Χρονομηχανή: Πώς από Δευτέρα στην Αγίου Μηνά βγήκα στο Μαύρο Σάββατο της Αριστοτέλους… 

Ξεκινάει έτσι ακριβώς: Σε ένα παζάρι στο Κέμνιτς, ο Αντρέας Ασσαέλ συναπαντιέται με έναν ανατολικογερμανό παλαιοπώλη που από το φορτηγάκι του ανασύρει εικόνες από τη Θεσσαλονίκη της Γερμανικής κατοχής. Ήταν μαζεμένες σε έναν φάκελο με τίτλο Φωτογραφίες από την Ελλάδα και είχαν τραβηχτεί από τον τρομπετίστα της μπάντας πεζικού της Βέρμαχτ, Werner Range, όταν κατοικούσε σε ένα επιταγμένο διαμέρισμα της Μητροπόλεως με απρόσκοπτη θέα στην πλατεία Αριστοτέλους. Ήταν τότε που οι Ναζί συγκέντρωσαν τους άρρενες Εβραίους για να διαλέξει εργάτες η Todt, η οργάνωση του Ράιχ που αναλάμβανε κατασκευαστικά έργα με καταναγκαστική εργασία. Ο Ασσαέλ βιώνει ένα σοκ. Στην πρώτη φωτογραφία που τραβά από τον φάκελο βλέπει τον πατέρα του, αυτόν που κάθε φορά μικρός, όταν διέσχιζαν τη Θεσσαλονίκη με το λεωφορείο και το όχημα περνούσε από την Πλατεία Ελευθερίας, του έδειχνε το σημείο που στεκόταν εκείνο το Μαύρο Σάββατο, το οποίο παρέμενε ανεξίτηλα χαραγμένο στη συλλογική μνήμη της πόλης.

Η φωτογραφία του Φρέντι Ασσαέλ που επέζησε από το Ολοκαύτωμα, αφού με την οικογένειά του κατάφερε να κρυφθεί σε εκείνη την άγρια και επικίνδυνη Θεσσαλονίκη, πλαισιωμένη από δεκάδες άλλες από την εποχή του ζόφου παρουσιάζεται στην έκθεση «Στιγμιότυπα κατακτητών 1941- 1944 - Η συλλογή Ασσαέλ». Το περιεχόμενο και τα τεκμήρια είναι συγκλονιστικά, η πλειάδα των εικόνων ήταν έως τώρα αδημοσίευτη.

Εκτός από τα καρέ του τρομπετίστα της Βέρμαχτ, υπάρχουν και οι εικόνες του Αυστριακού στρατιώτη γραφέα Heinrich Setschen. Αυτές πέρασαν στην κατοχή του Ασσαέλ μέσω δημοπρασίας στο διαδίκτυο, όπως επίσης και της νοσοκόμας του Γερμανικού Ερυθρού Σταυρού Agnes Bieberschulte. Ο γραφέας υπηρετούσε στο Αρσακλί (Πανόραμα), οι φωτογραφίες του απεικονίζουν πείνα, φρίκη, φόβο και θανατικά εντελώς αφιλτράριστα, με τις κυνικά ρεαλιστικές λεζάντες στο πίσω μέρος τους («Σκουπιδιάρικο και μια ορδή πεινασμένων», «Πεθαμένοι από την πείνα Έλληνες θάβονται») να επιτείνουν το ρίγος μου καθώς τις μελετώ μία μία. Διαβάζω ότι υπηρετούσε στο τάγμα πληροφοριών, πως έφτασε στη Θεσσαλονίκη την άνοιξη του 1944 και βλέπω στο άλμπουμ των φωτογραφιών του με ξύλινο εξώφυλλο τον χαραγμένο πάνω του τον αετό, σύμβολο του Γ’ Ράιχ και την επιγραφή «Μόνο ένας μπορεί να νικήσει και αυτοί είμαστε εμείς».

Μια από τις λήψεις της νοσοκόμας τώρα (ήταν προϊσταμένη και υπηρετούσε σε κτίριο του παλιού σιδηροδρομικού σταθμού απέναντι από τον εβραϊκό συνοικισμό του Βαρόνου Χιρς) δείχνει μια έπαρση σημαίας με δεκατέσσερις γερμανίδες νοσηλεύτριες να χαιρετούν ναζιστικά στο προαύλιο του νοσοκομείου. Δικές της και οι σπάνιες λήψεις από την καθημερινή ζωή του οικισμού που κατοικούνταν από μεροκαματιάρηδες.

Το τρίο του τρόμου γίνεται καρέ του εγκλήματος  με τις «αναμνήσεις» του Hans Wurm, ενός φωτογράφου που υπηρετούσε στη Μονάδα Προπαγάνδας PK 690 (Propaganda Kompanie) με έδρα το Διοικητήριο της Θεσσαλονίκης. Ο φακός του αποτύπωσε τις εγκαταστάσεις του πρώτου σταθμού που εξέπεμψε στα Βαλκάνια το 1926, του Ράδιο Τσιγγιρίδη, τον χώρο της Ροτόντας και το ρωμαϊκό άγαλμα του 3ου αιώνα π.Χ, της αποκαλούμενης Ηρακλειώτισσας, που στάλθηκε λάφυρο στο μουσείο του Χίτλερ στη γενέτειρά του στο Λιντς της Αυστρίας προτού επιστρέψει στην Ελλάδα μετά το τέλος του πολέμου.

Ένα εφιαλτικό ποτ πουρί: Γερμανοί στρατιώτες ατενίζουν ψηφιδωτά στον υπό αναστύλωση ναό του Αγίου Δημητρίου, η Γερμανίδα ηθοποιός Hilde Wagener, που επισκέφθηκε τη Θεσσαλονίκη στο πλαίσιο του προγράμματος «Φροντίδα για τα στρατεύματα», ξεναγείται με τον θίασό της στην Καμάρα, ο κόλπος του Θερμαϊκού απαθανατισμένος ρομαντικά και καρτποσταλικά χωρίς ίχνος νύξης ή μνείας για τους 80 ανθρώπους που στοιβάχτηκαν σε βαγόνια για οκτώ άλογα. Ή για τους εξευτελισμούς του Μαύρου Σαββάτου.

Αυτό το κοντράστ μεταξύ θηριωδίας και ανέμελου τουρισμού, χαζορομαντικών ενσταντανέ και απάνθρωπων ταπεινώσεων, μαγκώνει την καρδιά μου, καθώς αναλόγως της «ματιάς» του κάθε φωτογράφου, βίωσα το παρελθόν της πόλης καταγεγραμμένο από τον μουσικό, τη νοσοκόμα, τον προπαγανδιστή και τον γραφέα.

Στο πέρας των εικόνων, η επιμελήτρια της έκθεσης Ξένια Ελευθερίου, ο σύμβουλος έρευνας Ανδρέας Ασσαέλ, με τους επιστημονικούς συμβούλους Ηρώ Κατσαρίδου και Rolf Sachsse επιφυλάσσουν μια ακόμα έκπληξη στον θεατή, με τον τρόπο που αντιπαραθέτουν τις εικόνες-μνήμες του χθες με την ίδια εικόνα που έχει ο τόπος, το παρόμοιο σημείο σήμερα.

Σε κάθε γωνιά αυτής της πόλης παραμονεύουν προσωπικές ή συλλογικές ιστορίες χαραγμένες σε κτίρια, καλντερίμια, πλατείες και γεγονότα που πρέπει να παραμείνουν άσβηστα προκειμένου να μην τις καταπιεί η κτηνωδία της αβύσσου, η οποία τέτοιες μέρες σαν τις σημερινές όχι μόνο μας περιγελά αλλά και μας γνέφει πως επιθυμεί να μας ξαναβυθίσει στην κτηνωδία της.

Στιγμιότυπα Κατακτητών 1941-1944 - Η Συλλογή Ασσαέλ, Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης, Αγίου Μηνά 11, έως 31/8

Η έκθεση υλοποιήθηκε με την οικονομική στήριξη του Ελληνογερμανικού Ταμείου για το Μέλλον και με την υποστήριξη του ΜΟΜus-Μουσείου Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης