη που κάνει, κατά κύριο λόγο, τις οικοκυρικές δουλειές - δωρεάν! Τα τελευταία χρόνια, μελετώ συστηματικά τον φεμινισμό, την εκπαίδευση και την ψυχολογία και συνειδητοποιώ πως - παρά τις αξιολογότατες αλλαγές που έχουν συμβεί- αν κοιτάξουμε βαθιά, στην ρίζα του προβλήματος, δεν έχει αλλάξει κάτι ουσιαστικά (τουλάχιστον σε κοινωνίες όπως είναι η ελληνική).

Το ερώτημα ‘μητρότητα ή καριέρα’, δεν θα έπρεπε να υφίσταται σήμερα. Δεν θα έπρεπε μία γυναίκα (η οποία δεν έχει 1 νταντά, 2-3 καθαρίστριες, έναν μπάτλερ κοκ) να διχάζεται διαρκώς και να πρέπει να επιλέγει ποιόν ρόλο θα θυσιάσει εις βάρος του άλλου. Οι κοινωνικοί και οικονομικοί θεσμοί κάθε πολιτισμένης χώρας θα έπρεπε να δίνουν έναν μισθό (όχι απλώς επιδόματα) στη γυναίκα-μητέρα που επιλέγει να αποσυρθεί κάποια χρόνια από το κυνήγι της καριέρας. Εμείς οι γυναίκες έχουμε ταυτόχρονα πολλαπλούς ρόλους, γιατί θεωρείται δεδομένο ότι πρέπει να ανταμοίβεται συστηματικά μόνο ο αμιγώς επαγγελματικός;

Και για να απαντήσω ξεκάθαρα στο ερώτημα, ναι, οι δυσκολίες είναι ατελείωτες, καθημερινές και η γυναίκα πρέπει να έχει κάθε στιγμή, αβυσσαλέα δύναμη μέσα της. Ειδικά αν είναι και μόνη της σε αυτή την προσπάθεια.

Υπάρχουν κάποια μελλοντικά πλάνα που σχεδιάζεις και θα ήθελες να μας αποκαλύψεις;

Μετά από τόσα χρόνια αφοσίωσης στην προβολή του έργου εκατοντάδων ανερχόμενων και καταξιωμένων Ελλήνων, Τσέχων και άλλων φωτογράφων, θα ήθελα να... βουτήξω στις δικές μου, χιλιάδες αναλογικές και ψηφιακές φωτογραφίες. Είναι σα να έχεις ξεχασμένο, σε ένα όμορφο παλιό ξυλόγλυπτο μπαούλο, έναν μικρό θησαυρό και νιώθεις πλέον έτοιμη να τον... ξεθάψεις. Να ανασύρεις τη Μνήμη από τον Λήθαργο. Ναι, είμαι πια έτοιμη...