Πώς να γίνεις φωτογράφος πετώντας στα σκουπίδια τη φωτογραφική σου μηχανή

Με την ευκαιρία της έκθεσης «Capturing The Future - Φωτογραφία στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης» που γίνεται στην Αίθουσα Allatini-Dassault του Γαλλικού Ινστιτούτου Θεσσαλονίκης και διαρκεί μέχρι τις 19 Δεκεμβρίου, οι επιμελητές της έκθεσης Μαρία Κενανίδου (ιστορικός τέχνης, ανεξάρτητη επιμελήτρια, μέλος της Hellenic Association of Art Critics-AICA-Hellas) και ο Θανάσης Ράπτης (φωτογράφος) αναλαμβάνουν να μας εισαγάγουν σ’ ένα ζήτημα για το οποίο οι πιο πολλοί από εμάς γνωρίζουν ελάχιστα.

Υπήρχε μια εποχή που χρειαζόσουν ένα σωρό πράγματα: φωτογραφικές μηχανές, φακούς,  φίλτρα, φιλμ, σκοτεινό θάλαμο και άπειρες ώρες. Θυμάμαι ανθρώπους να λένε ότι η Φωτογραφία είναι μια υπέροχη τέχνη, μόνο που είναι ακριβή. Με την τεχνητή νοημοσύνη φαίνεται ότι τα προβλήματα λύνονται. Δεν χρειάζεσαι καθόλου εξοπλισμό. Αρκεί να δώσεις ένα περιγραφικό κείμενο στη ΜΗΧΑΝΗ κι εκείνη θα σου βγάλει εικόνες (και video) που εκτός ότι θα είναι άρτιες, κανείς δεν θα πιστεύει ότι δεν φτιάχτηκαν από σένα. Ακούγεται εύκολο αλλά προφανώς δεν είναι. Δεν είναι όμως ούτε ανώδυνο, κρύβει κινδύνους όπως οτιδήποτε αρχίζει να βάζει τον άνθρωπο στην άκρη. Αν και ενδεχομένως η πρώτη σου σκέψη είναι να δαιμονοποιήσεις ένα τέτοιο φαινόμενο, είναι προφανές ότι θα ήταν καλύτερα να το γνωρίσεις. Η Μαρία Κενανίδου και ο Θανάσης Ράπτης έστησαν στη Θεσσαλονίκη μια πολύ ενδιαφέρουσα έκθεση με τίτλο «Capturing The Future - Φωτογραφία στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης». Στην έκθεση συμμετέχουν οι Αργυριάδης Κωστής, Βαλιανάτος Θωμάς, Βενετόπουλος Μπάμπης, Γεωργιάδης Ηλίας-Κοτσιάνη Δάφνη, Dunnebier Ingo, Δρόσος Γιώργος, Καρκατσέλη Νίκη, Καριωτάκη Φωτεινή, Κουζούνη Τερψιχόρη, Λυμπεράκης Τάσος, Μέρτζος Δημήτρης, Μπλιάτκας Ζήσης, Μπουντούρογλου Φανή, Marthas Krai, Ντεξής Στυλιανός-Βουνάτσου Μυρτώ, Παναγιωτάκης Σταύρος, Πάλλας Θανάσης, Παπαδοπούλου Γιούλα, Πατρικίου Στεφανία, Ράπτης Θανάσης, Τσάσης Διονύσης-Βουκαλής Ορέστης Synergy art. Οι δύο επιμελητές ετοιμάζουν για τις 16 Δεκεμβρίου και μια Ημερίδα στην οποία θα απαντηθούν, εκτός από ζητήματα που αφορούν τη Φωτογραφία, την Τεχνητή Νοημοσύνη και τον ψηφιακό κόσμο όπως αυτός εμφανίζεται μπροστά μας σήμερα, και ζητήματα φιλοσοφικά αλλά και ψυχαναλυτικά όσον αφορά τη νέα πραγματικότητα στην οποία καλείται να μετάσχει ο άνθρωπος ως πρόσωπο.

Η φωτογραφία στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης

Φαίνεται πως η τεχνητή νοημοσύνη είναι πλέον μέρος της ζωής μας. Σε ποιους τομείς τη βλέπετε να κάνει πιο αισθητή την παρουσία της;

Μαρία Κενανίδου: Αν και σε εμβρυακή μορφή η τεχνητή νοημοσύνη εξελίσσεται ραγδαία και επιφέρει οριζόντιες και ριζικές αλλαγές επηρεάζοντας πολλαπλά την καθημερινή ζωή αλλά και την εξέλιξη όλων των ερευνών σε όλα τα επιστημονικά πεδία. Η παρουσία της εκτός από το πεδίο του πολιτισμού στο οποίο αναφερόμαστε στην έκθεση και την Ημερίδα στις 16 Δεκεμβρίου, καθίσταται πιο αισθητή στην αυτοματοποίηση των διαδικασιών παραγωγής, στην ανάλυση ιατρικών δεδομένων και τη ιατρική διάγνωση, στην παραμετροποίηση της επιθυμίας, στον αυτόματο χειρισμό χρηματοοικονομικών διαδικασιών, τον προγραμματισμό επενδύσεων και τον έλεγχο κινδύνων, στην ανάπτυξη λογισμικού και υπηρεσιών που βασίζονται σε μηχανική μάθηση και τα νευρωνικά δίκτυα, σε εξατομικευμένες συστάσεις, ανάλυση δεδομένων και βελτίωση της εμπειρίας του χρήστη, στον έλεγχο και την πρόβλεψη περιβαλλοντικών προβλημάτων, όπως η παρακολούθηση των αλλαγών του κλίματος, στην ανάλυση γενετικών δεδομένων και την πρόβλεψη πιθανών φαρμάκων, σημαντική επίδραση στον τομέα του πολέμου και του στρατηγικού σχεδιασμού, στην ανίχνευση και την αντιμετώπιση κυβερνοεπιθέσεων, καθώς και στην προστασία των συστημάτων επικοινωνίας και πληροφορικής.

Θανάσης Ράπτης: Η τεχνητή νοημοσύνη ήδη είναι κομμάτι της λειτουργίας πολλών συσκευών καθημερινής χρήσης και μάλιστα αυτό διαφημίζεται δεόντως από τους κατασκευαστές. Σ' εμάς τους καθημερινούς ανθρώπους μάλλον θα συνεχίσει να δίνεται με το σταγονόμετρο και ως δέλεαρ για περαιτέρω κατανάλωση. Ήδη λειτουργούν πολλές πλατφόρμες συγγραφής κειμένων, δημιουργίας σταθερών εικόνων και βίντεο κλπ. που δίνουν δωρεάν κάποιες δοκιμαστικές χρήσεις και στη συνέχεια απαιτούν εγγραφή και πληρωμή. Το ανησυχητικό όμως είναι η κρυφή χρήση -που μπορεί να έχει ξεκινήσει ήδη από καιρό- από τα κέντρα εξουσίας κάθε είδους σ' όλο τον κόσμο.

Αρκετοί είναι ιδιαίτερα καχύποπτοι απέναντι σ’ αυτήν εισβολή. Ποια είναι τα θετικά που νιώθετε ότι μπορεί να φέρνει και ποια τα αρνητικά;

ΜΚ: Όπως κάθε νέο δυνατό εργαλείο έχει ιανικό πρόσωπο και όπως πάντα, η χρήση του το καθιστά χρήσιμο για τον άνθρωπο ή όχι. Στη συγκυρία της απόλυτης εξειδίκευσης και του κατακερματισμού της συσσωρευμένης γνώσης, η τεχνητή νοημοσύνη αποτελεί το πλέον απαραίτητο εργαλείο που σε ελάχιστο χρόνο μπορεί να ενοποιήσει τις βάσεις δεδομένων, να συνάγει στοιχεία από ένα παγκόσμιο ιστό και να εξαγάγει αποτελέσματα ακυρώνοντας χωροχρονικές αποστάσεις. Η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να προσφέρει ευκολίες στην καθημερινή ζωή βοηθώντας στην εκτέλεση καθημερινών καθηκόντων, όπως τον προγραμματισμό εργασιών, την αναζήτηση πληροφοριών. Μπορεί να επιφέρει πρόοδο και εξέλιξη σε διάφορους τομείς της τεχνολογίας, βελτιώνοντας την αποτελεσματικότητα, την καθημερινή ζωή, να βελτιώσει την ποιότητα υπηρεσιών, όπως η υγεία, η εκπαίδευση και η ψυχαγωγία, να αυτοματοποιήσει καθημερινές εργασίες εξοικονομώντας χρόνο για άλλες δραστηριότητες. Από την άλλη μπορεί να οδηγήσει σε απώλεια θέσεων εργασίας, σε απώλεια βασικών δεξιοτήτων, αυτεξούσιου και αυτονομίας και σε ανισότητες καθώς δεν έχουν όλοι ισότιμη πρόσβαση σε αυτήν. Και τέλος, η συλλογή και ανάλυση μεγάλων ποσοτήτων δεδομένων από συστήματα τεχνητής νοημοσύνης μπορεί να προκαλέσει ανησυχίες σχετικά με την ιδιωτικότητα και απειλή για την κοινωνικοπολιτική μας οντότητα.

Τι σας έκανε να προχωρήσετε στην έκθεση «Capturing the Future - Φωτογραφία στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης»;

ΜΚ: Το θέμα της ΤΝ βρίσκεται «πάνω στο φτερό του καρχαρία» κατά Νίκο Καββαδία και αυτό απέδειξε το πλήθος κόσμου που επισκέφθηκε την έκθεση. Αποδέχθηκα την πρόταση του Φωτογραφικού Κέντρου Θεσσαλονίκης για επιμέλεια καθώς υπήρξε το επιστέγασμα ενός κύκλου σεμιναρίων του ΦΚΘ. Βρισκόμαστε σε ένα νέο σύνορο τέχνης και τεχνολογίας, σε μία «υπαρξιακή καλλιτεχνική αστάθεια» ως προς τον νέο τρόπο απεικόνισης και αποτύπωσης της αντίληψης, της γνώσης και της αυτογνωσίας. Θεώρησα ότι η έκθεση μπορεί να αποτελέσει απόπειρα για οικειοποίηση του ανοίκειου, για προσπάθεια να ανιχνεύσουμε, να αφουγκραστούμε το νέο μέσο χωρίς φόβο. Για να έχεις κριτική στάση απέναντι στα πράγματα πρέπει να τα γνωρίζεις! Επίσης η φωτογραφία διαθέτει πάντοτε πολιτικό υπόστρωμα, ακόμη κι όταν δεν το δείχνει. Ίσως η πραγματική δύναμή της να προέρχεται από τη σε βάθος ανάγνωση της κοινωνικής συνθήκης, που σήμερα είναι πολύπλοκη, ρευστή, ισχυρά καθοδηγούμενη. Το μέσο της φωτογραφίας μπορεί να συμβάλει ουσιαστικά στην αφύπνιση της συνείδησης σε μια ιστορική στιγμή που ίσως αυτό μοιάζει απαραίτητο όσο ποτέ.

Ποια είναι τα ζητήματα που σας απασχολούν περισσότερο σε σχέση με τη φωτογραφία -και την τέχνη εν γένει- ως προς την τεχνητή νοημοσύνη;

ΜΚ: Η φωτογραφία μέχρι τώρα είχε επιτύχει με το «πάγωμα του χρόνου», να κάνει τον χρόνο ορατό, να τον στερεώσει, αποτυπώνοντάς τον σε διαφορετικές επιφάνειες. Τώρα, στη «μεταφωτογραφία», από «μολύβι της φύσης» και «καθρέφτης του κόσμου», ακολουθεί αλλοιωμένες πρακτικές θέασης και καταγραφής εικόνων, ουσιαστικά αποποιείται τον ρόλο της ως προς τη σύλληψη του πραγματικού. Πλέον ο συμπεριλαμβανόμενος αλγοριθμικός υπολογισμός και οι πρακτικές που εισάγονται, έχουν τη δυνατότητα να δημιουργήσουν κάτι που μοιάζει με φωτογραφία στον ανθρώπινο παρατηρητή, αλλά που όμως αποτελεί εννοιολογικό συμπύκνωμα απεικόνισης πολλών επικαλυπτόμενων παραμετροποιημένων χαρακτηριστικών. Οι μηχανικά παραγόμενες εικόνες, προκαλούν μία μετατόπιση που ερμηνεύεται ως σύγχυση του πραγματικού με το εικονικό, με όρους αποπροσανατολισμού και απώλειας, μεταβάλλοντας, με την πάροδο του χρόνου, τη συστατική διαμόρφωση του ανθρώπινου αισθητηρίου. Ο μετασχηματισμός αυτός της όρασης και της ορατότητας βασισμένος στη μηχανή, συνοδεύεται από την αυτοματοποίηση της αντίληψης και τελικά διαταράσσει την εμπιστοσύνη που έχει ο άνθρωπος στην οπτική πληροφορία. Έπειτα, η ανάγκη προάσπισης του δικαιώματος στην ιδιωτικότητα γίνεται επιτακτική. Η Shoshana Zuboff (2015) εισάγει τον όρο «Καπιταλισμός της Επιτήρησης» (Surveillance Capitalism), για να αναφερθεί στη συσσώρευση κέρδους μέσω της χρήσης δεδομένων και ο David Lyon (1994), τον όρο «Ηλεκτρονικό Πανοπτικό» (Electronic Panopticon) με τον οποίο περιγράφει το πανοπτικό μοντέλο εξουσίας με χαρακτηριστικά όπως η επιβολή μιας κανονιστικής πειθαρχίας. Η υπερβάλλουσα ορατότητα του υποκειμένου και η συσσώρευση πληροφοριών από τα προφίλ των χρηστών τροφοδοτεί την παράνομη αγορά προσωπικών δεδομένων, προωθώντας την εμπορευματοποίησή τους από τις ιδιοκτήτριες εταιρίες των πλατφορμών κοινωνικής δικτύωσης.

Να αρχίσω να πιστεύω ότι όλο αυτό το πράγμα είναι επικίνδυνο;

ΜΚ: Σε κάθε μεταβατική περίοδο που συμβαίνει αλλαγή των παραδοσιακών μέσων στην καλλιτεχνική παραγωγή καλό είναι να μη δαιμονοποιούμε τη χρήση του νέου μέσου αλλά να βρισκόμαστε σε επαγρύπνηση. Η Τεχνητή Νοημοσύνη μπορεί να προσφέρει ευελιξία και απεριόριστες δυνατότητες αλλά ταυτόχρονα μπορεί να αντικαταστήσει την ανθρώπινη δημιουργικότητα και να οδηγήσει σε απώλεια προσώπου, να θέσει θέματα πατρότητας του δημιουργού του έργου τέχνης, να κατασκευάσει και να παραποιήσει οπτικές πληροφορίες και ντοκουμέντα κάνοντάς μας ευάλωτους στο δίπολο αληθές-ψευδές, να παραβιάζει τα πνευματικά δικαιώματα. Η τεχνητή νοημοσύνη κάνει άλματα και τα όρια της Ηθικής της όρασης είναι υπό διαμόρφωση. Βρισκόμαστε μόνο στην αρχή της συζήτησης! Ο Ηρακλής Παπαϊωάννου θα δώσει στην Ημερίδα μας περισσότερες απαντήσεις πάνω σ’ αυτό.

Με την ψηφιακή φωτογραφία είχαμε έναν νέο περιβάλλον στην τέχνη της Φωτογραφίας. Η τεχνητή νοημοσύνη τι καινούργιο φέρνει;

ΘΡ: Από τον προπροηγούμενο αιώνα που εφευρέθηκε η φωτογραφική μηχανή, η λογική της λειτουργίας της δεν άλλαξε καθόλου: ήταν πάντα ένα σκοτεινό κουτί με μια φωτοευαίσθητη επιφάνεια (φιλμ). Έχοντας περάσει πλέον στην ψηφιακή εποχή, ο αισθητήρας έρχεται να αντικαταστήσει το φιλμ. Πρόκειται για ένα τσιπ σιλικόνης όπου, εκτός από κυκλώματα, διαθέτει και μια φωτοευαίσθητη επιφάνεια, πάνω στην οποία εστιάζεται το είδωλο του φωτογραφικού θέματος. Στην επεξεργασία της φωτογραφικής εικόνας μετά τη λήψη, έχουμε περάσει από τον παραδοσιακό σκοτεινό θάλαμο με τα χημικά στις εφαρμογές τύπου Photoshop. Στην πορεία καταλάβαμε ότι αυτού του τύπου οι εφαρμογές ήταν ενός είδους σκοτεινοί θάλαμοι, που όμως πρόσφεραν, εκτός από ευκολία, ξεκούραστη δουλειά και καθαριότητα, και άπειρα εξελιγμένα εργαλεία με τα οποία είχαμε τη δυνατότητα να εξελίξουμε τη δημιουργικότητά μας. Μέχρι εκεί όμως. Ο δημιουργός πάντα είχε τα ηνία και η τεχνολογία ήταν απλά το μέσο. Με την εισβολή της νέας τεχνολογίας που βασίζεται στην τεχνητή νοημοσύνη και στη δημιουργία φωτογραφικής εικόνας δεκάδες σχετικές πλατφόρμες μας προσκαλούν να δοκιμάσουμε: Τροφοδοτούμε την πλατφόρμα με περιγραφικά κείμενα κι αυτή δημιουργεί φωτογραφικές εικόνες από το πουθενά! Χωρίς πλέον να είναι υποχρεωτική η χρήση της φωτογραφικής μηχανής και με βάση την τυχαιότητα και τον πλούτο των πληροφοριών που χαρίζουν απλόχερα οι χρήστες, αυτές οι πλατφόρμες δημιουργούν άψογες φωτογραφίες που ακόμη και οι πλέον ειδικοί αδυνατούν να ξεχωρίσουν ότι δεν υπάρχει από πίσω άνθρωπος-δημιουργός. Περισσότερα θα μας εξηγήσει ο Δούκας Καπάνταης στην Ημερίδα.

Σε κάποιο από τα κείμενα που αφορούν την έκθεση αναφέρεστε πέρα από την ψηφιακή τέχνη και την τεχνητή νοημοσύνη και στην εικονική πραγματικότητα (VR), την επαυξημένη πραγματικότητα (AR) ακόμη και την non-fungibletoken (NFT). Θα μπορούσατε να κάνετε ένα ξεκαθάρισμα αυτών των όρων για όσους από εμάς δεν είμαστε ιδιαίτερα εξοικειωμένοι;

ΘΡ: Η εικονική πραγματικότητα (VR) δημιουργεί ένα εικονικό περιβάλλον με τη χρήση ειδικού εξοπλισμού που φοράει ο θεατής στο κεφάλι του και 'βιώνει' μια τρισδιάτατη, ψηφιακή πραγματικότητα, μέσα στην οποία μπορεί να περιηγηθεί. Η επαυξημένη πραγματικότητα (AR) δίνει τη δυνατότητα στον θεατή σε πραγματικό χρόνο να έχει την εμπειρία της θέασης του φυσικού περιβάλλοντος με επαυξημένα στοιχεία, όπως βίντεο, ήχο, 2D ή 3D γραφικά ή δεδομένα τοποθεσίας μέσω υπολογιστικών συσκευών. Τα Μη Εναλλάξιμα Κρυπτοπαραστατικά (non-fungible token, NFT) αποτελούν κρυπτογραφημένα στοιχεία βασισμένα σε δίκτυο Blockchain, με μοναδικούς κωδικούς αναγνώρισης και μεταδεδομένα που τα διακρίνουν μεταξύ τους και σε σχέση με άλλα, παρέχοντας τη δυνατότητα σύνδεσής τους με φυσικά ή ψηφιακά περιουσιακά στοιχεία, ακόμη και με οποιοδήποτε ψηφιακό αρχείο-έργο τέχνης, όπως φωτογραφίες, βίντεο, ήχος και άλλους τύπους πολυμέσων και μπορούν να πωληθούν με κρυπτονομίσματα.

Στην ημερίδα που διοργανώνετε στο πλαίσιο της Έκθεσης, τίθενται πέρα από ζητήματα τέχνης και τεχνολογίας αρκετά ψυχαναλυτικά ζητήματα. Για ποιους λόγους;

ΜΚ: Η απίστευτη παραγωγή και διανομή ψηφιακών εικόνων ενισχύει έναν σημαντικό μετασχηματισμό της σύγχρονης γραμματικής της όρασης, θεμελιώδους σημασίας για τη γνώση και ανάγνωση του κόσμου και του εαυτού. Επηρεάζει άμεσα το σύγχρονο υποκείμενο που σε αυτή τη μεταβατική περίοδο, σχοινοβατώντας ανάμεσα στο πραγματικό και το φανταστικό, μένει μετέωρο, ευάλωτο, επισφαλές και ανασφαλές. Συγκροτεί ένα νέο οπτικό κώδικα, με μία -μη ανιχνεύσιμη ακόμη- μεταμορφωτική δύναμη, σε αυτή τη μεταβατική στιγμή της οπτικής κουλτούρας. Εισβάλλει στη διαμόρφωση ταυτοτήτων και πλασματικών κόσμων επιφανειακής ευεξίας και ευημερίας αλλοιώνοντας την αισθητική και την προσδοκία του πραγματικού και του ανθρώπινου. Τροφοδοτεί τη ναρκισσιστική αυτοκατασκευή και αυτοπαρουσίαση, εντείνοντας στο έπακρο την εποχή του «ακραίου εαυτού». Οι απαντήσεις όμως σ’ αυτά τη ζητήματα θα δοθούν από τους πλέον ειδικούς, τον Κωνσταντίνο Γεμενετζή και τον Ιωάννη Παπαδόπουλο στην Ημερίδα μας.

Ποια είναι τα σημαντικότερα σημεία που πιστεύετε ότι θα εντυπωσιάσουν τον επισκέπτη της Έκθεσης;

ΘΡ: Πιστεύω ότι ο θεατής της έκθεσης θα εντυπωσιαστεί από τη διαρκή εναλλαγή εικόνων, τυπωμένων και ψηφιακών, σταθερών και κινούμενων, που έχουν δημιουργηθεί με τη χρήση τεχνητής νοημοσύνης ή άλλων νέων τεχνολογιών και ξεπερνούν με την ποικιλία και την πρωτοτυπία τους κάθε φαντασία!

Υπάρχουν σχέδια για άλλες εκθέσεις στο μέλλον που θα εμπλέκουν στην προβληματική τους και την τεχνολογία;

ΜΚ : Ευελπιστούμε να την κατεβάσουμε στην Αθήνα όπως και την ημερίδα μας με ομιλητές- συγγραφείς διεθνούς φήμης, όπως τον Julian Stallabrass, την Joanna Zylinska και τον Μάνθο Σαντοριναίο.

ΘΡ : Οι ειδικοί λένε ότι ακόμη δεν βρισκόμαστε παρά στο εισαγωγικό επίπεδο όσον αφορά την τεχνητή νοημοσύνη. Το μέλλον σ' αυτόν τον τομέα είναι ακόμη αχαρτογράφητο και το αύριο που μας ξημερώνει θα είναι γεμάτο εκπλήξεις! Ως καλλιτέχνες προσπαθούμε να κατανοήσουμε τις νέες προκλήσεις -εν πολλοίς ανοίκειες- που μας φέρνει η νέα τεχνολογία. Το μέλλον λοιπόν θα μας δείξει αν θα επιβιώσουμε καλλιτεχνικά -με τον έναν ή τον άλλον τρόπο- και αν θα διοργανώσουμε ή θα συμμετάσχουμε σε εκθέσεις που θα έχουν να κάνουν με τις αυριανές νέες, ακόμη πιο εξελιγμένες τεχνολογίες.