Η νεκρή ζώνη της Λευκωσίας, μιας από τις τελευταίες διχοτομημένες πρωτεύουσες του κόσμου, απειλείται με εξαφάνιση, αφού η φθορά του χρόνου αφήνει μεγάλα τα σημάδια της στα εγκαταλελειμμένα κτήρια που στέκουν ακόμα ανάμεσα στο βορρά και το νότο της κυπριακής πρωτεύουσας.
Η «πράσινη γραμμή», που εκτείνεται σε μια ζώνη περίπου 8 χιλιομέτρων σε όλη την πόλη, από τα οποία το 1,5 είναι στην εντός των τειχών μεσαιωνική Λευκωσία, με πλάτος που κάποτε ίσα που φτάνει τα 20 μέτρα, πήρε το όνομά της από τον Άγγλο Στρατηγό Πίτερ Γιαγκ, ο οποίος, στις αρχές του 1964, όταν μαίνονταν οι οδομαχίες μεταξύ Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων μετά τα «Ματωμένα Χριστούγεννα» του ’63, σχεδίασε με ένα πράσινο μολύβι στον χάρτη τη γραμμή αντιπαράταξης, που σήμανε έκτοτε την εγκατάλειψη των κτηρίων που βρίσκονταν μέσα σε αυτήν. Όταν, δέκα χρόνια μετά, ο τουρκικός στρατός εισέβαλε στην Κύπρο, η νεκρή ζώνη επεκτάθηκε από τα ανατολικά παράλια ως το βορειοδυτικό άκρο του νησιού, σε μια έκταση 180 χιλιομέτρων, χωρίζοντας την πρωτεύουσα για τα καλά σε δύο τομείς.
Κομμάτια της μπορεί κανείς να δει περπατώντας εντός της μεσαιωνικής πόλης ή, ακόμα καλύτερα, από ταράτσες που εφάπτονται της νεκρής ζώνης και προσφέρουν θέα σε κτήρια που από το 1964 τα έχουν πατήσει μόνο γάτες, στρατιώτες των Ηνωμένων Εθνών και, πολύ σποραδικά, ορισμένοι μηχανικοί, δημοσιογράφοι ή εκλεκτοί επισκέπτες από το εξωτερικό. Οι στενοί δρόμοι έχουν χορταριάσει, η άσφαλτος έχει σκάσει και το εσωτερικό των κτηρίων καταρρέει. Οι προσόψεις των κτηρίων όμως, χτισμένες με τη χαρακτηριστική κίτρινη κυπριακή πουρόπετρα, στέκουν ακόμα και δίνουν, μαζί με τις σκουριασμένες πινακίδες των καταστημάτων, μια υποψία της ζωής που άλλοτε υπήρχε εκεί: φαρμακεία, σουβλατζίδικα, βρεφικά είδη, εμπορικά μαγαζάκια κάθε είδους· όλα τώρα έρημα.
Η πράσινη γραμμή έχει ανακηρυχθεί από το 2013 ένα από τα 29 πιο απειλούμενα μνημεία και τοποθεσίες πολιτιστικής κληρονομιάς της Ευρώπης από τη Europa Nostra. Ολόκληρο το ιστορικό κέντρο της Λευκωσίας έχει χαρακτηριστεί «ξεχωριστό παράδειγμα της διεθνούς πολιτιστικής κληρονομιάς· η ταυτότητα της ίδιας της Λευκωσίας» στο Nicosia Master Plan, ένα εργαλείο σχεδιασμού και πολιτικής ανάπτυξης που σχεδίασαν από κοινού για την κυπριακή πρωτεύουσα από το 1979 ως το 1985 μια ομάδα από Ελληνοκύπριους και Τουρκοκύπριους επιστήμονες (πολεοδόμοι, αρχιτέκτονες, μηχανικοί, κοινωνιολόγοι και οικονομολόγοι), υπό την ομπρέλα των Ηνωμένων Εθνών. Το 2001, το Master Plan επικαιροποιήθηκε με μια μελέτη που αποτύπωσε τον βαθμό της φθοράς και της καταστροφής που έχει υποστεί από την αχρησία η αρχιτεκτονική κληρονομιά στη νεκρή ζώνη. Μια δικοινοτική ομάδα μηχανικών αποτύπωσε 238 συνολικά κτήρια κατά μήκος της νεκρής ζώνης μέσα στην εντός των τειχών πόλη, καθώς και τις όψεις άλλων 27 κτηρίων στη δυτική περιοχή, αλλά και δρόμους και υποδομές. Η έρευνα είχε καταλήξει στο συμπέρασμα ότι το 80% των κτηρίων ήταν κτήρια-μνημεία, με μεγάλη αρχιτεκτονική ή και περιβαλλοντική αξία, που όμως η μακροχρόνια εγκατάλειψη υπήρξε για τα πλείστα καταστροφική. Μπορεί κανείς να φανταστεί πόσο χειρότερη μπορεί να είναι η κατάστασή τους 17 χρόνια μετά, αφού δεν έτυχαν έκτοτε κάποιας φροντίδας, με εξαίρεση τις προσόψεις στα κτήρια της νεκρής ζώνης της οδού Λήδρας, που έτυχαν συντήρησης το 2008, όταν άνοιξε το οδόφραγμα της περιοχής.
Η επικείμενη καταστροφή της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς της νεκρής ζώνης της Λευκωσίας βρέθηκε στο επίκεντρο της διάσκεψης που πραγματοποιήθηκε πριν μερικές μέρες στο Ίδρυμα Σεβέρη για την πέμπτη επέτειο του προγράμματος για τα «Επτά πιο απειλούμενα μνημεία πολιτιστικής κληρονομιάς» της Europa Nostra. Η ιδέα που υπάρχει στο τραπέζι είναι να επαναδραστηριοποιηθεί η περιοχή, μέσα από την επιστροφή των καταστημάτων της νεκρής ζώνης στους ιδιοκτήτες ή τους απογόνους τους, Ελληνοκύπριους και Τουρκοκύπριους, ώστε να λειτουργήσουν ξανά. Η προεργασία έχει γίνει, με τεχνική μελέτη που αγγίζει μεταξύ άλλων και το οικονομικό κόστος, όμως το μείζον εμπόδιο είναι το πολιτικό: με το Κυπριακό πρόβλημα άλυτο και εν πολλοίς στάσιμο, πώς μπορεί να καταργηθεί στην πράξη η ζώνη που χωρίζει τις δυο κοινότητες;
Στο πλαίσιο της διάσκεψης, το Ίδρυμα Σεβέρη φιλοξένησε και τη φωτογραφική έκθεση του Ολλανδού Roman Robroek, ο οποίος, εξειδικεύεται στη φωτογράφηση εγκαταλειμμένων τοπίων και αποτύπωσε με το φακό του την απειλούμενη αρχιτεκτονική της νεκρής ζώνης στο ιστορικό κέντρο της Λευκωσίας. Ο Robroek ξεκίνησε τη βόλτα του στη νεκρή ζώνη από το ξενοδοχείο Λήδρα Πάλας, ένα άλλοτε θρυλικό ελίτ ξενοδοχείο της Λευκωσίας, που από το ’74 βρίσκεται στη νεκρή ζώνη και στεγάζει την ειρηνευτική δύναμη των Ηνωμένων Εθνών. Το ξενοδοχείο σχεδιάστηκε από τον Γερμανοεβραίο αρχιτέκτονα Benjamin Günsberg και χτίστηκε το 1947-1949 από την Cyprus Hotels Limited. Στο εσωτερικό του, ο χρόνος έχει σταματήσει στο ’60-’70, με εξαίρεση ορισμένες αναγκαίες ανακαινίσεις που έγιναν για να παραμείνει το κτήριο λειτουργικό μέχρι σήμερα.
Κι έπειτα περιπλανήθηκε στα πιο σημαντικά μνημεία, παλιά και σύγχρονα της νεκρής ζώνης, όπως οι ιστορικές εκκλησίες, το ξενοδοχείο Όλυμπος στην πάροδο της Λήδρας, ή το περίφημο «Σπίτι της Άννι», όπου έζησε ως τα 90 της χρόνια, όταν πέθανε, η ομώνυμη γυναίκα, που είχε αρνηθεί να το εγκαταλείψει μετά τον πόλεμο και την οποία φρόντιζαν οι κυανόκρανοι των Ηνωμένων Εθνών.
Σε ένα κτήριο φαγωμένο από την υγρασία, το «Maple House», ο Ολλανδός φωτογράφος βρήκε τη «μυθική» αποθήκη μιας αντιπροσωπείας αυτοκινήτων που είχε φέρει καινούρια παραλαβή λίγες μέρες πριν την τουρκική εισβολή: Ο πόλεμος σταμάτησε στην έξοδο του γκαράζ, στο υπόγειο του οποίου βρίσκονται ακόμη μέχρι σήμερα εγκλωβισμένα δεκάδες αυτοκίνητα, ολοκαίνουρια μα κατασκονισμένα, με ελάχιστα χιλιόμετρα πάνω τους, ξεφούσκωτα λάστιχα και το εγχειρίδιο χρήσης ακόμα πάνω στο παρμπρίζ. Κι έπειτα «η γιάρδα των 10 λεπτών», το σημείο όπου κάποτε οι Τούρκοι στρατιώτες συνήθιζαν να εμφανίζονται για 10 λεπτά περισσότερο απ’ όσο είχε συμφωνηθεί με τα Ηνωμένα Έθνη, σε μια προσπάθεια να προκαλέσουν τους Ελληνοκύπριους στρατιώτες στο φυλάκιο απέναντι, ή το «Φυλάκιο του Yellow Car», όπου ένα εγκαταλειμμένο κίτρινο αυτοκίνητο σηματοδότησε το σημείο και έγινε σημάδι για τους στρατιώτες των δύο πλευρών. Και στο τέλος, το «Δρομάκι της Λόγχης», ένα σημείο όπου η νεκρή ζώνη στενεύει τόσο, που συχνά τα πρώτα χρόνια οι στρατιώτες πάλευαν. Είναι εκεί που κάποτε ένας Ελληνοκύπριος στρατιώτης έβαλε ξιφολόγχη σε ένα μακρύ κοντάρι και σκότωσε έναν Τούρκο στρατιώτη που κοιμόταν πίσω από το παράθυρο του απέναντι δρόμου.
«Η πράσινη γραμμή έχει γίνει σήμερα κυριολεκτικά πράσινη: βλέπεις τα δέντρα που έχουν καταλάβει τη νεκρή ζώνη και τα κτήρια που την περιβάλλουν», λέει ο Robroek για αυτή την προνομιακή περιπλάνησή του σε μια από τις πιο απρόσιτες περιοχές της Ευρώπης.
«Δεν ξέρω ποια γρανάζια κινούνται μέσα μας όταν κοιτάμε φωτογραφίες, ειδικά φωτογραφίες καλλιτεχνών όπως ο Cartier-Bresson, αλλά δεν είναι μόνο η όραση που δουλεύει, ούτε μονάχα η φαντασία»
12°
