Εικονογράφηση παιδικού βιβλίου: Πότε φτιάχτηκαν τα πρώτα βιβλία για παιδιά;

Λένε ιστορίες, ζωντανεύουν κόσμους, περιγράφουν συναισθήματα, σε βάζουν να παρατηρείς, να νιώσεις, να σκεφτείς – κι όλα αυτά χωρίς, απαραίτητα, το κείμενο που τις συνοδεύει. Οι εικόνες σ’ ένα παιδικό βιβλίο κάποιες φορές είναι μικρά έργα τέχνης, που δεν απευθύνονται μόνο στην αισθητική και την ευαισθησία των παιδιών, αλλά μπορούν να ενδιαφέρουν και το βλέμμα ενός ενήλικα.

Ίσως δεν είναι τόσο γνωστό ότι στην Ελλάδα, εδώ και 25 χρόνια, η τέχνη της εικονογράφησης ανθεί. Υπάρχει ένα οικοσύστημα από δημιουργούς, ολοζώντανο και πολυσυλλεκτικό, υψηλής αισθητικής και ευαισθησίας, με εξαιρετικές δουλειές που δεν έχουν πολλά να ζηλέψουν από τις αντίστοιχες ξένων συναδέλφων τους, με παρουσία στις διεθνείς εκθέσεις, όπως στη σημαντική Διεθνή Έκθεση Παιδικού Βιβλίου της Μπολόνια, και συνεργασίες με εκδοτικούς οίκους του εξωτερικού, σημαντικά βραβεία και διακρίσεις. Και παρότι δεν έχουν την αναγνώριση που τους αξίζει, είναι βέβαιο πως το ταλέντο, η έμπνευση και η εργατικότητα των Ελλήνων εικονογράφων έχει συντελέσει σε πολύ μεγάλο βαθμό στη συνολική άνθηση που γνωρίζει όλα αυτά τα χρόνια το παιδικό βιβλίο. Κάποτε, όμως, υπήρξαν και οι ίδιοι παιδιά. Πώς διαμορφώθηκε η αισθητική τους;

Αν αναζητούσαμε μια γενεαλογία, θα πηγαίναμε πίσω στη δεκαετία του ’70 – παιδική ηλικία των σημερινών 50ρηδων. Η ελευθερία μετά την πτώση της χούντας έφερε έναν εκδημοκρατισμό στα ήθη και μια νέα πνοή στον χώρο των ιδεών και της τέχνης, και άνθρωποι που ήρθαν σε επαφή με τη Δύση και τα ξένα ρεύματα κατά τη διάρκεια της δικτατορίας, όταν επέστρεψαν, άνοιξαν καινούργιους δρόμους. Τότε ξεκίνησαν και τα πρώτα εικονογραφημένα βιβλία για παιδιά. Oι ιστορίες απέκτησαν βάθος και νόημα, κι οι εικόνες έπαψαν να λειτουργούν ως διακοσμητικά στοιχεία του κειμένου και απέκτησαν δικές τους εκφραστικές ποιότητες – ουσιαστικά, τότε γεννιέται η τέχνη της εικονογράφησης με τη μορφή που την ξέρουμε σήμερα.

Σημαντικός σταθμός η «Λιλιπούπολη», η θρυλική ραδιοφωνική εκπομπή που ξεκίνησε να μεταδίδεται στο τέλος του 1977 στο Τρίτο Πρόγραμμα, που ήταν παιδική αλλά όχι παιδιάστικη, «για παιδιά και έξυπνους μεγάλους». Μέχρι τότε εκπαιδευτικοί και γονείς συμπεριφέρονταν στα παιδιά «λες και αποτείνονται σε υπανάπτυκτους και ατελείς οργανισμούς» όπως έλεγε ο Μάνος Χατζιδάκις, τονίζοντας με κάθε ευκαιρία ότι τα παιδιά δεν είναι «χαζά» αλλά μελλοντικοί ενήλικες. Σε αυτό το πνεύμα, την ίδια εποχή, και ενώ μέχρι τότε υπήρχαν βιβλία για εφήβους όπως της Άλκης Ζέη και της Ζωρζ Σαρρή, αλλά όχι για μικρά παιδιά, εκδίδεται από τις εκδόσεις Κέδρος το «Παραμύθι με τα χρώματα».

Είναι το πρώτο παιδικό βιβλίο του Αλέξη Κυριτσόπουλου, κάτι εντελώς φρέσκο και διαφορετικό, σημείο αφετηρίας και επιρροής όλης της νεότερης γενιάς εικονογράφων – όλοι το είχαν ως παιδιά στη βιβλιοθήκη τους. Ο Κυριτσόπουλος είναι επί της ουσίας ο πρώτος author-illustrator και κάνει τα πρώτα picture books, σύμφωνα με τη σύγχρονη ορολογία: βιβλιαράκια για παιδιά με λίγο κείμενο και πολλές εικόνες, με άναρχο, αυθόρμητο σχεδιασμό, με τα χρώματα να βγαίνουν μπροστά αποκτώντας κυρίαρχο ρόλο, σε απ’ ευθείας διάλογο με τη ζωγραφική του Κλεε και του Σαγκάλ. Γραφή πολυεπίπεδη, φόρμες με εικαστικό βάθος αναγνωρίσιμες από τα παιδιά, συναισθηματική γλώσσα, μια προσωπική κατάθεση γεμάτη τρυφερότητα και χιούμορ. Ζωγράφος και εικονογράφος, ήταν επίσης ο πρώτος Έλληνας που συνεργάστηκε με ξένο εκδότη κάνοντας τότε τα γαλλικά αναγνωστικά.

Να σημειώσουμε ότι και στην Ελλάδα είχαμε τα αναγνωστικά που εικονογράφησε ο Κώστας Γραμματόπουλος («Τα καλά παιδιά» 1949, το «Αλφαβητάριο» το 1955), καθηγητής της ΑΣΚΤ και ένας από τους κορυφαίους ζωγράφους και χαράκτες της γενιάς του ’30, με τις χαρακτηριστικές φιγούρες του – όλοι θυμόμαστε το «Λόλα να ένα μήλο». Μια παράδοση που συνεχίστηκε και τις επόμενες δεκαετίες, με αναγνωστικά φιλοτεχνημένα από εικαστικούς, που υπηρετούσαν την αισθητική του καλού βιβλίου και δεν ήταν απλώς διδακτικά εγχειρίδια. Χαρακτηριστικό παράδειγμα και το «Αναγνωστικό» της Ε’ Δημοτικού, φιλοτεχνημένο από την επίσης καταξιωμένη εικονογράφο Βάσω Ψαράκη τη δεκαετία του ’80.

Πρωτότυπη δημιουργός εκείνης της εποχής και η Σοφία Ζαραμπούκα, που με τη διπλή ιδιότητα, της εικονογράφου και της συγγραφέα, είναι η πρώτη που φτιάχνει «εικονοβιβλία», διευρύνοντας τη θεματολογία σε σύγχρονα θέματα – η οποία μάλιστα πρωτοπορεί διασκευάζοντα σημαντικά έργα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, όπως Αριστοφάνης για παιδιά, Ορέστεια, Οδύσσεια, Ιλιάδα και Μυθολογία, με δική της εικαστική γλώσσα. Τα βιβλία της επίσης τα έβρισκες στα περισσότερα σπίτια το ’70 και το ’80 – σε μια εποχή που ακόμα το χαρτί, το τύπωμα και οι γραμματοσειρές, και άρα η ποιότητα της έκδοσης, δεν είχαν ακόμα εξελιχθεί.

Χαρακτηριστικό το πρώτο βιβλίο που έγραψε και εικονογράφησε, «Στο δάσος», μέσα από την αλληγορία του οποίου εξηγεί στα παιδιά την έννοια της δικτατορίας: «Στα παιδιά μιλάω όπως θα μίλαγα σε έναν ενήλικα. Υπάρχουν λέξεις που ίσως τα πολύ μικρά παιδιά δεν τις γνωρίζουν, αλλά είναι καλύτερα να ρωτήσουν παρά να φτιάξουμε αυτό που λέμε παιδικό λόγο. Δεν υπάρχει για μένα κάτι που να μην μπορώ να το πω σε ένα παιδί με μια αλληγορία, απλά και ουσιαστικά. Στο δάσος το μεγάλο και δυνατό ζώο νομίζει ότι τα ξέρει όλα και αναλαμβάνει την εξουσία. Με αυτό τον τρόπο, στο πρώτο βιβλίο που έγραψα και εικονογράφησα, αμέσως μετά τη δικτατορία, εξηγώ την έννοια στα παιδιά, για να μην τη ζήσουμε ποτέ ξανά!»

Στο σύμπαν των παιδιών της εποχής εκείνης δεν μπορούμε να μη συμπεριλάβουμε τη «Φρουτοπία», τη σειρά κόμικς που δημιούργησαν το 1983 ο συγγραφέας παιδικής λογοτεχνίας Ευγένιος Τριβιζάς και ο σκιτσογράφος-εικονογράφος Νίκος Μαρουλάκης, που ολοκληρώθηκε σε τρεις κύκλους με 50 τεύχη και σχολιάζει με ανατρεπτικό χιούμορ καταστάσεις από την ελληνική πραγματικότητα της δεκαετίας του ’80 – επίσης πολύ δημοφιλές την εποχή εκείνη, που θα εισήγαγε στο ελληνικό παιδικό βιβλίο την αισθητική των κόμικς. Ο Ευγένιος Τριβιζάς έχει εμφανιστεί ήδη από τη δεκαετία του ’70. Με το έργο του σπάει τον διδακτισμό και τη σοβαροφάνεια, φέρνει στο κείμενο τη φαντασία, το χιούμορ, τη ζωντανή γλώσσα, και ανοίγει τον δρόμο στους Έλληνες εικονογράφους, καθώς με την αστείρευτη έμπνευσή του λειτουργεί καταλυτικά στο να παραχθεί πληθώρα βιβλίων και εικονογραφική ζήτηση. Κλασικό παράδειγμα η σειρά «Ιστορίες από το νησί των πυροτεχνημάτων», που ξεκίνησε τη δεκαετία του ’80, πολύ μπροστά για την εποχή της, στην οποία συνεργάστηκε με πολλούς σημαντικούς εικονογράφους της εποχής, ανάμεσά τους και ο Αλέξης Κυριτσόπουλος.

Εξίσου επιδραστική, από μια άλλη αφετηρία, και η Ευγενία Φακίνου. Ερχόμενη από τον χώρο της Γραφιστικής δημιούργησε ένα μικρό σύμπαν με την πολύ δημοφιλή τα χρόνια εκείνα «Ντενεκεδούπολη», που ως βιβλίο ξεκίνησε να εκδίδεται το 1977, επίσης από τον Κέδρο, ενώ ακολούθησαν άλλοι τέσσερις τόμοι. Ήρωες φτιαγμένοι από τενεκεδάκια, που έφερναν στον κόσμο των παιδιών θέματα επίκαιρα ακόμα και για σήμερα, από την οικολογία και τη μετανάστευση μέχρι τον εκφοβισμό και τα δικαιώματα, ζωντάνευαν στα παιδικά δωμάτια – αρκούσαν μερικές κονσέρβες για να τα φτιάξεις μόνος σου και να παίξεις κουκλοθέατρο.

Η σύγχρονη γενιά των Ελλήνων εικονογράφων

Και ενώ δημιουργοί όπως ο Αλέξης Κυριτσόπουλος (βραβεύθηκε από την Ακαδημία Αθηνών για το σύνολο του έργου του το 2024) και ο Ευγένιος Τριβιζάς (το βιβλίο του για τον κορωνοϊό διανεμήθηκε δωρεάν σε 1 εκ. αντίτυπα στα σχολεία το 2021) συνέχισαν να δημιουργούν, στο τέλος της δεκαετίας του ’90 η εκδοτική δραστηριότητα στον χώρο του παιδικού βιβλίου εμπλουτίστηκε από ένα νέο κύμα δημιουργών με βασικές επιρροές το τοπίο που μόλις περιγράψαμε. Σ’ αυτό συνετέλεσαν, την εποχή εκείνη, και τα μαθήματα της Λεώνης Βιδάλη στην ΑΣΚΤ –διηύθυνε το Εργαστήριο Γραφικών Τεχνών και Τυπογραφίας και Τέχνης του Βιβλίου (2000-2012)–, πολύ υψηλού επιπέδου και εμπνευστικά, που έφεραν πολλά από τα παιδιά που φοιτούσαν στην Καλών Τεχνών σε επαφή με τις γραφικές τέχνες και την εικονογράφηση, με τον κόσμο των χαρτιών, της τυπογραφίας και του βιβλίου. Από τους πρώτους αυτής της γενιάς είναι ο Βασίλης Παπατσαρούχας, που εμφανίστηκε το 1997 με την «Αλίκη στη Χώρα των θαυμάτων» και τιμήθηκε ανάμεσα σε άλλες διακρίσεις με δύο Κρατικά Βραβεία Εικονογράφησης, ένα εκ των οποίων με τον Ευγένιο Τριβιζά («Ο ιπτάμενος δίσκος», 2011), ενώ από ένα σημείο και μετά αφοσιώθηκε στη σκηνογραφία και πλέον εργάζεται με επιτυχία στο θέατρo.

Σ’ αυτό το πλαίσιο, μια νέα φουρνιά ζωγράφων, παράλληλα με την εικαστική δουλειά, άρχισε να ασχολείται ενεργά με την εικονογράφηση, όπως η Φωτεινή Στεφανίδη (με 4 Κρατικά, η οποία έχει εμφανιστεί νωρίτερα έχοντας μαθητεύσει στον πατέρα της Γιάννη Στεφανίδη, ζωγράφο, χαράκτη, εικονογράφο και συγγραφέα, ενώ στις εκδόσεις Στεφανίδη έβγαλαν την εμβληματική σειρά Ελληνική Μυθολογία), η Μάρια Μπαχά, ο Αχιλλέας Ραζής, η Ντανιέλα Σταματιάδη (που δουλεύει αποκλειστικά digital εδώ και χρόνια), ο Κώστας Μαρκόπουλος, ο Βασίλης Σελιμάς... Παράλληλα, με την εικονογράφηση θα ασχοληθούν δημιουργοί με σπουδές γραφιστικής και εφαρμοσμένων τεχνών, οι οποίοι τα τελευταία χρόνια δουλεύουν με ψηφιακά μέσα, ενώ κάποιοι χρησιμοποιούν μικτή τεχνική, πινέλο και γραφίδα, όπως η Ίρις Σαμαρτζή, ο Πέτρος Μπουλούμπασης, η Σοφία Τουλιάτου, ο Βασίλης Κουτσογιάννης, η Μυρτώ Δεληβοριά, η Φωτεινή Τίκκου, η Ιφιγένεια Καμπέρη και πολλοί άλλοι.

Όλοι συναντιούνται στις υποψηφιότητες και οι περισσότεροι είναι πολυβραβευμένοι, με Κρατικά Βραβεία Εικονογράφησης, βραβεία Αναγνώστη, βραβεία Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού βιβλίου IBBY και άλλες διεθνείς διακρίσεις. Πολύ σημαντική διάκριση και η φετινή, στη Διεθνή Έκθεση της Μπολόνια, για τους Ίριδα Σαμαρτζή, Κώστα Μαρκόπουλο, Πετρούλα Λαμπρινάκου, στους 77 φιναλίστ της Έκθεσης Εικονογράφων του Bologna Children's Book Fair (21.870 έργα, 4.374 εικονογράφοι, από 89 χώρες). Δεν είναι μόνο τα βραβεία. Γενικότερα είναι πάρα πολλοί όσοι υπηρετούν πιστά και σταθερά το παιδικό βιβλίο όλα αυτά τα χρόνια, συμμετέχουν σε φεστιβάλ και εκθέσεις –εικονογράφοι όπως η Ναταλία Καπατσούλια και η Θέντα Μιμηλάκη που μάλιστα ζουν εκτός Αθηνών έχουν πολύχρονη εμπειρία και πληθώρα βιβλίων– και οι εικόνες τους αγαπιούνται από τα παιδιά. Και μαζί με τα μεταφρασμένα βιβλία των ξένων εικονογράφων –αγαπάμε την Hélène Druvert, που επισκέφθηκε πρόσφατα την Αθήνα καλεσμένη των εκδόσεων Καπόν– φτιάχνουν όλο αυτό το σύμπαν από ιστορίες που καλλιεργούν την αισθητική και ενισχύουν τη φιλαναγνωσία στα παιδιά, μαθαίνοντάς τους να ανακαλύπτουν τον εαυτό τους και τον κόσμο. Πόσο πολύτιμο, ειδικά μια εποχή στην οποία το να αποκτούν κριτική ματιά και αγάπη για τα βιβλία και την τέχνη γίνεται όλο και πιο δύσκολο με την κυριαρχία των κινητών και των social media.

Το παιδικό βιβλίο είναι ένας χώρος πολύ δυναμικός, υπάρχει όλο αυτό το άνοιγμα των νέων εικονογράφων στο εξωτερικό και η επαφή με νέες τάσεις, όπως η άνθηση των author-illustrator, που ξεκίνησε ήδη στα 70s ο Α. Κυριτσόπουλος, αλλά τώρα αναπτύσσεται δυναμικά στην ελληνική σκηνή, και τα silent books, εικονοβιβλία χωρίς λόγια, που αρχίζουν να διεκδικούν πιο ηχηρή παρουσία και κάποια μάλιστα βραβεύονται.

Τα πράγματα, ωστόσο, δεν είναι ρόδινα. Η εικονογράφηση είναι μια δουλειά από την οποία πρέπει να μοχθήσεις για να μπορείς να βιοποριστείς, ενώ, σε καλλιτεχνικό επίπεδο, χρειάζεται να κάνουμε κι άλλα βήματα ώστε να αποκτήσουμε μια κουλτούρα που θα μπορεί να μεταβολίσει έργα υψηλής αισθητικής που θα απευθύνονται σε παιδιά και σε μεγάλους. Διαβάστε όσα μας είπαν 10 Έλληνες εικονογράφοι.