Πώς η Polaroid άλλαξε τη φωτογραφία πολύ πριν την ψηφιακή εποχή

Απόψε έβαλα να χαζέψω την ταινία Zodiac (2007) κάνοντας ένα διάλλειμα από τη δουλειά και θέλοντας να τσιμπήσω κάτι. Ψάχνοντας στο Netflix τη βρήκα μπροστά μου και, ενώ την έχω ξαναδεί, εκείνη την ώρα με τράβηξε. Στο πρώτο μισάωρο περίπου βλέπουμε έναν αστυνομικό στο San Francisco να μιλάει στο τηλέφωνο με έναν άλλον (από κάποια άλλη πολιτεία) επειδή ήθελαν να μοιραστούν τα στοιχεία κάποιων φόνων λόγω του ότι είχαν διαπραχθεί από τον ίδιο δολοφόνο αλλά σε διαφορετικές πολιτείες. «Θα χρειαστεί να δω τις φωτογραφίες από τα αποτυπώματα των παπουτσιών» λέει ο ένας κάποια στιγμή. «Μόνο εάν εγώ δω το δείγμα του γραφικού του χαρακτήρα που έχετε» λέει ο άλλος. «Δώσε μου ένα λεπτό να στο στείλω τώρα με φαξ» λέει ο πρώτος ξανά. «Δεν έχω φαξ» απαντά ο δεύτερος. «Ωραία, τότε θα σου τα στείλω ταχυδρομικά». «Εντάξει, και εγώ». Το έτος είναι 1969.

Ενώ μιλούσαν σκεφτόμουν ότι σήμερα θα μπορούσαν να είχαν ανταλλάξει το υλικό αυτό πολύ πριν ολοκληρωθεί ο παραπάνω διάλογος. Έβλεπα τα γραφεία των δημοσιογράφων στη εφημερίδα όπου ο δολοφόνος έστελνε τα γράμματά του και είχαν επάνω χαρτιά, βιβλία, τασάκια και μια γραφομηχανή, και σκεφτόμουν πόσο πολύ δεν υστερούσε η δουλειά τους λόγω έλλειψης τεχνολογίας. Σκεφτόμουν πόσο εύκολα προσαρμοστήκαμε σε οτιδήποτε τεχνολογικό ήρθε. Πως συνεχίζουμε να προσαρμοζόμαστε σε αυτή· τρομακτικά γρήγορα. Μια φωτογραφία στιγμιαία, άμεση: από την παραγωγή στη χρήση σε δευτερόλεπτα, ίσως πια και σε κλάσματα δευτερολέπτου. Και όλα φαίνεται να ξεκίνησαν με τον Dr Edwin H. Land.

Η Polaroid Corporation ιδρύθηκε από τον αμερικανό επιστήμονα Edwin H. Land το 1937, αλλά τότε δεν ήταν γνωστός ως ηγέτης της στιγμιαίας φωτογραφίας (όπως είναι σήμερα). Η Polaroid χρησιμοποίησε μια πατέντα του ίδιου του Land, o oποίος ανακάλυψε τον πρώτο συνθετικό πολωτή και τον χρησιμοποίησε για τη δημιουργία πολλών προϊόντων, συμπεριλαμβανομένων τρισδιάστατων ταινιών και προστατευτικών γυαλιών. Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, η καινοτόμος εταιρεία σχεδίασε και κατασκεύασε πολλά προϊόντα για τις ένοπλες δυνάμεις, συμπεριλαμβανομένης μιας συσκευής υπέρυθρης ακτινοβολίας για νυχτερινή προβολή και έγχρωμων φίλτρων για αποστασιομέτρα και περισκόπια.

Ενώ βρισκόταν σε διακοπές με την οικογένειά του το 1944, η τρίχρονη κόρη του Land τον ρώτησε γιατί δεν μπορούσε να δει τη φωτογραφία που μόλις είχε τραβήξει στην κάμερα του. Εντός της ίδιας ημέρας, ο εφευρέτης είχε ήδη σχεδιάσει και εφεύρει την κάμερα, το φιλμ και τη χημεία που θα μπορούσαν να εκπληρώσουν την επιθυμία της κόρης του. Θα περνούσαν άλλα τρία χρόνια μέχρι να πραγματοποιήσει τελικά το όραμά του και να το παρουσιάσει για πρώτη φορά στο κοινό. Η εφεύρεση του Land ήταν ένα τεράστιο ορόσημο στην ιστορία της φωτογραφίας καθώς μετέτρεψε την παραδοσιακή και χρονοβόρα διαδικασία εμφάνισης φωτογραφίας σε κάτι που χρειάζεται μόλις λίγα λεπτά. Το 1948 γεννήθηκε η κάμερα Polaroid Land Model 95, φέρνοντας αυτή τη συναρπαστική τεχνολογία στα χέρια του καταναλωτή. Η Polaroid δημιούργησε μόλις 60 αντίγραφα της Land Camera στην αρχή, αλλά υποτίμησε σοβαρά τη ζήτηση καθότι όλες οι μονάδες και τα φιλμ εξαντλήθηκαν σε μια μέρα.

Εκτός από επιστήμονας, όμως, ο Dr Land ήταν οραματιστής, τελειομανής και πολύ μπροστά από την εποχή του. Πολλοί έχουν παρομοιάσει τον Steve Jobs με αυτόν (ή έχουν χαρακτηρίσει τον Land ως τον πρώτο Jobs), με τον οποίον μάλιστα είχα γνωριστεί και είχαν κοινή άποψη σε ένα θεμελιώδες πράγμα: Ένα καλό προϊόν δεν χρειάζεται μάρκετινγκ και διαφήμιση. Όταν ο Jobs είχε ερωτηθεί χρόνια μετά τι έρευνα αγοράς είχε κάνει για τα προϊόντα Apple, είχε απαντήσει «Δεν κάναμε καθόλου έρευνα. Δεν είναι η δουλειά του καταναλωτή να ξέρει τι θέλει».

Ωστόσο, στα τέλη της δεκαετίας του 1960, η Polaroid προσκάλεσε τους πιο γνωστούς καλλιτέχνες του κόσμου (Ansel Adams, David Hockney και Andy Warhol) για να δοκιμάσουν τα προϊόντα της. Τους παρείχε δωρεάν φιλμ και χώρο σε στούντιο και τους κάλεσε να τραβήξουν ό,τι φωτογραφίες ήθελαν, αρκεί να τις επιστρέψουν στην Επιτροπή Συλλογών. Η ιδέα μεταφέρθηκε και στην Ευρώπη, όπου κάμερες και φιλμ δόθηκαν σε κορυφαίους φωτογράφους όπως ο David Bailey, η Sarah Moon και ο Helmut Newton. Αυτά τα έργα έγιναν η βάση για τη Διεθνή Συλλογή Polaroid. Η επική συλλογή αργότερα εμφανίστηκε ως The Polaroid Project, το 2018, στο Museum für Kunst und Gewerbe Hamburg, στο Αμβούργο της Γερμανίας.

Το 1972 κυκλοφόρησε η φωτογραφική μηχανή SX-70, η οποία ήταν ένα θαύμα φυσικής, οπτικής και ηλεκτρονικών, και περιείχε 200 τρανζίστορ και ένα σύμπλεγμα κινούμενων καθρεφτών, αισθητήρων φωτός, γραναζιών και ηλεκτρομαγνητικών βαλβίδων. Επίσης χαρακτηριστικό ήταν το ιδιαίτερο χαρτί φιλμ που χρησιμοποιείτο σε αυτή και το οποίο μπορούσε να «επηρεαστεί» κατά τη διάρκεια της εμφάνισης και για αρκετή ώρα μετά την ολοκλήρωσή της, κάτι το οποίο εκμεταλλεύτηκαν πολλοί καλλιτέχνες. Πολλοί από αυτούς άρχισαν να «παίζουν» τόσο με τις φωτογραφίες όσο και τα όρια του φιλμ. Ο Lucas Samaras ήταν ένας τέτοιος καλλιτέχνης που, μέσω μιας μικρής δημιουργικής «καταστροφής», κατάφερε να βρει ένα εντελώς νέο τρόπο έκφρασης.

Ο κατάλογος των καλλιτεχνών που αρνήθηκαν να είναι «ευγενικοί» με τα φιλμ της Polaroid είναι μεγάλος. Ο Peter Beard, από τη δεκαετία του 1960 και μετά, θα προσθέσει κείμενο, μελάνι, μπογιά και περιστασιακά αίμα στη φωτογραφική επιφάνεια. Ο καλλιτέχνης John Reuter ήταν επίσης αντισυμβατικός, συνδυάζοντας διάφορες τεχνικές για τη δημιουργία παράξενων συνθέσεων (χρησιμοποιώντας μπογιά κ.ά.). Στα τέλη της δεκαετίας του '70 δε το ντουέτο συζύγων Anna και Bernard Bloom πετσόκοψαν στιγμιαίες φωτογραφίες της SX-70 για να δημιουργήσουν παράξενα και συχνά τρομακτικά κολάζ.

Ο αείμνηστος ιταλός φωτογράφος Luigi Ghirri χρησιμοποίησε την Polaroid για να αποθανατίσει καθημερινές σκηνές τη δεκαετία του 1970 και του '80, και του οποίου οι εικόνες διαθέτουν ένα πρώιμο Instagram πνεύμα (φαινομενικά καθημερινό και casual, που όμως εξακολουθεί να είναι έντονα καλλιτεχνικό). Μια παρόμοια προσπάθεια βρίσκεται στις Polaroids του Arno Bauman, ο οποίος χρησιμοποίησε το μέσο (την ίδια περίπου περίοδο) για να συλλάβει λιτές αλλά ποιητικές στιγμές: ένα μπολ Smarties σε ένα τραπέζι, ή τα κόκκινα νύχια μιας γυναίκας που κάνουν αντίθεση με το κίτρινο πορτοφόλι της.

Ένας καλλιτέχνης, όμως, που θα συνδέεται για πάντα με την Polaroid είναι ο Andy Warhol. Η κάμερα επιλογής του Warhol, η Big Shot, χρησιμοποιήθηκε για να δημιουργήσει μια σειρά από selfies και πορτραίτα προσώπων τόσο άγνωστα όσο και διάσημα, από τον Sylvester Stallone και τη Debbie Harry ως και τον Jean-Michel Basquiat. Με αυτόν τον τρόπο ο Warhol φαίνεται να «πάντρεψε» τα δύο είδη καταναλωτών της εταιρίας, τον απλό, καθημερινό καταναλωτή και τον καλλιτέχνη. Επίσης ο Warhol χρησιμοποιούσε τις μικρές Polaroid φωτογραφίες του για να δημιουργήσει μετά τα πορτραίτα που εκθέτονταν στις γκαλερί και τα μουσεία.

Ο οραματιστής Dr Land, όμως, δεν καινοτόμησε απλά στον χώρο της φωτογραφίας παράγοντας ένα ριζοσπαστικό και τεχνολογικά άρτιο προϊόν, αλλά κατάφερε να προβλέψει, άθελά του, τη φωτογραφία μέσω κινητού τηλεφώνου και εν μέρει το Instagram πολλές δεκαετίες πριν τη δημιουργία τους. Το 1970 ο Bill Warriner σκηνοθέτησε ένα μικρό βίντεο ονόματι «The Long Walk» όπου ο ιδρυτής της Polaroid μάς ξεναγεί από ψηλά στο νεότερο εργοστάσιο της εταιρίας του από ελικόπτερο, και αφού προσγειωθεί σε ένα σημείο της τεράστιας έκτασής του μας εξηγεί τι λαμβάνει χώρα σε κάθε κτίριο.

Είναι ενδιαφέρον ότι, ενώ κάποια στιγμή αναλύει πολύ διεξοδικά την όλη διαδικασία σχεδιασμού, παραγωγής και ελέγχου ποιότητας του τελικού προϊόντος (και για τις ίδιες τις μηχανές αλλά και τα φιλμ), επισημαίνει ότι «δεν έχουμε ποτέ βρει ότι ο στατιστικός έλεγχος ποιότητας από μόνος του θα μπορούσε να αντικαταστήσει, σε μια τόσο περίπλοκη και ευαίσθητη συσκευή, την ανθρώπινη συμμετοχή από ανθρώπους που ενδιαφέρονται για το προϊόν. Και στη φάση του σχεδιασμού και της παραγωγής, η ανθρώπινη αυτή συμμετοχή έχει ως αποτέλεσμα πολύ υψηλότερη αξιοπιστία και βαθύτερη ανθρώπινη ευχαρίστηση για τους εμπλεκόμενους στη δημιουργία του προϊόντος». Διερωτάται γιατί τώρα (1970) έφτιαξαν ένα τόσο σύνθετο και μεγάλο εργοστάσιο. «Η απάντηση» μας λέει «ξεκίνησε το 1944, όταν γεννήθηκε το πρώτο concept ενός είδους φωτογραφίας το οποίο θα γινόταν μέρος του ανθρώπου».

Κάπου εδώ μας κάνει μια γρήγορη αναδρομή στο πώς ξεκίνησε και πώς εξελίχθηκε η στιγμιαία φωτογραφική μηχανή την οποία είχε οραματιστεί. «Οι πρώτες αυτές κάμερες απείχαν πολύ από το όνειρο που είχα τότε…», και εκεί γίνεται κάτι μαγικό. Σε εκείνο το σημείο, ο Land βγάζει το πορτοφόλι του (ένα κλασσικό ανδρικό πορτοφόλι) από την εσωτερική τσέπη της καμπαρντίνας του, και συνεχίζει: «του να μπορώ να βγάλω ένα πορτοφόλι από την τσέπη μου, και πιθανόν να ανοίξω το πορτοφόλι, να πατήσω ένα κουμπί, να κλείσω το πορτοφόλι και να έχω τη φωτογραφία. […] Είμαστε ακόμα μακριά από την υλοποίηση της ιδέας μιας κάμερας που θα είναι σαν το τηλέφωνο, κάτι το οποίο χρησιμοποιείς όλη μέρα, οποτεδήποτε θεωρείς ότι δεν μπορείς να εμπιστευτείς τη μνήμη σου, όταν θες να αποθανατίσεις κάτι που σου κινεί το ενδιαφέρον, ή μια ωραία σκηνή. Μια κάμερα που δεν θα χρησιμοποιείς μόνο σε ένα πάρτι, ή σε ένα ταξίδι, ή όταν θα έρχονται τα εγγόνια σου να σε επισκεφτούν, αλλά μια κάμερα που θα χρησιμοποιείς τόσο συχνά όσο το μολύβι σου ή τα γυαλιά σου».

Τα προφητικά αυτά λόγια του Land μας καθιστούν σαφές ότι ο άνθρωπος αυτός υπήρξε ένας τιτάνας βιομηχανίας, αλλά μας στεναχωρούν γνωρίζοντας ότι λίγες δεκαετίες μετά (2001) η Polaroid δήλωσε πτώχευση, γεγονός που πολλοί θεωρούν ότι ήταν αποτέλεσμα έλλειψης ενός ισάξιου «κληρονόμου» όταν ο Land απεβίωσε. Ωστόσο, η συνεισφορά της εταιρίας στον χώρο της τέχνης και της φωτογραφίας, αλλά και η αγάπη του κόσμου δεν την άφησε να «ξεψυχήσει».

Ενώ η Fujifilm αρχικά ανέλαβε την αγορά, στις τελευταίες ανάσες της Polaroid, γεννήθηκε το The Impossible Project. Το 2008, μια μικρή ομάδα θαυμαστών της στιγμιαίας φωτογραφίας έσωσε το τελευταίο εναπομείναν εργοστάσιο Polaroid στον κόσμο, που βρισκόταν τότε στην Ολλανδία. Η ανάκαμψη όμως απεδείχθη λιγότερο εύκολη απ’ όσο νόμιζαν. Τα μηχανήματα του εργοστασίου είχαν σπάσει και οι χημικές φόρμουλες είχαν χαθεί. Ωστόσο, με την πάροδο του χρόνου η ομάδα έκανε το αδύνατο δυνατό και κυκλοφόρησε μια συναρπαστική σειρά ασπρόμαυρων και έγχρωμων φιλμ. Σήμερα, η Polaroid έχει επιστρέψει σε μία πολύ περιορισμένη αλλά άκρως πιστή στην αρχική ιδέα μορφή, προσφέροντας έναν μικρό αριθμό μηχανών, και ένα ακόμα μικρότερο αριθμό φιλμ. Φαίνεται όμως ότι σχεδόν 80 χρόνια μετά αρνείται να μπει στο σκοτεινό θάλαμο και να σβήσει το φως.

---

*Με στοιχεία από My Modern Met και Artsy