Χριστόφορος Δουλγέρης: Οι φωτογραφίες του εικαστικού φωτογράφου στο Santorini Arts Factory

Μπορείτε να μας πείτε πώς ξεκίνησε αυτή η σειρά που θα παρουσιάσετε στη Σαντορίνη;
Επισκέφθηκα μετά από παρότρυνση ενός φίλου το νησί για να φωτογραφίσω τους χώρους του μουσείου Τομάτας στη Βλυχάδα της Σαντορίνης πριν από 4 -5 χρόνια. Η οικογένεια Νομικού και η Βάνη Βαλιάνου, διευθύντρια του SAF, ξεκίνησαν μαζί μου μια πρώτη συνεργασία. Μόλις βγήκαν οι πρώτες φωτογραφίες, είχα ήδη καταλάβει πως το νησί αυτό κρύβει πραγματικούς θησαυρούς, όπως και οι ιδιοκτήτες του Μουσείου και το SAF οι οποίοι παράγουν απίστευτο έργο σε σχέση με τα εκπαιδευτικά προγράμματα αλλά και την διάσωση της πολιτισμικής μας κληρονομιάς. Αργότερα έβαλα ένα πρόγραμμα να φωτογραφήσω όλα τα εργοστάσια και τις μηχανές του νησιού.

Τι προσπαθείτε να αναδείξετε μέσα από τις φωτογραφίες των μηχανών;
Οι μηχανές για μένα είναι τα εργαλεία τα οποία επέτρεψαν σε ολόκληρο τον κόσμο να κινείται και να αλλάζει μορφή και, πολλές φορές, ζωή. Επίσης οι μηχανές είναι κατασκευασμένες σε μεγάλο βαθμό για ανθρώπους και για να τις χειρίζονται άνθρωποι οι οποίοι έχουν συνδεθεί σε ψυχολογικό αλλά και πνευματικό επίπεδο. Επομένως δεν είναι απλά σίδερα τοποθετημένα στη σειρά, αλλά έχουν αφήσει πίσω τους ένα ιστορικό στίγμα − όπως και εμείς άλλωστε. Έχω την άποψη ότι οφείλουμε στις μηχανές μια δεύτερη ευκαιρία ζωής. Και αυτό προσπαθώ να κάνω με τις εικόνες μου, τις αντιμετωπίζω όπως τους αρμόζει. Πέρα από το βάρος και την τεχνολογία τους, κρύβουν κάτι πιο βαθύ για μένα το οποίο δημιουργήθηκε από εμάς τους ανθρώπους και ξεπερνά απλά τη μνήμη μας για αυτές και πάει ένα βήμα παραπέρα.

Πώς ξεκινήσατε να φωτογραφίζετε τα εργοστάσια στη Σαντορίνη;
Ξεκινάω μια φωτογραφική εργασία όταν κάτι με «προκαλεί», και αυτό συνέβη και στη Σαντορίνη. Μαγεύτηκα από την αρχιτεκτονική, τα εσωτερικά τοπία και τα ατελείωτα σημάδια που έχει ο χώρος. Νομίζεις πως ζεις εκείνη τη στιγμή σε μια άλλη χρονικότητα, σε άλλο κόσμο. Αυτά είναι και τα στοιχεία που ενδιαφέρουν τη δουλειά μου: η ιστορία που κρύβεται πίσω είναι πάντα σημαντική, το ίδιο και οι λεπτομέρειές της.

Οι φωτογραφικές σας εργασίες περιλαμβάνουν πάντα εργασίες μακράς διαρκείας;
Ο χρόνος που ξεκινάει και τελειώνει ένα project είναι πάντα σχετικός. Μπορεί να ξεκινάει, αλλά για μένα δεν τελειώνει ποτέ. Οι ντόπιοι συνήθως αναρωτιούνται τι κάνω τόσες ώρες και μέρες μέσα στα εργοστάσια! Σε ένα από αυτά που φωτογράφιζα ώρες στον Δομοκό, ο αρχιμηχανικός είχε καταλάβει πως δεν θα τελείωνα εύκολα με την εργασία μου και ξαφνικά σταμάτησα αναγκαστικά. Είχε πεταχτεί στο χωριό του δίπλα, έφερε κοτόσουπα και χωριάτικο ζυμωτό ψωμί και τυρί φέτα που είχε φτιάξει ο ίδιος. Πώς να μη σταματήσω τώρα τη φωτογράφηση όταν έχω μια τόσο ζεστή και φιλόξενη πρόταση; Ήταν φανταστική στιγμή και τον ευχαριστώ ακόμη για αυτό. Όλοι όσους έχω γνωρίσει στις φωτογραφήσεις στα εργοστάσια έχουν γίνει φίλοι μου, αντιλαμβάνονται στο τέλος πως υπάρχει λόγος που δίνεται δημοσιότητα στο δικό τους περιβάλλον και, μάλιστα, τους κάνει να αισθάνονται υπερήφανοι. Τα projects μου, ναι, λοιπόν είναι μακράς διάρκειας.

Η βιομηχανία της Σαντορίνης όμως σήμερα είναι ο τουρισμός...
Ναι, η βαριά βιομηχανία του νησιού είναι ο τουρισμός. Αυτό φυσικά έχει και συνέπειες, όμως το νησί έχει να προσφέρει πολλά σε αυτούς που θα προσπαθήσουν να το ανακαλύψουν. Η ιστορία, η αρχαιολογία και η παράδοση είναι σημαντικό κομμάτι της ταυτότητάς του. Η Σαντορίνη σήμερα παράγει εξαιρετικά κρασιά και συντηρεί πάρα πολλά και υπέροχα οινοποιία, όμως σε καμιά περίπτωση δεν έχει τη βιομηχανική έξαρση εργοστασίων της δεκαετίας του ‘20 και του ‘30. Φανταστείτε πως ο Δ. Νομικός στη δεκαετία του ‘20, ήταν ο πρώτος που δημιούργησε βιομηχανική μονάδα επεξεργασίας και κονσερβοποίησης τομάτας στα Βαλκάνια. Έκτοτε ακολούθησαν και άλλοι στο νησί με τα δικά τους εργοστάσια, τα οποία στην ακμή τους ήταν 11-12. Από αυτά έχω φωτογραφήσει τα 11, από τα οποία σε κάποια υπάρχουν μόνο ψήγματα του τι ήταν κάποτε, όπως μια παλιά είσοδος εργοστασίου, δυο σίδερα και τίποτα άλλο. Επομένως στη Σαντορίνη σήμερα μπορεί να μην υπάρχει η βιομηχανική και αγροτική παραγωγή του παρελθόντος, όμως ήταν πρωτοπόρος για την εποχή της και έχει πολύ μεγάλη σημασία να δούμε τι γινόταν με τους ανθρώπους εκείνη την εποχή. Κάποια στιγμή βρέθηκα να φωτογραφίζω στο Γιαλό ένα από τα εργοστάσια τομάτας το οποίο είχε μετατραπεί πια σε κατάστημα αφορολόγητων ειδών και εκεί που φωτογράφιζα, βρέθηκα ξαφνικά μπροστά σε ένα πλήθος από τουρίστες που μόλις είχαν κατέβει από ένα κρουαζιερόπλοιο. Η μεγαλύτερη έκπληξη ήταν η συνάντησή μου με τον φωτογράφο του πλοίου ο οποίος θεώρησε πως κατέβηκα κάτω στο λιμάνι να του πάρω τη δουλειά και με κοίταξε με δολοφονικό βλέμμα.

Ποια από τα εργοστάσια που έχετε φωτογραφήσει στο νησί της Σαντορίνης είναι το αγαπημένο σας;
Αναμφίβολα το εργοστάσιο που στάθηκε σταθμός σε αυτή τη δουλειά είναι το εργοστάσιο Δ. Νομικός στον Μονόλιθο της Σαντορίνης. Είναι ίσως η κινητήρια δύναμη της δουλειάς μου. Οι χώροι είναι ανέγγιχτοι από τη δεκαετία του '60 που το εργοστάσιο έκλεισε. Κανείς άλλος δεν μπήκε να φωτογραφήσει το εργοστάσιο σε τέτοια κλίμακα. Η αίσθηση που είχα όταν πρωτοπάτησα το πόδι μου στο εσωτερικό του είναι μοναδική. Ήταν λες και πατούσα το πόδι μου στη Σελήνη... Παντού μια πούδρα από την άσπα που έπεφτε σιγά-σιγά από το ταβάνι στο πάτωμα και δημιουργούσε ένα στρώμα, ίσως και 10 πόντους σε μερικά σημεία. Το συνεργείο μας ήταν πολύ προσεκτικό κατά την είσοδο, για να μην αφήσουμε παντού τα σημάδια μας. Τα περισσότερα μηχανήματα ήταν σκεπασμένα με υφάσματα τα οποία λόγω  της άσπας είχαν σχεδόν γλυπτοποιηθεί. Σε μια από αυτές τις αίθουσες φωτογράφησα και το έργο «Filler», το οποίο έχει μια αναγεννησιακή αίσθηση. Όλα τα αντικείμενα έχουν μια απίστευτη ομορφιά και λιτότητα. Σε αυτές τις αίθουσες ο φωτισμός είναι χαμηλός αλλά πολύ ζεστός. Υπάρχουν και άλλα εργοστάσια στις ακτές της Σαντορίνης τα οποία και αυτά έχουν υπέροχους χώρους, αλλά δυστυχώς δεν έχει απομείνει κάτι που να μας θυμίζει τη ροή του εργοστασίου. Ξέρετε, όταν ένα εργοστάσιο κλείνει το πρώτο πράγμα που εκποιείται είναι ο μηχανολογικός εξοπλισμός του. Ο οποίος φυσικά τις περισσότερες φορές ανακυκλώνεται από τα υπόλοιπα εν λειτουργία εργοστάσια... Έτσι δεν συμβαίνει και στη φύση;

Ο τίτλος της έκθεσης είναι «T Factory». Τι αφορά;
Το γράμμα Τ συμβολίζει τη λέξη Tomato, ενώ το λατινικό t στη φωτογραφία συμβολίζει τον χρόνο έκθεσης της φωτογραφικής μηχανής. Το «T Factrory» είναι η φυσική συνέχεια της προηγούμενης δουλειάς «Carp Diem» που αφορούσε όλα τα εργοστάσια τομάτας στη Σαντορίνη. Τώρα θα δούμε υλικό και από τη νέα αλλά και από την παλαιότερη δραστηριότητα. Η νέα μου φωτογραφική δουλειά αφορά μια μεγάλη σειρά από φωτογραφίες που περιγράφουν άλλοτε βιομηχανικά τοπία, εσωτερικούς και εξωτερικούς χώρους, και άλλοτε μηχανές. Το «Τ factory» αφορά τις βιομηχανίες όπως αυτές αναπτύχθηκαν στο νησί της Σαντορίνης, αλλά εδώ ακολουθώ αποκλειστικά την ιστορική πορεία των βιομηχανιών τομάτας της Δ. Νομικός και την χάραξη της πορείας της, από το ξεκίνημά της στη Σαντορίνη και έως την πιο πρόσφατη και σημερινή της πορεία στην κεντρική Ελλάδα.

Μεγάλο προτζεκτ σε όγκο και χρόνο…
Ναι, έπειτα από αυτό project άλλαξε η σχέση μου με τον χρόνο και κυρίως ο τρόπος που αντιμετωπίζω την έννοια του χρόνου, ξεπέρασα αρκετές φοβίες και μπορώ να πω πως έγινε μια κοσμογονική αλλαγή μέσα μου. Θα έλεγα ότι η αίσθηση που έχουμε γενικά για τον χρόνο σχετίζεται συνήθως με τα γεγονότα και τις συνθήκες που μας απασχολούν και βιώνουμε στην καθημερινότητα. Μέσα στην καθημερινή μας εγρήγορση, όσο ταλαντούχοι και αν είμαστε με τη διαχείριση του χρόνου, μπορεί να μας ξεφύγουν λεπτομέρειες που έχουν σημασία.

Πώς σας επηρέασε σε αυτή την πορεία η επαφή σας με τη Σαντορίνη; Είχατε κάποια εμπειρία που σας ώθησε σε αυτή τη διαλεκτική με τον χρόνο;
Η Σαντορίνη είναι πανέμορφη και αυτό το γνωρίζουν όλοι στον πλανήτη. Μόλις φτάσεις στο λιμάνι και αντικρίσεις τα Φηρά, σηκώσεις το βλέμμα σου προς τα πάνω και σου κόβεται η ανάσα. Το τοπίο είναι επιβλητικό και αυτή η «δύναμη» του νησιού σε μαγεύει. Το ίδιο συμβαίνει όταν βρίσκεσαι στα στενά σοκάκια. Όπου και να σταθείς υπάρχει μια θετική ενέργεια, θεραπευτική θα έλεγα. Αυτό που μου άλλαξε, όμως, τη σχέση μου με τον χρόνο είναι μια μοναδική εμπειρία που σχετίζεται με την ιστορία και τους ανθρώπους της. Επισκεφτήκαμε πολλά εγκαταλελειμμένα εργοστάσια τομάτας, κάποια από τα οποία είχαν αλλάξει χρήση σήμερα και κάποια τα οποία μας άφησαν μερικά μόλις ίχνη, μια είσοδο ένα φράχτη δύο δένδρα. Τα εσωτερικά τους φανερώνουν την ίδια τη ζωή των ανθρώπων. Τις συνήθειές τους, την κουλτούρα τους, τον πολιτισμό και το ήθος τους. Η αρχιτεκτονική και τα υλικά κατασκευής, για παράδειγμα, σε μερικά από τα εργοστάσια είναι σαν σκηνικά ταινίας μιας άλλης εποχής, πολύτιμης και ιδιαίτερα πλούσιας όχι μόνο από οικονομική άποψη αλλά και από άποψη καλλιέργειας. Οι μαύρες ηφαιστειακές πέτρες, η άμμος και τα εσωτερικά συνομιλούν. Είναι μαγικά αυτά τα μέρη. Η ιστορία των έντεκα εργοστασίων με έκανε πολλές φορές να ζυγίσω με μεγαλύτερη ακρίβεια τη λήψη μου για να σταθώ με σεβασμό απέναντι στα ερείπια. Υπήρχε ένα ένδοξο παρελθόν και μια ιστορία εκεί και εγώ θα ήμουν, από ό,τι φαινόταν τουλάχιστον, αυτός που θα ζούσε ένα μικρό κομμάτι αυτής της ιστορίας με μια μηχανή στο χέρι. Ένιωσα να πέφτει πάνω μου ένα βάρος και μια ευθύνη. Το χάρηκα το αποτέλεσμα και δεν ένιωσα ούτε μια μέρα πως έχω πιεστεί ή κουραστεί από αυτό που κάνω. Εκεί ένιωσα πως κάτι έχει αλλάξει και ο χρόνος έχει ξαφνικά επιμηκυνθεί.

Οι άνθρωποι, είπατε, και οι ζωές τους φανερώνουν τον πολιτισμό τους. Εσείς με ποιο τρόπο καταγράψατε αυτό το γεγονός;
Ο φωτογράφος εκτελεί ένα είδος καταγραφής. Κάποιες φωτογραφίες ίσως να είναι οι τελευταίες για μερικούς χώρους πριν αφανιστούν εντελώς. Υπό αυτή την έννοια η εμπειρία του φωτογράφου να καταγράφει ένα χώρο που σταμάτησε την ενεργή δραστηριότητα εδώ και πολλά χρόνια μπορεί να μεταφέρει, μέσα από τις εικόνες του, πολύτιμες πληροφορίες για την ίδια τη ζωή. Παραμένει για μένα ένα ντοκουμέντο που μετουσιώνει την ίδια την τέχνη και τη ζωή των ανθρώπων. Μας μεταφέρει κάτι που έχει τελειώσει με έναν τρόπο σαν να γίνεται τώρα. Αυτό κάνει και η φωτογραφία στην προκειμένη περίπτωση, συνομιλεί με τον πολιτισμό του παρελθόντος και του άμεσου παρόντος. Έτσι κι αλλιώς για τη φωτογραφία δεν υπάρχει παρόν είναι όλα παρελθόν. 

Μιλήστε μας λίγο για τους ανθρώπους που γνωρίσατε εσείς στη Σαντορίνη.
​Φανταστείτε ότι κάποτε ζούσε ολόκληρη η Σαντορίνη από την τομάτα και κάποιοι άνθρωποι αναλάμβαναν ένα μεγάλο ρίσκο, αυτό της δημιουργίας εργοστασίου. Όλοι τους ήταν ενωμένοι σε αυτό το σκοπό και οι εργοστασιάρχες ήταν πολύ κοντά στους εργάτες. Όλοι οι άνθρωποι που έχω γνωρίσει στη Σαντορίνη είναι υπέροχοι. Αισθάνομαι πως πήρα πολλά μέσα από την εμπειρία της γνωριμίας μου μαζί τους. Γνώρισα, ας πούμε, τον κυρ Αντώνη, αρχιμηχανικό του Δ. Νομικού. Ο άνθρωπος αυτός δεν σταμάτησε ποτέ να με βοηθάει, να μου δίνει πληροφορίες για ένα κομμάτι της ζωής που ήταν και θα παραμείνει αθάνατο. Οι πληροφορίες για την τεχνογνωσία και την τεχνολογία μάς κάνουν να καταλάβουμε πως πίσω από όλα κρύβονται οι άνθρωποι, αυτοί είναι και η κινητήριος δύναμη της ιστορίας μας. Ένα άλλο στοιχείο που με συγκλόνισε είναι η χαρά που κρύβουν αυτοί οι άνθρωποι για τη ζωή τους στα εργοστάσια, μια ζωή δύσκολη, κοπιαστική. Βλέποντας τα σκαμμένα πρόσωπά τους και ακούγοντας τις εμπειρίες τους, κατάλαβα πως η ζωή μας σήμερα, με την πολυπλοκότητα που έχουμε δημιουργήσει, έχει χάσει την απλότητα και τη χαρά, αρετές που είδα σε αυτά τα πρόσωπα.

Μπορείτε να μας διηγηθείτε μια ιστορία από αυτές που σας έχει κάνει εντύπωση σε σχέση με τους ανθρώπους αυτού του νησιού;
Επισκεφθήκαμε μια κυρία η οποία ζούσε σε μια καμαρούλα 2x3 για να τη φωτογραφίσουμε. Χάρηκε πολύ που μας είδε, μας κέρασε κυριολεκτικά ό,τι είχε και δεν είχε. Ήταν 80+ χρονών. Η χαρά με την οποία μας μιλούσε για τον καιρό και για την εμπειρία της παραγωγής τομάτας με έκανε να καταλάβω πόσο σημαντικό πράγμα είναι να είσαι κομμάτι ενός μεγαλύτερου επιτεύγματος. Οι άνθρωποι αυτοί ένιωθαν μεγάλη αυτοπεποίθηση για την εργασία τους και αυτό ήταν ζωγραφισμένο στα μάτια τους. Δεν θα το ξεχάσω ποτέ. Παρήγαγαν και μετέφεραν με τα χέρια τους την παραγωγή, με γαΐδουράκια, με καΐκια, χρησιμοποιούσαν όλα τα μέσα της εποχής και όταν τέλειωνε η παραγωγή ήταν πάντα μια ξεχωριστή εμπειρία για τις δεκαετίες του '20 και '30. Είναι πραγματική τέχνη να ζεις με τα αναγκαία, γι' αυτό και οι άνθρωποι εκεί, σε αυτά τα νησιά, ζουν πολλά χρόνια. Έχουν τεράστια αυτοεκτίμηση και αισθάνονται μια πληρότητα δεν έχουν να αποδείξουν τίποτα σε κανέναν. Αυτό το βρίσκω υπέροχο.

Έχετε συνδεθεί πνευματικά με κάποιο πρόσωπο του νησιού;
Η σημαντικότερη εμπειρία μου στο νησί είναι η στιγμή που φωτογραφίζαμε την κυρία Μαρία, 95 ετών, στο Εμποριό. Αφού φτάσαμε σε ένα σπιτάκι για να  τη φωτογραφίσουμε, μάθαμε από την αδερφή της πως είναι άρρωστη και είναι δύσκολο για αυτήν να φωτογραφηθεί. Συζητήσαμε λίγο, ήταν ξαπλωμένη με τα λευκά μακριά μαλλιά της λιτά, και τότε κατάλαβα πως αυτή η στιγμή θα μου μείνει χαραγμένη στο νου. Η κυρία Μαρία, παρόλο που ήταν άρρωστη, προσπάθησε να βγει έξω από την πόρτα της για να φωτογραφηθεί. Τη στιγμή που έπεφτε το φως επάνω, της έγινε μια συγκλονιστική σύνδεση ανάμεσά μας. Μου μετέφερε μια γλυκύτητα και μια ξεχωριστή εμπειρία που δύσκολα βρίσκω λόγια να την περιγράψω. Το σκηνικό γύρω ήταν απλό και, παρόλο που ο χρόνος λόγω της κατάστασης ήταν πολύ ασφυκτικός, η φωτογράφηση αυτών των δευτερόλεπτων διήρκησε μια ολόκληρη ημέρα για μένα. Έδωσε τον καλύτερο εαυτό της στο πορτραίτο της μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα και δικαιώθηκε φυσικά, διότι είναι ένα από τα καλύτερά μου.

Όταν έγινε η προηγούμενη έκθεση, όλα τα τιμώμενα πρόσωπα των φωτογραφήσεων, οι περισσότεροι άνω των 85, όσοι βέβαια ήταν σε θέση, ήρθαν στα εγκαίνια. Η κυρία Μαρία που σας περιέγραψα πήρε μια καρέκλα και έκατσε μπροστά από το πορτραίτο της καθόλη τη διάρκεια της έκθεσης. Περνούσαν οι επισκέπτες και της έδιναν συγχαρητήρια. Ένιωσα πολύ ευτυχισμένος εκείνο το βράδυ διότι οι πραγματικοί πρωταγωνιστές της ιστορίας ήταν δίπλα μας και μάλιστα είχαν να βρεθούν μαζί στον ίδιο χώρο πολλά χρόνια. Αυτή η εμπειρία θα μου μείνει αξέχαστη όπως και το βλέμμα της κυρίας Μαρίας.

Επιμέλεια έκθεσης: Gérard A. Goodrow, Δόμνα Γούναρη, Γιάννης Μπόλης

Διάρκεια έκθεσης: 18/06/2018 ως 07/09/2018
Ώρες λειτουργίας μουσείου: Τρίτη - Κυριακή 10.00 - 18.00
Τοποθεσία: Santorini Arts Factory, Παραλία Βλυχάδας, Σαντορίνη
Eισιτήρια: Δωρεάν
Πληροφορίες / Κρατήσεις: www.santoriniartsfactory.gr

Μέγας χορηγός: ΑΒΕΚ, Δ. Νομικός