Παναγιώτης Παπαδημητρόπουλος - Μεταπορτρέτα: Μία σπουδή στο ανθρώπινο πρόσωπο

H ενότητα «Μεταπορτρέτα» του Παναγιώτη Παπαδημητρόπουλου απαρτίζεται από πορτρέτα φοιτητών του εργαστηρίου φωτογραφίας της Σχολής Καλών Τεχνών του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, τα οποία καθώς εκτυπώνονται αλλάζουν μορφή. Στο τελικό αποτέλεσμα αποτυπώνεται όχι μόνο το απεικονιζόμενο πρόσωπο, αλλά και ένα μέρος των διαδικασιών που λαμβάνουν χώρα στον σκοτεινό θάλαμο. Αυτό επιτυγχάνεται με διάφορους τρόπους: α) επιθέτοντας τα δοκιμαστικά τεστ επάνω στο ήδη τυπωμένο φωτογραφικό χαρτί, όπως είναι βρεγμένο μετά από το πλύσιμο, β) επαναλαμβάνοντας κομμάτια της αρχικής εικόνας εκφωτισμένα με διαφορετικούς χρόνους ώστε να παρουσιάζονται είτε πιο σκούρα είτε πιο φωτεινά από το κανονικό, γ) παράγοντας κολάζ με τις ήδη πλυμένες φωτογραφίες, τα οποία απεικονίζουν σύνθετα υβριδικά πορτρέτα που ανήκουν σε διαφορετικά πρόσωπα. Έτσι, με κάποιες απλές χειρονομίες στον σκοτεινό θάλαμο, μεταφερόμαστε σε έναν άλλο χώρο, σε έναν νέο τύπο πορτρέτου, πρωτότυπο και πιο προσωπικό, που ονομάζω «Μεταπορτρέτο» και χαρακτηρίζεται έντονα από την υλικότητα της αναλογικής φωτογραφίας. 

Θα μπορούσε να ισχυριστεί κάποιος ότι, τελικά, στα «Μεταπορτρέτα» δεν είναι το πορτρέτο το κύριο θέμα, αλλά η διαδικασία εκτύπωσης. Στην πραγματικότητα το ένα αναδεικνύει το άλλο. Μέσα από την αμφίδρομη σχέση ανάμεσα στο πρόσωπο και τη διαδικασία εκτύπωσης υποδηλώνεται πιο έντονα η σημασία του προσώπου, καθώς το μάτι του θεατή δεν προσπερνά την εικόνα, αλλά εστιάζει επίμονα πάνω της προκειμένου να κατανοήσει αυτό που έχει μεσολαβήσει ανάμεσα στη λήψη και το τελικό αποτέλεσμα. Μπορούμε, λοιπόν, να πούμε πως τα «Μεταπορτρέτα» αντιπροσωπεύουν, εν τέλει, μία σπουδή στο ανθρώπινο πρόσωπο. Μελετώντας διεξοδικά ένα μεταπορτρέτο, εισερχόμαστε βαθύτερα στην ουσία της έκφρασης, στο μυστήριο του βλέμματος του απεικονιζόμενου, στην ιερότητα του προσώπου. Κάθε πρόσωπο είναι μοναδικό· απεικονίζει την ανθρωπινότητα του ανθρώπου. Πίσω από κάθε πρόσωπο φανταζόμαστε τη ζωή του, το παρελθόν αλλά και το μέλλον του, τη μοναδικότητα της ύπαρξης. 

Επιπλέον, τα «Μεταπορτρέτα» δημιουργούνται σε μία χρονική στιγμή έντονων συζητήσεων σχετικά με τις εικόνες που παράγονται με τη βοήθεια της τεχνητής νοημοσύνης. Υπό αυτό το πρίσμα, αποτελούν μια πρόκληση αλλά και μία απάντηση στη μόδα των πορτρέτων ΑΙ (artificial intelligence). Θα μπορούσε η τεχνητή νοημοσύνη να φανταστεί εκ του μηδενός και να δημιουργήσει παρόμοιου τύπου εικόνες που να παραπέμπουν στην υλικότητα της αναλογικής φωτογραφίας;

Τι αντιπροσωπεύουν τα «Μεταπορτρέτα» για σένα;
Είναι η συνέχεια μιας προηγούμενης ενότητας με τίτλο «Μεταφωτογραφίες» του 2008 και 2014 στην οποία το κύριο θέμα ήταν το αστικό τοπίο με φωτογραφίες που είχαν ληφθεί κυρίως στο Παρίσι. Και στα «Μεταπορτρέτα» εφαρμόζω την ίδια τεχνική. Το «Μετά» αφορά την επεξεργασία που μεσολαβεί στον σκοτεινό θάλαμο. Δηλαδή, όταν εκτυπώνω μια φωτογραφία στον σκοτεινό θάλαμο επιχειρώ κάποιες επεμβάσεις είτε τοποθετώντας τα δοκιμαστικά τεστ πάνω στις ήδη βρεγμένες φωτογραφίες είτε επαναλαμβάνοντας πολλές φορές κομμάτια της ίδιας φωτογραφίας είτε δημιουργώντας κολάζ με τις ήδη εκτυπωμένες φωτογραφίες. Όταν το αποτέλεσμα με ικανοποιεί, φωτογραφίζω το αποτέλεσμα. Οι «Μετα-φωτογραφίες» και τα «Μεταπορτρέτα» είναι, λοιπόν, κατά κάποιον τρόπο, φωτογραφίες άλλων φωτογραφιών που έχω τραβήξει στο παρελθόν.    

Ποια είναι η φωτογραφική σου διαδρομή; Πώς κατέληξες σ’ αυτή τη φωτογραφική προσέγγιση; 
Είναι αλήθεια ότι μεσολάβησαν πολλά έως ότου καταλήξω σ’ αυτή την προσέγγιση. Ξεκίνησα από τη φωτογραφία δρόμου. Κάποια στιγμή, έχοντας εξαντλήσει τις δυνατότητες που προσέφερε αυτού του είδους η φωτογραφία, βρισκόμενος σε αδιέξοδο, στράφηκα προς τη ζωγραφική. Για πέντε περίπου χρόνια είχα σταματήσει να φωτογραφίζω. Ζωγράφιζα έχοντας ως μοντέλο τις φωτογραφίες μου, προσπαθώντας να αναδείξω πρωτίστως τη φόρμα τους που δεν ήταν αντιληπτή, κατά τη γνώμη μου, από τον θεατή. Αυτό που κυριαρχούσε ήταν το περιεχόμενο. Ήθελα όμως να τονίσω και το σχέδιο, τον σκελετό, στο οποίο εδραζόταν η φωτογραφία. Κάποια στιγμή, περιμένοντας το λεωφορείο για να με πάει στο ατελιέ που διατηρούσα στο Παρίσι, είδα μια πολύ ωραία σκηνή, σκηνή στάσης λεωφορείου, που έγινε η αιτία της επιστροφής μου στη φωτογραφία. Άρχισα και πάλι να φωτογραφίζω. Όμως, όλως παραδόξως, όταν εγκαταστάθηκα μπροστά από τον μεγεθυντήρα δεν μπορούσα να κάνω ένα κανονικό τύπωμα, όπως στο παρελθόν. Στο διάστημα που είχε μεσολαβήσει είχε αλλάξει η ματιά μου. Δοκίμαζα νέες συνθέσεις χρησιμοποιώντας τα δοκιμαστικά τεστ, τα κομμένα κομμάτια των φωτογραφιών, πειραματιζόμουν με διάφορους τρόπους. Έτσι, ανεπαίσθητα και χωρίς να το συνειδητοποιήσω, είχα μεταβεί σε μια νέα κατάσταση στην οποία είχα μεγαλύτερη ελευθερία σαν φωτογράφος. Ένας καινούργιος χώρος, παρθένος, αυτός που μεσολαβεί ανάμεσα στη λήψη και την εκτύπωση, μού ανοιγόταν που έπρεπε να τον εξερευνήσω.

Πώς εφαρμόζεις αυτή την τεχνική στα «Μεταπορτρέτα»;  
Βασικά η τεχνική παραμένει ίδια. Αυτό που αλλάζει στα Μεταπορτρέτα είναι το θέμα. Δεν φωτογραφίζω σκηνές δρόμου, όπως στο παρελθόν, αλλά πορτρέτα και πιο συγκεκριμένα το ανθρώπινο πρόσωπο στην ασπρόμαυρή του εκδοχή κι αυτό διότι αυτό μού επιτρέπει να το επεξεργάζομαι στον σκοτεινό θάλαμο, όπως το επιθυμώ. Πιστεύω ότι το πρόσωπο είναι ό,τι πιο ιερό διαθέτει ο άνθρωπος. Το φωτογραφίζω, λοιπόν, με μεγάλο σεβασμό. Τα «Μεταπορτρέτα» αντιπροσωπεύουν για μένα μια σπουδή στο ανθρώπινο πρόσωπο. Απεικονίζουν πορτρέτα φοιτητών του εργαστήριου Φωτογραφίας που έχουν ληφθεί στη διάρκεια των μαθημάτων. Αποτυπώνουν, κατά κάποιο τρόπο, και την ατμόσφαιρα που επικρατεί στο εργαστήριο.

Άρα οι φωτογραφίες σου δεν είναι ψηφιακές. Τι έχεις να πεις για την ψηφιακή φωτογραφία; 
Τα «Μεταπορτρέτα» έχουν γίνει με φωτογραφικά φιλμ που έχουν εμφανιστεί και εκτυπωθεί στον σκοτεινό θάλαμο. Είναι, λοιπόν, αναλογικά τυπώματα που στη συνέχεια μετατρέπονται σε ψηφιακά αρχεία προκειμένου να εκτυπωθούν. Αυτό που έχει σημασία για μένα είναι να τονίσω την υλικότητα της αναλογικής φωτογραφίας που δεν υπάρχει στην ψηφιακή. Θέλω να υπενθυμίσω τις διαδικασίες που λαμβάνουν χώρα στον σκοτεινό θάλαμο, να αναφερθώ στη μαγεία του σκοτεινού θαλάμου. 
Για αυτόν τον λόγο έχω αναρτήσει στην έκθεση ένα κείμενο με τίτλο «20 Ιουλίου 2023. Η αίσθηση του μαύρου», που καταγράφει τις σκέψεις εκείνης της μέρας, από το οποίο παραθέτω κάποια αποσπάσματα: «Σε κάποιες εικόνες κρατώ τον ίδιο χρόνο, αλλάζοντας μόνο το κοντράστ. Σε κάποιες άλλες σημειώνω με ένα ειδικό μαρκαδόρο το διάφραγμα, τον χρόνο εκτύπωσης και το φίλτρο του κοντράστ. Άλλες φορές επαναλαμβάνω κομμάτια της ίδιας εικόνας, αλλάζοντας απλά τους χρόνους έκθεσης. Όταν έχω ολοκληρώσει την εκφώτιση του χαρτιού κάτω από τον μεγεθυντήρα, βυθίζω τα χαρτιά στα διαδοχικά μπάνια της εμφάνισης, του μπάνιου σταματήματος, της στερέωσης και του πλυσίματος. Μετά το πλύσιμο πειραματίζομαι, τεμαχίζοντας τα χαρτιά, τοποθετώντας τα τυπώματα το ένα πάνω στο άλλο, δοκιμάζοντας όλες τις διαφορετικές εκδοχές που μπορεί να προκύψουν. Έτσι, δοκιμάζω τα όρια της ελευθερίας μου στον σκοτεινό θάλαμο… Μπροστά από τη λεκάνη της εμφάνισης και καθώς σχηματίζεται η εικόνα, νοιώθω να πέφτει πάνω μου το αεράκι που στέλνει ο ανεμιστήρας· με δροσίζει από τον καλοκαιρινό καύσωνα και σε συνδυασμό με τη μουσική και τον ήχο του ανεμιστήρα έχω την ιδιαίτερη αίσθηση της απόλυτης αρμονίας. Όλα λειτουργούν στην εντέλεια. Αυτή η αίσθηση είναι μοναδική· η ευχαρίστηση του σκοτεινού θαλάμου. Δεν νομίζω ότι αυτό ενδιαφέρει τη σύγχρονη φωτογραφία –μάλλον όχι–, όμως και εδώ, όπως και σε όλα τα ωραία πράγματα, αυτό που έχει σημασία είναι η ποιητική διάθεση. Αυτό είναι το σταθερό σημείο της δημιουργίας, ανεξάρτητα από τις μόδες που έρχονται και παρέρχονται… Βλέποντας τις τελικές εικόνες, αναρωτιέμαι αν είναι ικανές να μεταδώσουν αυτά τα συναισθήματα: την ευχαρίστηση, τη μαγεία του σκοτεινού θαλάμου. Το παρόν κείμενο έχει αυτό το σκοπό: να μεταδώσει αυτό που δεν μπορούν να πετύχουν οι εικόνες, να αποτυπώσει το απαρίστατο». 

Η έκθεση «Μεταπορτρέτα: Σπουδή στο ανθρώπινο πρόσωπο» του Παναγιώτη Παπαδημητρόπουλου παρουσιάζεται στο Photometria Photography Center (PPC), στα Ιωάννινα.