Κυκλαδίτισσες: Η ζωή των γυναικών στις Κυκλάδες ανά τους αιώνες

Ο ρόλος της γυναίκας στις Κυκλάδες από την αρχαιότητα μέχρι και τον 19ο αιώνα, μέσα από εκθέματα που προέρχονται από όλα τα νησιά των Κυκλάδων είναι το αντικείμενο της μεγάλης έκθεσης «Κυκλαδίτισσες: Άγνωστες ιστορίες γυναικών των Κυκλάδων» που εγκαινιάζεται στις 12 Δεκεμβρίου στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Πρόκειται για ένα τεράστιο project που φιλοξενεί πάνω από 180 εκθέματα, πολλά από τα οποία φεύγουν για πρώτη φορά από την έδρα τους και ταξιδεύουν στην Αθήνα. Στόχος του εγχειρήματος είναι να εμβαθύνουμε στον ρόλο της Κυκλαδίτισσας γυναίκας ανά τους αιώνες, μέσα από ιστορίες γυναικών, που μας συστήνονται, ενώ παράλληλα συνομιλούν με άλλες γυναίκες της έκθεσης, της ίδιας εποχής ή πολύ μεταγενέστερες, που έχουν όμως να μοιραστούν τα ίδια ζητήματα, προβληματισμούς αλλά και παρόμοιους ρόλους, ακόμα και αν έχουν περάσει χιλιάδες χρόνια. Όπως ανέφερε η Υπουργός Πολιτισμού κ. Λίνα Μενδώνη, «η έκθεση προσπαθεί να συγκεράσει δύο πάρα πολύ επίκαιρα πράγματα. Το ένα είναι η θέση της γυναίκας διεθνώς και διαχρονικά στην ιστορία και τον πολιτισμό. Το δεύτερο είναι η νησιωτικότητα».

Επιμελητές της έκθεσης δεν είναι γυναίκες όπως ενδεχομένως θα περίμενε κανείς, αλλά τρεις άντρες: ο Δρ. Δημήτρης Αθανασούλης (ο Διευθυντής της Εφορίας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων), ο Καθηγητής Παναγιώτης Π. Ιωσήφ (Επιστημονικός Διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης και ο Επίκουρος Καθηγητής Ιωάννης Δ. Φάππας. Ωστόσο, όπως τόνισε ο Παναγιώτης Π. Ιωσήφ, θα πρότεινε όχι μόνο στην κόρη του και τη σύζυγό του να δουν την έκθεση αλλά κυρίως στον γιο του, ώστε να δει πώς αντιμετωπίζονταν οι γυναίκες στην αρχαιότητα αλλά και να κατανοήσει πώς αξίζει να τις αντιμετωπίζει σήμερα.

Η έκθεση πραγματοποιείται σε συνεργασία με την Εφορία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων, ενώ θα ξεκινήσει από την Αθήνα και θα μεταφερθεί στη Σαντορίνη στη συνέχεια. Όσον αφορά το στήσιμο των έργων στον χώρο, δεν επέλεξαν τον εύκολο δρόμο, δηλαδή να αφήσουν τα εκθέματα να μιλήσουν από μόνα τους και να τα τοποθετήσουν σε μια χρονολογική σειρά. Αντιθέτως, προτίμησαν τον δύσκολο δρόμο, να δημιουργήσουν διαλόγους και συνδέσεις αναπάντεχες, αλλά και να προσκαλέσουν και τον κόσμο να κάνει τους δικούς του συνειρμούς και τις δικές του συνδέσεις. Στόχος να δείξουν τη γυναίκα των Κυκλάδων μέσα στη διαχρονεία. Έψαξαν στα έργα τα ονόματα των γυναικών που συμμετέχουν στην έκθεση και μας τις συστήνουν μέσα από τις ιστορίες τους.

Κυκλαδίτισσες: από την προέλευση του κόσμου και την ιερότητα, στον ερωτισμό και τον βιασμό

Οι γυναίκες από τις Κυκλάδες διαθέτουν ιστορικά τον δυναμισμό που επιβάλει το τοπίο τους: άνυδρο, πετρώδες, απομονωμένο και συνάμα συνδεδεμένο με τα άλλα νησιά, γοητευτικό, μοναδικό. Γυναίκες τολμηρές που συνάπτουν οικονομικές συναλλαγές ή ευεργετούν την κοινότητά τους, ταξιδεύουν από τα πέρατα του κόσμου για να συναντήσουν τη μοίρα τους στην καρδιά του Αρχιπελάγους, δοκιμάζουν τη σχέση τους με το θείο, μεταμορφώνονται σε οσίες και αγίες οι ίδιες. Πάντοτε, επηρεασμένες από τη θάλασσατην ίδια: είτε λόγω των απειλών και των κινδύνων που αυτή εκπροσωπεί, είτε λόγω του πλούτου και της ελευθερίας που προσφέρει.

Η έκθεση θέτει τη γυναίκα των Κυκλάδων στο επίκεντρο όχι μόνο γιατί μπορεί να διηγηθεί την ιστορία των νησιών με έναν διαφορετικό τρόπο σε σχέση με την ιστορία «των ανδρών», αλλά και γιατί οι Κυκλαδίτισσες παρουσιάζουν ενδιαφέρουσες ομοιότητες και διαφοροποιήσεις στους ρόλους τους μέσα στον χρόνο. Είναι αυτές που θεοποιούνται στην προϊστορία και αποτελούν τις θηλυκές και κυρίαρχες εκφράσεις του θείου. Οι γυναίκες που περιθωριοποιούνται στα πρώιμα ιστορικά χρόνια πριν αρχίσουν να καταλαμβάνουν σημαντική έως και κυρίαρχη θέση στην ελληνιστική και ρωμαϊκή περίοδο. Είναι εκείνες οι γυναίκες που ταξιδεύουν, που συναντούν την ευτυχία ή τη μοίρα τους στις Κυκλάδες. Οι θεές και αγίες των θρησκειών των νησιών που προσφέρουν ανακούφιση και γιατρειά, θεραπεύτριες, αντικείμενα λατρείας από την μακρινή προϊστορία μέχρι τις μέρες μας. Αυτές που από θεές της φύσης και της μητρότητας μετατρέπονται σε προστάτιδες της θάλασσας και των ναυτικών. Είναι, τέλος, αυτές που επηρέασαν όσο λίγες τη διαμόρφωση του σύγχρονου ελληνικού κράτους και συνέβαλαν τα μέγιστα στην Ελληνική Επανάσταση ορμώμενες και επηρεασμένες από τη νησιωτικότητα του τόπου τους.

Μια βόλτα στην έκθεση είναι αρκετή ώστε να ανακαλύψετε και μόνοι σας τις ιστορίες πολλών εμβληματικών γυναικών των Κυκλάδων, άλλων πιο γνωστών, άλλων πιο άγνωστων, που όλες όμως έχουν να μας διδάξουν πολλά για τη θέση της γυναίκας ανά τους αιώνες, ανάμεσα στους περιορισμούς στον δημόσιο χώρο και την κυριαρχία της στον ιδιωτικό. Κατά την αρχαιότητα, ακόμη και στα ρωμαϊκά χρόνια -που ήταν λίγο πιο προοδευτική περίοδος- οι γυναίκες είχαν ελάχιστα δικαιώματα, ακόμα και αν υπήρχε πολύς σεβασμός για τη συσχέτισή τους με το θαύμα της γέννησης, της προέλευσης του κόσμου ή την προφύλαξη από διάφορα δεινά. Μέσα στην έκθεση βέβαια βλέπουμε και τις θεότητες, όπως η Άρτεμις, η Αφροδίτη, αλλά και κατά τα χριστιανικά χρόνια, την Παναγία και τον διάλογό της με τις θεές της αρχαιότητας. Σε αγγεία της εποχής βλέπουμε τον ερωτισμό -ή καλύτερα τη γυναίκα ως αντικείμενο του πόθου των αντρών. Από εκεί οδηγούμαστε στον βιασμό και στο θέμα του θανάτου.

«Κυκλαδίτισσες» στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης: τα εκθέματα που ξεχωρίσαμε

Η έκθεση χωρίζεται σε 12 ενότητες που έχουν μια λογική συνέχεια η μια με την άλλη και είναι οι ακόλουθες: «Ισορροπώντας μεταξύ των δυο φύλων», «Η προέλευση του κόσμου», «Θεές των νήσων», «Θηλυκά αποτρόπαια», «Στα ιερά», «Θεές της θάλασσας», «Ταυτότητες γυναικών», «Από την οικουμένη στο αρχιπέλαγος», «ερωτισμός», «βία», «ο θάνατος με τα δικά τους μάτια», «Πρόσωπα». Σε κάθε θεματική υπάρχει ένα ή και περισσότερα εκθέματα που κυριαρχούν όχι μόνο λόγω μεγέθους και σπουδαιότητας αλλά -και κυρίως- λόγω της ιστορίας που έχει να διηγηθεί, που το καθιστά κεντρικό στα μάτια των επιμελητών. Άλλωστε, όπως ανέφερε ο Πάνος Ιωσήφ, πρόκειται για μια έκθεση με τον μεγαλύτερο αριθμό αριστουργημάτων ανά τετραγωνικό μέτρο.

Η κόρη της Θήρας
Το πιο εμβληματικό έργο της έκθεσης, όχι μόνο λόγω των διαστάσεών του (είναι σχεδόν 2.5 μέτρα) όσο και λόγω των λεπτομερειών της σύνθεσής του. Είναι η δεύτερη φορά που ταξιδεύει εκτός Σαντορίνης και η πρώτη φορά που εκτίθεται σε μεγάλη έκθεση στην Ελλάδα. Θα επιστρέψει στη Σαντορίνη το καλοκαίρι και θα αποτελεί το κεντρικό έκθεμα του εν ανακαινίσει αρχαιολογικού μουσείου εκεί. Έχει διατηρηθεί σχεδόν ακέραιο και χρονολογείται στο 2ο μισό του 6ου αιώνα. Πρόκειται είτε για ανάθημα σε ιερό ή επιτύμβιο μνημείο, το οποίο ωστόσο δεν στήθηκε ποτέ, καθώς έσπασε λίγο κατά τη μεταφορά του. Το θάψανε στο σημείο που έσπασε και για αυτό δεν βρέθηκε κοντά σε κάποιο τάφο.

Τοιχογραφία των γυναικών από το «άδυτο» του κτιρίου Ξέστη 3, Ακρωτήρι Θήρας
Πρόκειται για μια εντυπωσιακή τοιχογραφία που συμβολίζει πιθανότατα κάποια τελετή μετάβασης, ενδεχομένως από την παιδική στην ώριμη ηλικία. Η πρώτη γυναίκα φαίνεται πιο μεγάλη σε ηλικία, η τρίτη πιο μικρή, ενώ η μεσαία είναι πιθανότατα ο συνδετικός κρίκος. Φαίνεται σαν να έχει ματώσει το πόδι της και τρέχει αίμα, ωστόσο γύρω της ανθίζουν κρόκοι. Ενδέχεται να είναι το αίμα της που συντελεί στην άνθησή τους.
Το έργο αυτό «συνομιλεί» με μια εικόνα που εκτίθεται ακριβώς απέναντι. Είναι η Αγία Αναστασία η Φαρμακολύτρα. 3000 χρόνια αργότερα είναι τα ίδια ζητήματα που απασχολούν τον κόσμο καθώς φαίνεται.

Η Ίσιδα ως προστάτιδα των ναυτικών σε «διάλογο» με την Παναγία
Είναι στην ενότητα «Οι θέες της θάλασσας».Παριστάνει την Ίσιδα, σε υπερφυσικό μέγεθος σε σχέση με το καράβι, ενώ ο μανδύας της μετατρέπεται σε πανί για να προστατεύσει τους ναυτικούς. Στην ίδια λογική κινείται και η εικόνα της Παναγίας δίπλα της με τον τίτλο «Η δέησις του Γενναδίου υπό της προστασία της Παναγίας Πλατυτέρας» και βρίσκεται στην Αμοργό, στη Μονή Χοζοβιώτισσας. Εδώ είναι εκπληκτική η απεικόνισση της θάλασσας από τον αγιογράφο.

Το σύμπλεγμα της νύμφης Αμυμώνης/ Βερόης και του Ποσειδώνα
Ένα άγαλμα που εκτίθεται επίτηδες με την πλάτη γυρισμένη προς τον θεατή και απεικονίζει τον βιασμό. Φαίνεται ότι φορούσε φόρεμα, το οποίο ωστόσο είναι κατεβασμένο. Στη γωνία του φορέματός της διακρίνουμε ένα χέρι, αυτό του Ποσειδώνα, ο οποίος τη βίασε. Δυστυχώς η δική του απεικόνιση δεν έχει διασωθεί.
Στην ίδια αίθουσα βλέπουμε και την επιτύμβια στήλη της Αλίνης. Από μακριά δεν κάνει καμία εντύπωση. Αν πάμε όμως πιο κοντά και διαβάσουμε ποια ήταν, τότε θα σχηματιστούν ερωτήματα στο μυαλό μας. Ήταν μια εταίρα από τη Μέση Ανατολή, η οποία δολοφονήθηκε ενώ ήταν έγκυος…

Ο τάφος της Νεικώς
Είναι μια γυναίκα που ηρωοποιήθηκε μετά θάνατον, αφού της αφιέρωσαν ολόκληρο μαυσωλείο στη Σίκινο. Ωστόσο, από τις μελέτες που πραγματοποιήθηκαν στα οστά της –και από τον τρόπο που είχε τοποθετηθεί το σώμα της στον τάφο- φαίνεται ότι είχε υποστεί φοβερές κακώσεις. Αυτό σημαίνει ότι είτε είχε υποστεί φρικτά βασανιστήρια που την οδήγησαν στον θάνατο, είτε μετά θάνατον υπέστη ατίμωση. Πάνω της βρέθηκαν κομμάτια θείου και πίσσας: ήταν η «θεραπεία» που εφάρμοζαν τότε στους δαιμονισμένους. Την έθαψαν εντοιχισμένη καθώς φοβήθηκαν αλλά στη συνέχεια της απέδωσαν φοβερές τιμές. Τα κτερίσματα που βρέθηκαν είναι πολλά και μεγάλης αξίας. Πόσο οξύμωρο;

Ίσιδα, Νεικώ, Παρθενίκα, Αλίνη, Μαγία Πούλχρα, Ερμιόνη, Αλεξιβώλα, Άρτεμις, Αθηνά, Θεοκτίστη, Μαξιμίλλα, Ευπορία... Αυτά είναι μερικά από τα ονομάτα των γυναικών που πρωταγωνιστούν στην έκθεση. Τα υπόλοιπα σάς τα αφήνουμε να τα ανακαλύψετε κατά την επίσκεψή σας. 

Δείτε περισσότερες πληροφορίες για την έκθεση στο City Guide της Athens Voice