Μιχάλης Μανουσάκης: Μια αναδρομή στη ζωή και στην τέχνη του

Η τέχνη είναι ένας ζωντανός οργανισμός που αναπνέει, εξελίσσεται και συνομιλεί με τον δημιουργό του. Για τον Μιχάλη Μανουσάκη, η τέχνη είναι η ίδια η ζωή – μια αδιάκοπη πορεία αναζήτησης, μνήμης και αποκάλυψης. Από τις πρώτες του ζωγραφικές απόπειρες ως νεαρός παρατηρητής του κόσμου γύρω του, μέχρι τη σημερινή του εικαστική γλώσσα, που ισορροπεί ανάμεσα στη φαντασία και την πραγματικότητα, ο Μανουσάκης δεν σταμάτησε ποτέ να αναρωτιέται, να αφηγείται και να δημιουργεί.

Με αφορμή την αναδρομική του έκθεση,«Τέχνη Νοημοσύνη. Αναδρομή σαν μισή ανάσα» στην ΑΣΚΤ, ο Μιχάλης Μανουσάκης μάς μιλά για τη διαδικασία της δημιουργίας, για τις αγωνίες και τις χαρές της τέχνης, για το χρώμα και το φως, για τις αναμνήσεις που χαράζουν την πορεία ενός καλλιτέχνη και για τη σχέση του με την Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, που για δεκαετίες αποτέλεσε το δεύτερο σπίτι του.

Αν είχατε μια μηχανή του χρόνου που θα θέλατε να τηλεμεταφερθείτε, ποια είναι δηλαδή για εσάς η χρυσή δεκαετία για την τέχνη των εικαστικών στην Ελλάδα; 

Η γενιά του 30', είναι μεγάλος σταθμός στη σύγχρονη ελληνική τέχνη. Ζωγράφοι, γλύπτες, χαράκτες, συγγραφείς, ποιητές, αρχιτέκτονες και μουσικοί, όλοι συμβάλανε στην αναδημιουργία της ταυτότητας του τόπου μας σε μία ρημαγμένη Ελλάδα από καταστροφικούς πολέμους και με έντονες επιρροές μεγάλων ευρωπαϊκών κέντρων (Γαλλία, Γερμανία). Οι Έλληνες δημιουργοί αυτής της περιόδου, είχαν την αγωνία των δικών τους ρυθμών, των ρυθμών που ανακαλύπτουν σε κάθε γωνία του τόπου τους που είχε ιστορία, περηφάνεια, ποίηση. Και έπειτα ήταν η γενιά του 60'. Τα φίλτρα της ανάμεσα στη γενιά που προανέφερα και με τις χωνεμένες επιρροές της από την Ευρώπη κατάφερε να δημιουργήσει Τέχνη Ελληνική, ανεξαρτήτως τα δάνεια το μοντερνισμού που καθυστερημένα φτάνουν στην Ελλάδα.
Πώς όμως η πολιτεία έχει την δύναμη και την επιθυμία αυτό να το υποστηρίζει; Θα λεγα ότι αδυνατεί, κάτι που ακόμα και σήμερα αυτό πληγώνει. Πόσο να υπερασπίζονται τους σύγχρονους Έλληνες καλλιτέχνες τα μαρμάρινα αριστουργήματα του παρελθόντος και τα πήλινα αντικείμενα; Πόσο κοντόφθαλμη να παραμένει η χώρα, αρνούμενη από τους πεφωτισμένους την συνέχεια της κληρονομιάς της; Όσο για την έμπνευση μου, νιώθω περήφανος που γεννήθηκα σαυτόν τον τόπο. Ζω μέσα στην έμπνευση που την γεννά ο τόπος μου. Από το πιο σπουδαίο στο πιο ταπεινό! Αυτό είναι η πατρίδα μου. Αυτό είναι το εργαστήριο μου, οι ρυθμοί και τα σχήματα μου. Η μυρωδιά της θάλασσας όταν νυχτώνει και το πρωί όταν ο ήλιος σε υποδέχεται αντικριστά σου, αμετανόητα λαμπερός!

Υπάρχει κάτι που λαχταράτε να ζωγραφήσετε και δεν έτυχε ποτέ; 

Δεν λαχταρώ να ζωγραφίσω κάτι. Οι ζωγραφικές μου καταθέσεις είναι όπως του αρχαιολόγου. Ψάχνει και βρίσκει! Και γίνεται η αποκάλυψη. Και αρχίζει η μαγεία. Το ζητούμενο. Τίποτα δεδομένο και όλα καλοδεχούμενα. Γιατί αυτά είσαι εσύ. Εσύ είσαι ο τόπος που ψάχνεις. Όσο σκάβεις κάτι προκύπτει. Χρυσός, σπόροι, σκουλίκια, χάος. Τέλος, ίσως αυτό πού επιθυμώ, είναι αυτό που δεν ξέρω.

Πώς λειτουργεί για εσάς η μαγεία που λέτε, και που οδηγεί τη δημιουργική διαδικασία; Είναι περισσότερο μέσω της φαντασίας ή με εικόνες εμπνευσμένες από παρατήρηση;

Σαν νεαρός, πριν ή την περίοδο των σπουδών μου στην ΑΣΚΤ ζωγράφιζα παρατηρώντας τα πάντα. Η φύση ήταν σπουδαίος δάσκαλος, βοηθώντας με να κατανοήσω τον κόσμο που με περιβάλλει, να αποδώσω το φως που τον λούζει και τα σχήματα που τον καθορίζουν μέσα από το χρώμα και το σχέδιο. Αυτό με βοήθησε αργότερα να μπορώ να ερμηνεύω το αθέατό του, καθορίζοντας την πορεία μου, γεννώντας εικόνες ανείδωτες για μένα και τόπους οικείους μεν, αλλά κάθε φορά αποκαλυπτικούς, σαν πρώτη φορά να τούς κοιτούσα.

Τα έργα σας αντικατοπτρίζουν τις προσωπικές σας αγωνίες, συγκινήσεις και αναζητήσεις κατά τη διάρκεια των ετών; Ποια σημεία της ανθρώπινης ψυχής αλλά και της κοινωνίας θέλετε να φωτίσετε στα έργα σας;

Τελικά, μοιάζει με την πάροδο του χρόνου, να είμαι ζωγράφος, αφηγηματικός, βιογραφικός, παραμυθάς, μυθοπλάστης. Στις ζωγραφιές μου δεν ξέρω αν θέλω να φωτίσω κάτι συγκεκριμένο. Το φως των εικόνων με αφορά και οι ζωές των ανθρώπων που φωτίζουν τον χώρο τους. Την αέναη αγωνία του κόσμου και την χαρά του, μάλλον, προσπαθώ να ανακαλύψω, ξέροντας ότι αυτό δεν φτάνει, ξέροντας επίσης ότι κάτι κρύβεται πίσω από αυτή την αγωνία και ίσως τελικά αυτό, το αναπάντητο να με τρελαίνει και να με κάνει να επιμένω στην αποκάλυψη της άλλης εικόνας, αυτής που να μου τεκμηριώνει την παρουσία μου.

Υπάρχει κάποιο χρώμα που αγαπάτε περισσότερο;

Όλα τα χρώματα έχουν τους δικούς τους κραδασμούς στην ματιά και στην καρδιά μου. Όλα χρωματικά ξαφνιάσματα μοιάζουν καταθέτοντας τα. Στη συνέχεια, σβήνοντας ξανά και ξανά, αισθάνομαι στην κορύφωση τους ότι κάποιος άλλος να έβαλε το χέρι του για να απογειωθεί η ζωγραφιά. Δεν ορίζω εγώ τα χρώματα. Θα έλεγα ότι αυτά με παρασύρουν στους συνδυασμούς τους, πάνω στις συμβατικές πλακάτες επιφάνειες που δουλεύω. Όμως, ίσως το μπλε, να είναι το χρώμα που καθορίζει τις εικόνες μου. Αυτό το μπλε, λίγο πριν νυχτώσει και ίσως να λειτουργεί σαν αθέμιτος ανταγωνιστής της μέρας. Ελπίζοντας το ταξίδι προς τη νύχτα να λυτρώνει της μέρας την αμηχανία.

Πώς συνδυάζετε διάφορα μέσα, όπως ζωγραφική, γλυπτική, εγκαταστάσεις και βίντεο, για να εκφράσετε τις καλλιτεχνικές σας ιδέες;

Για εμένα τα διαφορετικά είδη έκφρασης συνδέονται με τα διαφορετικά θέματα που έχω κάθε φορά λαχτάρα να ανακαλύψω και στη συνέχεια να ερμηνεύσω. Σε πολλά μου έργα το ίδιο το περιεχόμενο καθορίζει και τον τρόπο γραφής. Πώς αλλιώς θα μίλαγα για το εύρημα του άλμπουμ της μητέρας "ΜΑΡΙΟΓΚΑ" από την Άνδρο, αν δεν χρησιμοποιούσα τις φωτογραφίες της δημιουργώντας ένα βίντεο, δουλεύοντας αυτά καθεαυτά τα ντοκουμέντα της και στο τέλος το γράμμα που ακολουθούσε, την ιστορία της; Πώς θα μίλαγα για το ιδιαίτερο φως της πρωτογενούς ύλης αν δεν σκάλιζα το ίδιο το ξύλο, για τον χωρισμό μας με το ανεπίδοτο γράμμα κάνοντας φωτογραφίες στην αγαπημένη μου που αγαπούσε τη φωτογραφία και να μιλήσω στη γλώσσα της;

Πώς εξελίχθηκε η χρήση της ανθρώπινης μορφής στα έργα σας, από ρεαλιστικές απεικονίσεις σε πιο αφηρημένες μορφές;

Λογική εξέλιξη θα ‘λεγα. Όταν ήμουν φοιτητής μάρεσε να ζωγραφίζω πορτρέτα και σώματα. Το σχέδιο, ήταν άρρωστη εμμονή. Τα Α4 γέμιζαν με ό,τι έβλεπα και με τους συμφοιτητές μου, παίζαμε σχεδιάζοντας κάθε λεπτό. Στην πορεία το ζητούμενο δεν ήταν αυτό που έβλεπα, αλλά αυτό που σκεφτόμουνα, αυτό που υπάρχει πίσω από αυτό που φαινόταν. Έτσι, τα πράγματα πήραν την πορεία τους, και πλέον αυτό που θα φτιάξω είναι ο κόσμος που χωράει στο πίσω μέρος του μυαλού μου. Είναι το άγνωστο που με περιμένει σε κάθε μου κίνηση. Είναι αυτό που θα μου δώσει την ελπίδα για κάτι περισσότερο μπας και καταφέρω έστω και μία φορά να ερμηνεύσω τα ανερμήνευτα.

Είστε συλλέκτης παιδικών παιχνιδιών επί δεκαετίες. Πώς αυτά επηρεάζουν τη δημιουργική σας διαδικασία;

Τα παιχνίδια, αντικείμενα, στην αρχή πέρασαν στη δουλειά μου σαν υλικά νοσταλγίας, λόγω της έλλειψής τους όταν ήμουν παιδί. Με τη γέννηση του γιου μου Τηλέμαχου, προσπάθησα να επαναπροσδιορίσω την παιδική ηλικία μέσω αυτών. Τα ζωγράφισα ρεαλιστικά τοποθετώντας τα σε μη συγκεκριμένο χώρο και χρόνο. Όταν όμως τελείωσε αυτή η διαδικασία και ένιωσα ότι έλειπε κάτι που δεν με βοηθούσε να αιτιολογήσω το γιατί, τα ζωγράφισα. Άρχισα να μαζεύω και εγώ παιχνίδια με την προτροπή του φίλου ζωγράφου, Τάσου Μισούρα. Στην πάροδο του χρόνου τα παιχνίδια, θες από τα παραμύθια, θες από την λαχτάρα μου να τα χαϊδεύω, να τα παρατηρώ από κοντά και να τα φαντάζομαι στα χέρια των παιδιών, αποκτούσαν μία ιδιαίτερη σχέση με τις μνήμες μου και την καρδιά μου. Η απουσία τους στην παιδική μου ηλικία, η θερμοκρασία τους; Δεν ξέρω. Ωστόσο, ξέρω ότι τα παιχνίδια τα ίδια από τη δική μου ηλικία και πίσω είχαν τη δική τους ζωή, τελείως διαφορετική από την διαμεσολάβησή τους στη ζωγραφική μου και έτσι άρχισα να τα χρησιμοποιώ αυτούσια, συνθέτοντάς τα όπως θα έκανα και με τα υλικά που χρησιμοποιώ για την ζωγραφική μου. Έτσι, λοιπόν έχουν γίνει τρόπος γραφής στις ιστορίες μου, μέσω της αυτάρκειας τους.

Είστε καθηγητής στην ΑΣΚΤ. Η διδασκαλία ήταν από πάντα στα πλάνα σας ή προέκυψε τυχαία; Αυτή η εμπειρία επηρέασε την καλλιτεχνική σας πορεία; 

Ευτυχής που βρέθηκα σε αυτόν το χώρο από το 1987 ως «δάσκαλος». Από τότε μέχρι το 2020 φανταστείτε με πόσους νέους καλλιτέχνες δημιουργούσα γέφυρες για τις αγωνίες τους, τις αγωνίες μου, τις αγάπες μας που δεν ήταν άλλες από την ίδια την τέχνη, για τη ζωή με ό,τι αυτά περιέχουν. Πολλές φορές έλεγα ότι είμαι ευτυχής γιατί αυτοί οι νέοι με προκαλούσαν για πιο ουσιαστική έρευνα. Είχα τη δυνατότητα να ακούω τις σκέψεις μου μέσα από την νεότητά τους και να μπορώ να παρακολουθώ τις νέες αγωνίες του κόσμου. Δεν ξέρω αν δίδασκα ή οι φοιτητές, με τον τρόπο τους με δίδασκαν. Τα χρόνια πέρασαν και σήμερα νιώθω ευγνώμων σ' αυτούς. Το ότι βρέθηκα διδάσκων στη σχολή, ήταν τυχαίο, όταν ο δάσκαλος μου Δ. Κοκκινίδης μου πρότεινε να μπω στη διαδικασία εκλογής μου για να γίνω βοηθός του (συνεργάτης του). Έτσι έγινε. Δεν μπορούσα ποτέ να φανταστώ αυτή τη θέση. Στην πορεία η εξέλιξή μου μέσα στη σχολή συνέχιζε ομαλά, φτάνοντας στη θέση του καθηγητή το 2014.

Πρόσφατα παρουσιάστηκαν στην ΑΣΚΤ, σε μια μεγάλη αναδρομική έκθεση περίπου 200 έργα σας της περιόδου 1969 – 2024, μια αναφορά στη μακρόχρονη πορεία σας στην τέχνη. Αισθάνεστε ότι κατά κάποιο τρόπο αποχαιρετάτε την Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, όπου υπηρέτησατε ως μόνιμος καθηγητής από το 1987 έως το 2020;

Δε νιώθω ότι αποχαιρετώ το σπίτι μου, εδώ ανήκω και εδώ κατοικώ. Υπάρχει επαφή με τους φοιτητές μου και έχω χαρά, όταν με καλούν να μιλήσουμε για τη δουλειά μας. Τα πράγματα και τους ανθρώπους που αγάπησες δεν το αποχαιρετάς, γιατί πάντα είναι εδώ να σου υπενθυμίζουν την αιωνιότητα της δημιουργίας, της επαφής, της συντροφικότητας, της ανταλλαγής των βλεμμάτων, των ιδεών, των συναισθημάτων με γέφυρες στέρεες για διαδρομές πάμφωτες.

Η έκθεση είχε τίτλο «Τέχνη Νοημοσύνη. Αναδρομή σαν μισή ανάσα». Τα έργα, ζωγραφικά, γλυπτά, εγκαταστάσεις, βίντεο, παιχνίδια, έργα φίλων, ήταν παλιά και νέα, κάποια μάλιστα παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά. Με ποια κριτήρια επιλέξατε τα έργα αλλά και τον τίτλο;

Με την βοήθεια του δυναμικού συνεργάτη μου και επιμελητή της έκθεσης Δρ. Παναγιώτη Πάγκαλου, ορίσαμε τους χώρους σε θεματικές ενότητες γιατί δε μας ενδιέφερε να δείξουμε μία γραμμική εξέλιξη της πορείας μου. Άλλωστε, η δουλειά μου πολλές φορές επιστρέφει ή επανέρχεται με βασανιστικές ιστορίες, λες και δεν τελειώνουν ποτέ κι έτσι, σαν να τις επανεξετάζω, ή τελικά εμφανίζονται μόνες τους, ξανά και ξανά, εμμονικά, μιας και καταφέρουν να εξαντλήσουν το περιεχόμενο τους. Μάθαινα όμως! Και ο τίτλος «Τέχνη Νοημοσύνη» είναι του Παναγιώτη Πάγκαλου. Πιστεύω ότι είναι ευφυής τίτλος δηλώνοντας ειρωνικά, ενδεχομένως την ανάγκη της Τεχνητής Νοημοσύνης να παράξει ποίηση. Αναδρομή σαν μισή ανάσα δεν είναι για μένα τόσο τίτλος όσο μία περιγραφή της έκθεσης κι αυτό γιατί σαν τίποτε να μην έχει ακόμα ολοκληρωθεί, όπως μια ανάσα. Ο δικός μου τίτλος θα ήταν «Φυλάγοντας σκοπιά στη νύχτα, ακούω βρυχηθμό, αεράκι στην ταράτσα». Θέλω να πιστεύω ότι ο δικός μου τίτλος δικαιώνει την αγωνία του επιμελητή της έκθεσης.

Ποιητικός ο δικό σας τίτλος, όμως ποια είναι η άποψή σας για τη σχέση μεταξύ τέχνης και τεχνολογίας στη σύγχρονη εποχή;

Πολύ μεγάλη κουβέντα που δεν φτάνουν 10 αράδες να τοποθετηθείς υπεύθυνα. Ωστόσο, η τέχνη και μιλάω για τον εικαστικό λόγο με ότι την χαρακτηρίζει, πάντα το ενδιαφέρον της είναι όταν ακολουθεί ή καθορίζει τους παλμούς της εποχής της. Όμως πολλά έργα και ίσως τα περισσότερα του παρελθόντος μπορεί να είναι πιο ουσιώδη από τα σημερινά. Ίσως πάλι, για τα σημερινά να μην έχουμε κώδικες για να τα ταξινομήσουμε ή και να τα αξιολογήσουμε ακόμη. Κρατάω όμως ένα σημείο που με οδηγεί σε δρόμους αισιόδοξους για την ελπίδα μου στην τέχνη. Ίσως, είναι αυτό που ακινητοποιεί την ανάσα μου, κάνοντας ένα γρήγορο ταξίδι στο παρελθόν, σαν ταινία κινηματογραφική και εν αρχή Αποκαλύπτεται η φρεσκάδα της εικόνας που έχω μπροστά μου, από έναν σύγχρονο καλλιτέχνη. Και είναι η άλλη εικόνα του κόσμουμέσα από την ιδιαίτερη ματιά και την θέαση του κόσμου του. Το ξάφνιασμα αυτό των εικόνων με αισιοδοξεί. Αυτό που σου τροφοδοτεί την σκέψη για τόπους πρωτόγνωρους αλλά και τόσο οικείους. Η τεχνολογία με ενδιαφέρει μόνο αν αυτό είναι άμεσα αναγκαίο, γιατί μόνο με αυτόν τον τρόπο ο καλλιτέχνης μπορεί να εκφραστεί. Τα εργοστάσια των χρωμάτων για την ζωγραφική, τα καθορίζει η τεχνολογία. Λέμε κάτι γι'αυτό; Όχι, είναι δεδομένο. Τη σημαντική χρήση τους, μέσω των σπουδαίων καλλιτεχνών σχολιάζουμε κι αισθανόμαστε το μεγαλείο, τις σκέψεις τους σαν φάρος, οδηγός στης νύχτας το αχανές.

Στον συνεχώς μεταβαλλόμενο σημερινό κόσμο, πώς αντιμετωπίζετε τις προκλήσεις της δημιουργίας τέχνης ;

Πάντα ο κόσμος μεταβάλλεται. Το πόσο συχνά δεν έχει σημασία και πάντα οι καλλιτέχνες καθορίζουν και καθορίζονται από την εποχή τους. Ο κόσμος του δημιουργού δεν αλλάζει. Στα σπήλαια του Λασκώ και της Αλταμίρα, οι άνθρωποι τις ίδιες σχεδόν αγωνίες είχαν με τους σημερινούς, ο τρόπος κατάθεσής τους είναι αυτός που τους διαφοροποιεί γιατί έχουν διαφορετικές ανάγκες και είναι διαφορετικός ο τρόπος επικοινωνίας τους.

Θα λέγατε ότι η έκθεση αυτή ήταν κατά κάποιο τρόπο το προσωπικό σας ημερολόγιο;

Επειδή κάθε αληθινό ημερολόγιο κρύβει βαθιά μυστικά ίσως η έκθεση μου να μην είναι τέτοια. Ισως να καταθέτω αισθήσεις και πλάνα ανεκπλήρωτα, φανταστικά, που θα ήθελα να ζήσω ή που έζησα και τίποτε απο όλα αυτά να μην βρήκε τη δικαίωσή του. Άλλωστε πόσα πράγματα ο καθένας μας δεν επιθυμεί, δεν φαντάζεται, και πόσα από όλα αυτά περνούν σαν αεράκι από τη σκέψη και χάνονται στους βαθιούς ορίζοντες όχι του βλέμματος αλλά της ίδιας της ζωής μας. Και πόσα βασανιστικά κάθονται δίπλα μας, μέσα μας σαν εμμονές να τυρρανούν αλλά και να γοητεύουν τη ζωή μας.

Ποια είναι τα μελλοντικά σας σχέδια, μπορείτε να μας πείτε;

Προς το παρόν, να μαζέψω τις σκέψεις μου. Γιατί άλλες μεγάλωσαν κι άλλες συρρικνώθηκαν. Είναι η ώρα του απολογισμού και επειδή είμαστε νέοι, έχουμε πολλά να κάνουμε ακόμα.

Για το τέλος, ποια ερώτηση θα θέλατε να σας κάνει κάποιος και δεν σας την έχει κάνει ποτέ κανείς;

Η πιο ουσιαστική ερώτηση που μπορεί να δεχτεί ένας καλλιτέχνης είναι από τον ίδιο του τον εαυτό. Κάτι που γίνεται σχεδόν καθημερινά. Γιατί αυτό, γιατί εκείνο. Αυτά τα ερωτήματα είναι βασανιστικά, βαθιά ανακριτικά, όχι απαραίτητα καταδικαστικά, λυτρωτικά θα έλεγα. Δεν είναι χνούδι ο καλλιτέχνης, πέρασε – χάθηκε. Ο δημιουργός έχει ευθύνη στον εαυτό του δηλώνοντας παρών καθημερινά. Να ξορκίζει δαίμονες, να πολεμά θεριά της ψυχής του, να ανακαλύπτει πάθη του, και να αποκαλύπτει κόσμους αθέατους, μικρούς ή μεγάλους, όσο αντέχει το μπόι του.

(Έργα του Μιχάλη Μανουσάκη από την Alma Gallery)

Δείτε εδώ , εδώ, εδώ και εδώ τα εξώφυλλα του Μιχάλη Μανουσάκη στην Athens Voice