«Εικόνες μιας άλλης Ευρώπης» από τον φακό του Κωνσταντίνου Πίττα

Στο κάστρο της πόλης, στη νοτιοανατολική ακρόπολη, στο Ιτς Καλέ (εσωτερική ακρόπολη), εκεί που ανταμώνουν, που έχουν αφήσει το δικό τους «αποτύπωμα» οι Βυζαντινοί, οι Οθωμανοί, οι Εβραίοι της πόλης των Ιωαννίνων, ο Κωνσταντίνος Πίττας εκθέτει τις «Εικόνες μιας άλλης Ευρώπης». Πολυμορφία. Πολυφωνία. Συνύπαρξη. Μήπως αυτό δεν ήταν και το κύριο αίτημα ένωσης της «γηραιάς κυρίας»; Οι πολλαπλές αναγνώσεις που προκύπτουν κοιτώντας τις εικόνες του αυτοδίδακτου, όπως μου είπε, φωτογράφου περιγράφουν την Ευρώπη από το 1985 έως το 1989. 

Στην προσωπική του σελίδα, ο Κωνσταντίνος Πίττας έχει γράψει σχολιάζοντας μια φωτογραφία του από εκείνη την περίοδο: «Ευρώπη σημαίνει να χάνεσαι στα δάση και στις πόλεις και να είσαι σαν το ψάρι στο νερό, να νιώθεις στο σπίτι σου. Και η ερημιά των ανθρώπων που συναντάς να σε αφορά, σαν να είναι η οικογένειά σου…» (Μαύρο δάσος, Γερμανία 1985).

Το έργο του Κωνσταντίνου Πίττα, απόρροια ενός νεανικού σχεδίου, μιας τρέλας όπως λέει, περιγράφει μια Ευρώπη που πολλοί αγωνίστηκαν να ξεχάσουν, άλλοι λησμόνησαν εύκολα και άλλοι, κυρίως νέοι άνθρωποι, δεν γνώρισαν ποτέ.

Η ιδέα μιας Ενωμένης Ευρώπης ήταν απόρροια των μεγάλων πολέμων που ξεκίνησαν και κορυφώθηκαν με τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Πώς μπορούσε να αποφευχθεί μια τέτοιου μεγέθους καταστροφή στο μέλλον; Ποιος ήταν ο δρόμος για να εδραιωθεί η ειρήνη; Η ένωση. Η συνύπαρξη. Η κατοχύρωση της δημοκρατίας, της ελευθερίας, της δικαιοσύνης, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων αλλά και η διατήρηση της διαφορετικότητας των λαών. Η σκέψη και μόνο της επανάληψης της φρίκης που είχε ζήσει η Ευρώπη δημιουργούσε έντονο φόβο. Ήταν ένα άπιαστο όνειρο; Ήταν. Η ιδέα έγινε πράξη. Και όμως. Οι φωνές που μας κατακλύζουν φανερώνουν μια εσωστρέφεια, μια ξενοφοβία. Άραγε η μεταστροφή που έφερε στην ιστορία η πτώση του Τείχους του Βερολίνου, οι ριζικές αλλαγές στην καθημερινότητα τόσων ανθρώπων θα παραμεριστούν; Θα γίνουν πράξη οι απαραίτητες διορθωτικές αλλαγές ώστε η Ευρώπη να προχωρήσει και να μην πισωγυρίσει;

Λίγες μέρες πριν τα εγκαίνια της έκθεσης «Εικόνες μιας άλλης Ευρώπης» του Κωνσταντίνου Πίττα μιλήσαμε για μια «νεανική τρέλα». 

Ο φετινός τίτλος του Φεστιβάλ Φωτομετρίας είναι «I have a dream». Εσείς γυρίσατε όλη την Ευρώπη με ένα Pony και μια φωτογραφική μηχανή Minox. Ακούγοντάς το νιώθω ότι πρέπει ήταν ένα τέλειο όνειρο. Ήταν;
Ναι, ήταν ένα όνειρο και μια μεγάλη τρέλα όλο αυτό, που κράτησε για πέντε χρόνια, από το 1985 έως το 1989. Το όνειρό μου ήταν να φωτογραφίσω όλη την Ευρώπη, κινούμενος με ένα αυτοκινητάκι που πήγαινε με ογδόντα χιλιόμετρα την ώρα και με το οποίο έφτασα μέχρι τη Σκανδιναβία, την Πορτογαλία και το Ανατολικό Μπλοκ. Πραγματικά έκανα το όνειρό μου και αυτή η μεγαλεπήβολη και ίσως αφελής σύλληψη είχε σκοπό την παρουσίαση της Ευρώπης εκείνης της εποχής, που είχε μια τεράστια διχοτόμηση, ως ενιαίας, δίχως σύνορα, με όλους τους ανθρώπους μαζί. Έβλεπα την ένωση που ερχόταν. Ήρθε τελικά είκοσι χρόνια αργότερα. Εκείνη την εποχή όμως ήταν αδιανόητο και να το σκέφτεσαι. Ήταν καθαρή αφέλεια. Διότι υπήρχε ο Ψυχρός Πόλεμος ο οποίος ήταν ένας κανονικός πόλεμος που περίμενε να συμβεί -τα δύο στρατόπεδα σημάδευαν το ένα το άλλο- όταν  κάποιος θα πατούσε το κουμπί για να έρθει το τέλος της Ευρώπης. Ευτυχώς δεν συνέβη αυτό...         

Κύριε Πίττα, οι φωτογραφίες σήμερα έχουν μια διαφορετική βαρύτητα. Η ενωμένη Ευρώπη νιώθει έντονους τριγμούς από ευρωσκεπτικιστές, λαϊκιστές, από εθνικιστικές φωνές που αναδύονται όλο και περισσότερο, παρακολουθούμε εδώ και μήνες το Brexit. Τι πιστεύετε εσείς που αφιερώσατε ένας μέρος της ζωής σας φωτογραφίζοντας την ενωμένη Ευρώπη;
Η ιστορία κάνει κύκλους. Όταν έπεσε το Τείχος το 1989 -ήμουν εκεί, το έζησα-, όλοι τότε νιώσαμε ότι έρχεται μία νέα εποχή. Ότι η Ευρώπη θα άλλαζε, όπως και έγινε. Ενώθηκε η Γερμανία την επόμενη χρονιά και ακολούθησαν το Μάαστριχτ και όλα τα υπόλοιπα. Υπήρχε τότε ένας μεγάλος ενθουσιασμός, ότι τελείωσαν οι συγκρούσεις. Η ουσία είναι αυτή, η ενωμένη Ευρώπη είναι μία μεγάλη ιδέα που ξεκίνησε μετά τον πόλεμο με σκοπό να μη γίνουν άλλοι πόλεμοι. Ύστερα βέβαια ακολούθησαν άλλα γεγονότα και αν προσθέσουμε σε αυτά τους εθνικούς εγωισμούς, τα προβλήματα των λαών, τις οικονομικές κρίσεις κλπ., όλα αυτά μαζί συνθέτουν ένα πρόσφορο έδαφος για ανθρώπους που δεν θέλουν αυτή την ενοποίηση. Πιθανώς δεν εξυπηρετεί τα σχέδιά τους. Το αποτέλεσμα ήταν να υψωθούν φωνές εθνικιστικές που παρασύρουν τον κόσμο ο οποίος έχει μία φοβική διάθεση απέναντι σ’ αυτό που λέγεται Ενωμένη Ευρώπη. Υπάρχει αυτός ο κόσμος, που λέει: εγώ στο χωριό μου να είμαι καλά και παραέξω δεν με ενδιαφέρει.

Φωτογραφίζατε κυρίως ανθρώπους, αφουγκραστήκατε τη δομή εκείνων των κοινωνιών. Κοιτώντας τις εικόνες σας ένιωσα συχνά ένα κόμπο στο στομάχι. Εκπέμπουν μια θλίψη, μοναξιά αλλά συντροφικότητα. Ήταν η εποχή γκρίζα και μουντή;  Ήταν ό,τι ήθελαν να δουν τα δικά σας μάτια;
Ήταν και τα δύο. Η κατάσταση στο Ανατολικό Μπλοκ δεν ήταν ευχάριστη. Υπήρχε μία τρομακτική έλλειψη ελευθερίας, ίσως σε δύο κράτη να ήταν λιγότερη, στην Πολωνία και στην Ουγγαρία, αλλά στις άλλες ανατολικές χώρες η έλλειψη της ελευθερίας ήταν συγκλονιστική και αυτό αποτυπωνόταν στα πρόσωπα των ανθρώπων. Ο κόσμος σαν να είχε αποδεχθεί τη μοίρα του, ήταν διαλυμένος από την πολύχρονη δικτατορία, υπήρχε μια μοιρολατρία, καμία προοπτική και ειδικά σε πολύ νέους ανθρώπους το έβλεπες έντονα αυτό. Αλλά και η Δύση δεν ήταν παράδεισος για μένα. Έβλεπα κι εκεί παρόμοια φαινόμενα αλλά για τελείως διαφορετικές αιτίες. Όταν πήγα στη Γαλλία, στη Γερμανία, με τρόμαξε το πόσο μόνος ήταν ο κόσμος. Και οι άνθρωποι στη Δύση είχαν την ελευθερία τους, δεν ήταν όπως στην Ανατολική Ευρώπη. Παρ' όλα αυτά, για διαφορετικούς λόγους, είχαν μία εσωτερική ένταση, μία δυσφορία. Αυτά έβλεπα, αυτά με ενδιέφεραν και παρατηρούσα τον τρόπο που τα συναισθήματα των ανθρώπων αντανακλώνταν στο πρόσωπό τους. Με ενδιέφερε το πώς ορίζουν τα άτομα τη ζωή τους στον χώρο. Αυτό άλλωστε είναι και η φωτογραφία δρόμου.

Πέντε χρόνια περιπλάνησης στην Ευρώπη, ταξιδέψατε σε δεκαεφτά χώρες. Υπήρχαν στιγμές που νιώσατε φόβο;
Ναι. Ήμουν ένα παιδάκι, με πολλά μαλλιά, έδειχνα και ήμουν πολύ μικρός. Το παρουσιαστικό μου δεν τραβούσε την προσοχή των αρχών. Βέβαια με έπιασαν δυο φορές στο Ανατολικό Μπλοκ αλλά για άλλους λόγους, αστείους θα έλεγα. Είχα μία άγνοια κινδύνου. Και μου συνέβαινε αυτό όχι μόνο στο Ανατολικό Μπλοκ αλλά και στη Δύση. Κοιμόμουν σε ένα αυτοκίνητο και θα μπορούσε κάλλιστα να μου συμβεί το οτιδήποτε. Κινδύνεψα βέβαια δύο φορές. Μου επιτέθηκαν τη νύχτα αλλά δεν έπαθα κάτι.

Δεν πτοηθήκατε. Συνεχίσατε. 
Ναι, βέβαια.

Ας υποθέσουμε ότι κάνατε σήμερα την ίδια διαδρομή. Πιστεύετε θα ξανασυναντούσατε τις ίδιες εκφράσεις; Είναι διαφορετική η δική σας ματιά σήμερα;
Το 1989, που σταμάτησα αυτό το σχέδιο, σταμάτησα και τη φωτογραφία. Δε με ενδιέφερε να συνεχίσω. Ένιωθα ότι ό,τι είχα να πω, το είπα. Ήθελα να κάνω διαφορετικά πράγματα μετά. Έθαψα τη δουλειά μου σε μια αποθήκη και την ξαναβρήκα τυχαία, το 2014. Άρχισα τότε να φωτογραφίζω ξανά, με τον ίδιο ακριβώς τρόπο. Τα πρόσωπα στην Ευρώπη σήμερα είναι διαφορετικά, έχουν αλλάξει πάρα πολλά πράγματα. Έχει μπει νέος κόσμος. Το μεταναστευτικό τότε ήταν ανύπαρκτο, δεν υπήρχαν οι προσφυγικές ροές. Σήμερα υπάρχει μία νέα Ευρώπη. Επιπλέον η ιδιομορφία της εποχής των φωτογραφιών των πέντε εκείνων χρόνων, είναι ότι το Τείχος είχε παγώσει την ενέργεια και την δυναμική του κόσμου και όταν αυτό το πράγμα τελείωσε, ήταν σαν απελευθερώθηκε ενέργεια, ο βαθμός ελευθερίας του συστήματος αυξήθηκε δραματικά. Άρχισε μια μεγάλη κινητικότητα του κόσμου και αυτό το βλέπεις και στα πρόσωπα σήμερα.

Κρατήσατε όλο αυτό το υλικό σε μια αποθήκη για είκοσι πέντε χρόνια. Έχετε πει ότι αφιερώνατε έως και δεκατέσσερις ώρες καθημερινά. Φωτογραφίζατε την ημέρα και το βράδυ εμφανίζατε. Αναρωτιέμαι αυτά τα είκοσι πέντε χρόνια δεν φωτογραφίσατε καθόλου; Δεν σας έλειπε;
Όχι δεν μου έλειπε διότι, δεν ήθελα να συνεχίσω να ζω με εκείνο τον τρόπο που μου ήταν αρκετά επώδυνος. Εκείνα τα πέντε χρόνια που ταξίδευα, ήταν μία νεανική τρέλα, ένα όνειρο όπως είπαμε, αλλά παράλληλα ήταν και πολύ μοναχικά χρόνια διότι ταξίδευα μόνος μου και ήταν μία εποχή που ήθελα να την αφήσω πίσω μου. Ήθελα να κάνω διαφορετικά πράγματα. Έκανα οικογένεια και μια δουλειά για να συντηρήσω την οικογένεια μου.Ό,τι κάνει όλος ο κόσμος.

Πολλές φορές οι δημιουργοί είναι αυστηροί με το έργο τους. Εσείς το βάλατε σε ένα κουτί στο μυαλό και στην αποθήκη σας και το κλειδώσατε. Στη συνέχεια το υλικό παρουσιάστηκε στο ευρύ κοινό, εκδόθηκε το βιβλίο, ακολούθησαν εκθέσεις κι η αποδοχή του κόσμου ήταν ενθουσιώδης. Όλο αυτό είναι μυθιστορηματικό. Πώς πήρατε την απόφαση να εκθέσετε; Ξαφνιαστήκατε με τις αντιδράσεις των ανθρώπων; Πώς βιώσατε όλη αυτή την περίοδο;
Για εμένα ήταν μία τεράστια έκπληξη όλο αυτό. Είναι τεράστια έκπληξη να βλέπεις ότι η προσωπική σου τρέλα πριν τριάντα χρόνια, αφορά σήμερα και άλλους ανθρώπους. Αυτό το κατάλαβα όταν ανάρτησα μερικές φωτογραφίες στη σελίδα μου στο Facebook για να τις δουν 10-20 φίλοι και μετά αυτό έγινε μία χιονοστιβάδα. Κατάλαβα τότε ότι δεν μπορούσα πια να κρατάω το αρχείο για τον εαυτό μου. Εκδόθηκε το βιβλίο το 2015, κάποιος το πήγε στο μουσείο Μπενάκη, έγινε η μεγάλη έκθεση εκεί, έγιναν και άλλες, βγήκε και η δεύτερη επαυξημένη έκδοση του βιβλίου πριν λίγους μήνες, και τώρα πια όλο αυτό ωρίμασε για να πάρει το δρόμο του και να πάει στο εξωτερικό.

Με τις εικόνες σας καλύψατε ένα κομμάτι της ευρωπαϊκής ιστορίας. Τι αντιπροσωπεύει για εσάς η φωτογραφία; Είναι τέχνη; Ντοκουμέντο; Απλή απεικόνιση;
Την εποχή του ταξιδιού, η φωτογραφία για εμένα δεν ήταν τίποτα απ’ όλα αυτά. Δεν θεωρούσα ότι έκανα τέχνη, δεν πίστευα ότι η φωτογραφία είναι τέχνη ή κάτι το πολύ σημαντικό όπως είναι η ζωγραφική ή η μουσική. 

Το πιστεύετε ακόμη;
Ναι. Η φωτογραφία είναι κάτι εύκολο, αρκεί κανείς να έχει, όχι ταλέντο, αλλά μία έφεση, μια ικανότητα στο να βλέπει. Δεν είναι όπως η ζωγραφική, η φωτογραφία είναι κάτι πιο απλό. Επίσης δεν είχα ποτέ το υπερεγώ του καλλιτέχνη. Δεν θεωρούσα ποτέ τον εαυτό μου καλλιτέχνη. Και αυτό με προστάτεψε από πάρα πολλά πράγματα. Ξέρετε υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που παίρνουν τον εαυτό τους πολύ σοβαρά και αυτό δεν τους επιτρέπει να δουν τι γίνεται στον κόσμο. Ο φωτογράφος πρέπει να βλέπει τον κόσμο!

Και υπάρχουν και άλλοι όπως εσείς που τον κρίνουν πολύ αυστηρά.
Ναι. Εκείνοι που βλέπουν τον εαυτό τους λιγότερο σημαντικό, αυτοί είναι που βλέπουν τον κόσμο. Παραμέρισα το εγώ μου και έβλεπα τον κόσμο έξω. Αυτό με  βοήθησε στο να δω. Εάν αντιμετώπιζα τον εαυτό μου ως κάτι πολύ σημαντικό, ίσως και να μην είχα κάνει τίποτα απ’ όλα αυτά. Ούτε ένιωθα ότι καταγράφω την εποχή. Δεν ήμουν ούτε φωτορεπόρτερ, ούτε καλλιτέχνης. Στην ουσία δεν ήμουν τίποτα. Σήμερα αποκτάει αυτό το υλικό μία διάσταση ντοκουμέντου διότι έχουν περάσει και 30 χρόνια. Τότε ούτε το επεδίωκα, ούτε και το καταλάβαινα. Την εποχή του ταξιδιού η φωτογραφία για εμένα δεν ήταν τίποτα το σπουδαίο. Ήθελα μέσα από αυτήν μόνο να δω, αυτό ήταν όλο.

Στο φεστιβάλ της Φωτομετρίας θα εκθέσουν τη δουλειά τους και νέοι φωτογράφοι. Έχετε να τους πείτε κάτι;
Μην παίρνεις τον εαυτό σου στα σοβαρά, θα τους έλεγα. Δεν είσαι κάτι σημαντικό. Αυτό που βλέπεις είναι σημαντικό. Ξέρετε, αυτό είναι δύσκολο γιατί όταν είσαι πολύ νέος, έχεις ανάγκη να πάρεις μία επιβεβαίωση μέσα από αυτό που κάνεις. Ο νέος άνθρωπος θέλει να νιώσει σημαντικός μέσα από το έργο του. Ειδικά για την φωτογραφία όμως, είναι σημαντικό να βλέπεις περισσότερο έξω από τον εαυτό σου παρά τον εαυτό σου.

Επιλέγετε μαυρόασπρη εικόνα. Κι όμως στα δικά μου μάτια οι φωτογραφίες σας έχουν χρώμα. Απορρίπτετε το χρώμα;
Εκείνη την εποχή το ασπρόμαυρο φιλμ ήταν φθηνό, μπορούσες να το εμφανίσεις και να τυπώσεις μόνος σου, να το δεις. Πολύς κόσμος εκείνη την εποχή το έκανε. Το έγχρωμο ήταν άλλο πράγμα. Το μαυρόασπρο που μου έδινε τη δυνατότητα να βλέπω μέσα στους ανθρώπους ενώ το έγχρωμο με αποσπούσε.

Ένας μεγάλος φωτογράφος, ο Κερτέζ, είχε πει: «όταν βλέπω μία κοπέλα σε μία έγχρωμη φωτογραφία το πρώτο πράγμα που παρατηρώ είναι το χρώμα του φουστανιού της. Όταν τη βλέπω σε μαυρόασπρη φωτογραφία, βλέπω την κοπέλα».
Το ασπρόμαυρο έχει μια μεγάλη εσωτερικότητα. Δε με ενδιαφέρει το έγχρωμο το οποίο φυσικά είναι πιο δύσκολο από το ασπρόμαυρο. Ανά τον κόσμο υπάρχουν πολλοί λίγοι φωτογράφοι που έχουν καταλάβει τι είναι ακριβώς το έγχρωμο. Το έγχρωμο είναι δύσκολο.

Οι φωτογραφίες διηγούνται μια ιστορία. Ο θεατής θα φτιάξει τη δικιά του. Εσείς πια ιστορία θέλετε να διηγηθείτε;
Δεν ξεκίνησα για να διηγηθώ μία ιστορία. Ήθελα να δω και κάθε φορά που έβλεπα έναν άνθρωπο, όπως και κάθε φορά που έχω κάνει μια καλή φωτογραφία και τη δείχνω, είναι η στιγμή που έχω «συναντηθεί» με ανθρώπους και τους έχω καταλάβει μέσα σε ένα κλάσμα του δευτερολέπτου, όσο κρατάει η λήψη. Εκείνη τη στιγμή έχω νιώσει διαισθητικά έναν άνθρωπο ή μία ομάδα ανθρώπων.

Κοιτώντας τις φωτογραφίες σας ένιωσα ότι «μπαίνετε στα παπούτσια του άλλου», έχετε μία έντονη ενσυναίσθηση, οι εικόνες σας εκπέμπουν ευαισθησία.
Ξέρετε, εγώ έχω τελειώσει θετικές επιστήμες και ό,τι έκανα στην αρχή της ζωής μου, το έκανα με το μυαλό μου. Σε κάποια στιγμή όμως είχα απογοητευτεί, δεν με πήγαινε μακριά όλο αυτό και το στοίχημα που έβαλα τότε, ήταν εάν έχω κάτι παραπάνω από μυαλό σ’ αυτό το σώμα. Εάν μπορώ να αισθανθώ κάτι. Βλέποντας τους ανθρώπους ένιωσα ότι μπορούσα να κάνω κάτι πραγματικά διαισθητικά. Το έκανα φωτογραφίζοντας στην Αθήνα στην αρχή, και μετά συνέχισα στην Ευρώπη. Η βασιλική οδός για να καταλάβω τι γινόταν ήταν οι γυναίκες. Βλέποντας τες καταλάβαινα όλη την κοινωνία. Με ενδιέφεραν πολύ περισσότερο από τους άντρες γιατί ήταν πολύ πιο εκφραστικές. Στη Ρουμανία του Τσαουσέσκου, για παράδειγμα, που ήταν μια κόλαση, οι άντρες έμοιαζαν όλοι ίδιοι, σαν να φορούσαν μια μάσκα, ήταν κλεισμένοι στον εαυτό τους. Οι γυναίκες όμως ήταν τόσο εκφραστικές, αποτύπωναν στο πρόσωπό τους την τραγωδία που ζούσαν.

Εικόνες μιας άλλης Ευρώπης, λοιπόν, διότι μας αφορούν όλους. Ευτυχείτε, αγαπητοί!

Κωνσταντίνος Πίττας, «Εικόνες μιας άλλης Ευρώπης»
Αίθουσα πολλαπλών χρήσεων Ιτς Καλέ (Κάστρο)
Διάρκεια: 31.5-9.6.2019, Δευτ.-Κυρ.: 10:00-14:00 & 18:00-22:00

Φωτομετρία 2019
Υπό την αιγίδα του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, του Πνευματικού Κέντρου Δήμου Ιωαννιτών και της Περιφέρειας Ηπείρου.
Διάρκεια: 29.5 - 9.6.2019
Θεματική: I HAVE A DREAM
(Η είσοδος είναι δωρεάν σε όλους τους εκθεσιακούς χώρους του Φεστιβάλ)