Κωνσταντίνος Πίττας: Ο νάρκισσος βρήκε το είδωλό του, τη σέλφι

Από τότε που εφευρέθηκε η φωτογραφία ο φωτογράφος φωτογράφιζε πάντα και τον εαυτό του. Από το 1850 ήδη, ο σπουδαίος Ναντάρ μάς αφήνει δίπλα στα μεγάλα πορτραίτα των σύγχρονών του Γάλλων και το δικό του πορτραίτο. Ακολούθησαν εκατόν πενήντα χρόνια φωτογραφίας σε φιλμ, και αμέτρητες «προϊστορικές» σέλφι. Ώσπου στις αρχές του 21ου αιώνα, δύο νέες μεγάλες εφευρέσεις γίνονται διαθέσιμες σε όλους: η ψηφιακή φωτογραφία και το «έξυπνο» κινητό τηλέφωνο. Το 2010 κυκλοφορεί το πρώτο κινητό με αξιόλογη μπροστινή κάμερα, το iPhone 4. Όλα μπορούν να ξεκινήσουν. 

Ο κόσμος αρχίζει να φωτογραφίζει μετά μανίας, παράγονται πολύ γρήγορα δισεκατομμύρια εικόνες, που αυξάνονται εκθετικά χρόνο με τον χρόνο. Η ψηφιακή καταγραφή δεν κοστίζει όπως το φιλμ, μπορεί πλέον κάποιος να φωγραφίζει χωρίς όρια, τα πάντα και κάθε στιγμή. Και μπορεί μάλιστα να το κάνει με το κινητό του, που έχει επιβληθεί μέσα σε μια δεκαετία στη ζωή όλων. Ταυτόχρονα εμφανίζονται και τα κοινωνικά δίκτυα που θα εντείνουν αυτό το φαινόμενο: MySpace, Facebook, Snapchat, Instagram. Στα μέσα αυτά το  άτομο αποκτάει ένα πρόσωπο: ο χρήστης μοιραία στρέφει την κάμερα στον εαυτό του. Η σέλφι έχει γεννηθεί, μια νέα συλλογική μανία. 

Και είναι όντως μια μανία, ένα κοινωνικό φαινόμενο. Το 2019 ανέβαιναν στο Instagram 200 εκατομμύρια σέλφι την ημέρα. Ένα 15% των χρηστών της πλατφόρμας ανέβαζε πάνω από 20 καθημερινά. Όλοι αυτοφωτογραφίζονται αδιάκοπα. Τεράστια η διάδοση της νέας τρέλας στους εφήβους και στους νέους αλλά όλες οι ηλικίες είναι παρούσες. Παρατηρώντας σήμερα τους ανθρώπους, έχεις συχνά την εντύπωση ότι πολλά γίνονται πλέον για να καταλήξουν σε μια σέλφι. Από την έξοδο δύο φίλων ένα βράδυ μέχρι τη σύνοδο κορυφής του G7. Όλα επισφραγίζονται με μια φωτογραφία κινητού, απαθανατίζονται. Η «μεταφυσική» διάσταση της φωτογραφίας υλοποιείται από όλους σε κάθε στιγμή. Τα ταξίδια για τουρισμό είναι ένα έξοχο παράδειγμα, έχεις την αίσθηση ότι οι περισσότεροι πλέον ταξιδεύουν για να δουν τον εαυτό τους σε ένα άλλο μέρος, το μέρος δεν το βλέπουν. Για να βγάλουν σέλφι μπροστά στα αξιοθέατα και τα μνημεία. Για να γίνουν αθάνατοι, όπως και τα μνημεία ίσως. Η σέλφι μάς υπόσχεται την αθανασία. Η φωτογραφία μάς λέει πάντα αυτό το αθώο ψεματάκι, ότι δεν θα πεθάνουμε. 

Πάνω από τα δύο τρίτα των σέλφις απεικονίζουν γυναίκες. Οι γυναίκες αγαπούν τις σέλφι, είναι ολοφάνερο. Γιατί τους επιτρέπουν να σκηνοθετούν τον εαυτό τους, να ελέγχουν την εικόνα που θέλουν να βγάλουν προς τα έξω, την εμφάνισή τους, όπως το κάνουν με το ντύσιμο ή το μακιγιάζ. Είναι λίγο φιλαρέσκεια αυτό αλλά πιο πολύ η ανάγκη για τόνωση της αυτοπεποίθησής τους, της αυτοεκτίμησης που περνάει δυστυχώς και μέσα από την εμφάνιση. Από το 2012, υποτυπωδώς στην αρχή, το Instagram έκανε δώρο στις γυναίκες κυρίως, αλλά όχι μόνο σε αυτές, τα φίλτρα. Τα πρόσωπα τώρα θα άλλαζαν, οι ατέλειες θα κρύβονταν, καθε γυναίκα θα είχε το εικονικό πρόσωπο που ήθελε. Κάτι που είχε ξεκινήσει με το Photoshop είκοσι χρόνια πριν αλλά τώρα, με τις νέες εφαρμογές και τους προηγμένους αλγόριθμους που περιείχαν, η αλλαγή των προσώπων (και των σωμάτων) μπορούσε να γίνει τέλεια από όλους, χωρίς ειδικές γνώσεις. Βέβαια αυτό οδήγησε στην υπερβολή, σήμερα στο Instagram όλα τα πρόσωπα είναι αλαβάστρινα και τα χείλη σαρκώδη και τα μάτια μεγάλα... Πειραγμένες εικόνες παντού, πλαστικές γυναίκες. Αυτό το βλέπει κάποιος με λίγη πείρα. Μια δεκαεξάχρονη όμως, που κατακλύζεται από αυτές τις εικόνες, μπορεί και να μην το βλέπει, να πιστεύει ότι έτσι είναι οι γυναίκες κανονικά, να νιώθει ότι τα γυναικεία πρότυπα είναι πολύ ψηλά και ότι η ίδια δεν μπορεί να τα φτάσει. Στην Αμερική κατέγραψαν αύξηση 25% στις ψυχικές διαταραχές των εφήβων την τρέχουσα δεκαετία, τη δεκαετία ακριβώς της σέλφι και του Instagram.

Φτάνουμε έτσι στην ουσία, στην ψυχική διεργασία που επιτελεί η σέλφι. Η σέλφι είναι ένα είδωλο του εαυτού, πραγματώνει την ισχυρή ή λανθάνουσα ναρκισσιστική σχέση που έχει κάθε άνθρωπος με τον εαυτό του και την εικόνα του. Το πρόβλημα υπάρχει όταν οι σέλφι πολλαπλασιάζονται, όταν αρχίζεις να ζεις μέσα από αυτές, όταν χρειάζεσαι διαρκώς καινούργιες εικόνες του εαυτού σου, όταν πρέπει να συντηρήσεις την περσόνα που έφτιαξες γιατί είσαι πλέον αυτή η περσόνα και όχι εσύ. Ο Νάρκισσος δεν ερωτεύτηκε ακριβώς το είδωλό του στο νερό, μαγεύτηκε από αυτό, πίστεψε ότι το είδωλο του δεν ήταν ο ίδιος αλλά κάποιος άλλος. Εκατομμύρια ανθρώπων σήμερα πιστεύουν ότι είναι αυτό που δείχνουν στα κοινωνικά δίκτυα, κάποιοι άλλοι ζουν σε μια εικονική πραγματικότητα. Η γυαλιστερή επιφάνεια είναι η ίδια η ζωή, δεν χρειάζεται να πας παρακάτω, να ψάξεις μέσα σου, η αλήθεια είναι αυτό που δείχνεις στους άλλους, η λαμπερή εικόνα. 

Υπάρχει και μια άλλη σέλφι, που δεν την βλέπουμε στο ίντερνετ. Είναι η σέλφι που ανταλλάσεται μεταξύ ερωτικών συντρόφων. Κι αυτή έχει πολλαπλασιαστεί εκθετικά τα τελευταία χρόνια. Ένας διαρκώς αυξανόμενος αριθμός νέων ανθρώπων κυρίως, κάνει έρωτα και από το κινητό, ή μόνο μέσα από αυτό. Η προαιώνια μάχη σώμα με σώμα των δύο φύλων, η κλινοπάλη, είναι σαν να χάνει έδαφος. Ο εικονικός έρωτας γοητεύει αρκετούς γιατί δεν έχει τις δυσκολίες του άλλου, καλύπτει τις αποστάσεις αλλά κυρίως γιατί στο φαντασιακό επίπεδο είναι πανίσχυρος. Χάρη στην εικόνα, την εικονίτσα μάλλον, αυτή που βλέπεις στις πέντε ίντσες του κινητού σου. Την εικόνα (ή το βίντεο) που σου στέλνει ο άλλος, η σέλφι πάλι. Που είναι τώρα το γυμνό σώμα, ολόκληρο ή ένα μέρος του, αθώα ή προκλητικά δοσμένο. Δοσμένο στον άλλο. Κι εδώ οι γυναίκες υπερτερούν, καθώς ξέρουν να χειριστούν το αντρικό βλέμμα, κατευθύνοντάς το με μαεστρικό τρόπο στο σώμα τους, και να γιγαντώσουν τη φαντασιακή διάσταση της εικονικής επαφής. Οι άντρες δεν έχουν πολλή φαντασία, στέλνουν σχεδόν πάντα την ίδια συγκεκριμένη εικόνα, η άλλη πλευρά γελάει... Οι γυναίκες όμως σκηνοθετούν την ίδια την επιθυμία, όλα στο φαντασιακό είναι τέλεια και σπουδαία, ενώ η επαφή των σωμάτων μπορεί και να απογοητεύσει. Η σέλφι γίνεται εργαλείο σαγήνευσης του άλλου. Η μάχη των φύλων έχει περάσει σε πολύ προηγμένα όπλα.

Ας τελειώσουμε με μιαν «υπαρξιακή» πλευρά της σέλφι. Ο φωτογράφος, παλιά, αποτύπωνε με την αυτοφωτογράφηση τη στιγμή και την ψυχική του διάθεση, γνωρίζοντας ότι το πιθανότερο ήταν να μη δει κανείς άλλος τη φωτογραφία. Παρ’ όλα αυτά ήθελε ν’ αφήσει κάτι, σαν κάποιος να ρίχνει μια μποτίλια με μήνυμα στο πέλαγος.

Όπως εδώ η σέλφι του υπογράφοντος, μια τελευταία λήψη σ’ ενα φιλμ, πριν τριάντα τόσα χρόνια στο Βουκουρέστι του Τσαουσέσκου, ένα παγωμένο χειμώνα, σ’ ένα καταθλιπτικό δωμάτιο ξενοδοχείου χωρίς θέρμανση. Είμαι μόνος, τι κάνω εδώ; Την τρομακτική ερημιά μου αποτυπώνω και μόνο, την ψυχική μου κατάσταση με αυτά που ζούσα και έβλεπα εκεί, τότε. Ναρκισσισμός της απόγνωσης. Σήμερα, μια κοπελίτσα μπορεί να ανεβάζει μες στη καλή χαρά είκοσι σέλφι την ημέρα στο Ίνσταγκραμ, να έχει «ακολούθους» αμέτρητους αλλά να μην είναι πολύ καλύτερα. «Με βλέπουν όλοι, μπορεί να έχω θαυμαστές που δεν με αφήνουν σε ησυχία αλλά κανείς δεν με καταλαβαίνει στην ουσία. Είμαι μόνη κατά βάθος, είμαι πολύ μόνη. Τι κάνω εδώ; What the fuck?» έγραψε μια αμερικανίδα «ινφλουένσερ». Η ίδια μποτίλια στο πέλαγος, η ίδια απόγνωση, η ίδια αγωνία. 

* Ο Κ.Π. είναι φωτογράφος. Κυκλοφορούν τα βιβλία του «Αθήνα, πόλη των γυναικών» και «Εικόνες μιας άλλης Ευρώπης». www.cpittas.co