Μουσείο Ακρόπολης: Μπήκαμε στο νέο Μουσείο της Ανασκαφής

Τι σχέση έχει ο Δίας με τ’ αστέρια; Πώς έδιναν την αθωωτική ή την καταδικαστική ψήφο τους οι δικαστές στην αρχαία Αθήνα; Το γλυπτό ποιας θεάς βρέθηκε στην αυλή του κτιρίου Βάιλερ να στηρίζει έναν… οχετό; Υποθήκευαν οι κάτοικοι της πόλης αιώνες πριν τα σπίτια και τα χωράφια τους; Ποια αυτοκράτειρα μεσολάβησε για να δημιουργηθεί στην Κωνσταντινούπολη το πρώτο πανεπιστήμιο της Ευρώπης; Οι απαντήσεις μάς περιμένουν στην ολοκαίνουργια έκθεση της Ανασκαφής του Μουσείου Ακρόπολης που μόλις εγκαινιάστηκε.

Γιατί στην αρχαία γειτονιά που αποκαλύφθηκε στη βάση του πλέον δημοφιλούς ελληνικού μουσείου, χάρη στις εργασίες για την κατασκευή του, για περισσότερα από 4.500 χρόνια ζούσαν και δημιουργούσαν άνθρωποι διαφορετικών εθνικών προελεύσεων και θρησκευτικών αντιλήψεων. Αθηναίοι και ξένοι, ελεύθεροι πολίτες, μέτοικοι και δούλοι, μεγάλωναν τα παιδιά κι έθαβαν τους νεκρούς τους, έστηναν το νοικοκυριό και οργάνωναν τις δουλειές τους, λάτρευαν θεούς εγχώριους ή στρέφονταν στις ανατολικές μυστηριακές λατρείες και τελικά στον χριστιανισμό.

«Φαντάζεται κανείς, όπως λέει ο Μανόλης Αναγνωστάκης στο ποίημά του, τους ίσκιους των σπιτιών και ότι εμείς πορευόμαστε πάλι πάνω σε δρόμους παλιούς, σε μια πόλη που δεν είναι νεκρή αλλά την ανασυνθέτει κανείς στη φαντασία του, μέσα από τα υλικά της κατάλοιπα. Κάποιοι από αυτούς τους ανθρώπους όχι μόνο περπάτησαν αλλά και δημιούργησαν ορισμένα από τα μεγάλα έργα, τα μνημεία της Ακρόπολης και του Παρθενώνα, που θαυμάζουμε σήμερα», μας έλεγε καθώς περιηγούμασταν στον χώρο ο γενικός διευθυντής του ιδρύματος Νίκος Σταμπολίδης. Για τον ίδιο, άλλωστε, «η συγκλονιστική μαρτυρία του Μουσείου της Ανασκαφής αποτελεί ένα μοναδικό επιχείρημα επιπλέον ως προς το γιατί πρέπει να επιστρέψουν τα αρχιτεκτονικά γλυπτά του Παρθενώνα. Αυτή η ανθρώπινη εμπειρία έρχεται να καταδείξει στον επισκέπτη ότι μόνο με βιωματικό τρόπο μπορεί να βλέπει κανείς τα έργα».

Τι είδαμε στο Μουσείο της Ανασκαφής του Μουσείου Ακρόπολης 

Τον άνθρωπο πίσω από τα ανασκαφικά ευρήματα θέλει, λοιπόν, να φέρει κοντά μας αυτό το ημιυπαίθριο (γι’ αυτό και ιδιαίτερα απαιτητικό στην υλοποίησή του) «μουσείο κάτω από το μουσείο». Την καθημερινή ζωή με τις ποικίλες εκδηλώσεις της επιχειρεί να αφουγκραστεί φιλοξενώντας 1.150 από τα πολλές χιλιάδες αντικείμενα που αποκάλυψε η έρευνα σε μια προθήκη 35 μέτρων «σαν φωτεινή ρωγμή του χρόνου, σαν σχισμή στον χώρο και σαν τελευταίο στρώμα πάνω στα αρχαιολογικά στρώματα της ανασκαφής», όπως ποιητικά προτιμά να την αναφέρει ο καθηγητής Σταμπολίδης.  

Αντικείμενα αναγνωρίσιμα και σήμερα (από είδη οικιακής χρήσης και κοσμήματα μέχρι ματόχαντρα ή και μικρά αγγεία με νερό από τον Ιορδάνη που έφερναν μαζί τους προσκυνητές από τους Αγίους Τόπους) έρχονται να μιλήσουν για τις δραστηριότητες ανδρών, γυναικών και παιδιών, για την υγεία και την υγιεινή, την εργασία, το εμπόριο, τις συναλλαγές, την οικονομία, τις δοξασίες και τις πνευματικές τους αναζητήσεις.

Το πρώτο τμήμα της έκθεσης είναι αφιερωμένο στο απώτερο παρελθόν, συμπυκνώνοντας μια πορεία 3.000 ετών και ενώ η περιοχή βρίσκεται ακόμα στις παρυφές της πόλης. Μέσα από ευσύνοπτα επεξηγηματικά κείμενα και ενδεικτικά εκθέματα (θραύσματα αγγείων, κτερίσματα ταφών) παρακολουθούμε χρονολογικά τις σημαντικότερες αλλαγές στη φυσιογνωμία και τον χαρακτήρα της. Αφουγκραζόμαστε τα ίχνη των πρώτων κατοίκων της Ύστερης Νεολιθικής εποχής, τα έθιμα που συνόδευαν το «τελευταίο ταξίδι» τους αλλά και τη σταδιακή μετάβαση στην πόλη-κράτος καθώς η Ακρόπολη αποκτά σπουδαίους ναούς και κατακλύζεται από σπουδαία αφιερώματα.

Η περίοδος μετά την καταστροφή της Αθήνας από τους Πέρσες το 480 π.Χ. σηματοδοτεί την έναρξη της δεύτερης ενότητας, όταν πια τη γειτονιά αγκαλιάζει το Θεμιστόκλειο τείχος. Αψηφώντας πλέον την αυστηρή χρονική αλληλουχία, οργανωμένα σε θεματικές ενότητες, τα εκθέματα φθάνουν μέχρι και την οριστική εγκατάλειψη της συνοικίας στις αρχές του 13^ου αι. μ.Χ.

«Στόχος μας εξαρχής ήταν μία έκθεση λιτή και καθαρή, εύκολα αναγνώσιμη από το ποικιλόμορφο κοινό του Μουσείου. Χρώματα, υφές και υλικά συνεργάζονται για να αναδείξουν τα αντικείμενα που άφησαν πίσω τους οι άνθρωποι που έζησαν εδώ» σημειώνει η διευθύντρια Συλλογών και Εκθέσεων του Μουσείου Ακρόπολης, Σταματία Ελευθεράτου και μας υποδεικνύει τα εργαλεία που χρησιμοποίησαν για να κεντρίσουν τη σκέψη, τη μνήμη και τη φαντασία μας.

Σχέδια και αναπαραστάσεις αποδίδουν λεπτομέρειες και μας δίνουν μια εικόνα για τη χρήση των ευρημάτων, ενώ φιγούρες σαν σκιές στη ράχη των προθηκών εικονογραφούν δραστηριότητες και τις συνδέουν με τα εκθέματα και το ανθρώπινο στοιχείο. Έτσι, βλέπουμε λ.χ. πώς οι Αθηναίοι χρησιμοποιούσαν τα πήλινα λυχνάρια και τις γυάλινες καντήλες τους, πώς οι γυναίκες συγκρατούσαν τα μαλλιά τους με κοσμήματα-καρφίτσες και οι άνδρες συμποσιαστές απολάμβαναν το νερωμένο σε κρατήρες κρασί τους και παιχνίδια τύχης και στρατηγικής με ζάρια, αστραγάλους και πιόνια.

Ένα πήλινο λιονταράκι, αρθρωτές κούκλες, σβούρες και κότσια μας ανοίγουν ένα παράθυρο στον κόσμο των παιδιών. Τα ιδιαίτερα αγγεία σε μορφή παιδικού κεφαλιού που κερδίζουν το βλέμμα μας εδώ, ίσως να χρησιμοποιήθηκαν σε κάποιες από τις διαβατήριες τελετές που τα συνόδευαν από τη γέννηση έως την ενηλικίωσή τους.

Έγραφαν πολύ οι Αθηναίοι, μας λένε οι αρχαιολόγοι-οδηγοί μας σ’ αυτή την περιπλάνηση. Κρατούσαν κάθε είδους σημειώσεις σε κομμάτια πήλινων αγγείων (όστρακα), ανέγραφαν σε αποθηκευτικά σκεύη ενδείξεις για τη χωρητικότητά τους, κάποτε χάραζαν και το όνομά τους στα ποτήρια που χρησιμοποιούσαν. Όταν, πάλι, αναγκάζονταν να υποθηκεύσουν κάποιο ακίνητό τους ήταν υποχρεωμένοι να το γνωστοποιήσουν στήνοντας έξω από αυτό έναν όρο, μια επιγραφή χαραγμένη σε λίθο, όπως εκείνος ο ιδιοκτήτης του 4^ου-3^ου αιώνα π.Χ. που δέσμευσε το χωράφι του για 150 δραχμές…

Και πάνω που η κουβέντα έρχεται στην οικονομία και το εμπόριο, πέρα από πήλινους κουμπαράδες, νομίσματα και σταθμά για εμπορεύματα, το μάτι μας πέφτει στα μολύβδινα σύμβολα –κάτι σαν τα δικά μας εκπτωτικά κουπόνια δηλαδή. Κοντά στα σπίτια της γειτονιάς, άλλωστε, όπως και μέσα σε αυτά, είχαν τα εργαστήριά τους διάφοροι βιοτέχνες. Κάπως έτσι έφτασε στις μέρες μας εκείνο το ελαττωματικό τσουκάλι που δεν διατέθηκε ποτέ στην αγορά, ουκ ολίγες μήτρες από λυχνάρια, σκύφους και ειδώλια, το πλακίδιο με την παράκληση του κεραμέα Φασούλα στον θεό για την προστασία της παραγωγής του από τον 11^ο-12^ο αι. μ.Χ. κι εκείνη η υπέροχη αλλά ημιτελής φιγούρα του Αλέξανδρου.

Σε μια καμπή χωρική και χρονική, ένα ξεχωριστό τμήμα της ολοτοίχιας γυάλινης προθήκης είναι αφιερωμένο σε μια καθοριστική στιγμή της ιστορίας της πόλης. Τη νύχτα της 1^ης Μαρτίου του 86 π.Χ., η Αθήνα βιώνει μια από τις μεγαλύτερες καταστροφές της από τα στρατεύματα του Σύλλα. Μετά από χρόνια οι νέοι κάτοικοι που έρχονται να εγκατασταθούν στη γειτονιά πετάνε τα συντρίμμια από τα κατεστραμμένα σπίτια μέσα σε λάκκους, πηγάδια και δεξαμενές. Σε μια τέτοια στέρνα, στο δυτικό τμήμα της ανασκαφής βρέθηκε σε θραύσματα ο εξοπλισμός ενός σπιτιού. Κι αν κρίνουμε από τον αριθμό και το είδος των αγγείων, διόλου απίθανο στο ισόγειό του να λειτουργούσε κάποιο κατάστημα για την πώληση υγρών ή στερεών προϊόντων.

Όταν πλέον διαβαίνουμε τους γυάλινους τοίχους της δροσερής αίθουσας στο τελευταίο τμήμα της έκθεσης, είναι η ώρα πια να καταδυθούμε στο σύμπαν των ιδεών και των δοξασιών. Ν’ ανακαλύψουμε τα πολλαπλά πρόσωπα των πρωταγωνιστών του ελληνικού πανθέου και τη σχέση τους με άλλες θεότητες (εγχώριες και μη), παλιούς και νέους θεούς στο ίδιο εικονοστάσι. Το άγαλμα της Αρτέμιδας που σαν μαρμάρινο «χαλικάκι» πρωτόνιωσαν μια σπιθαμή απ’ το λαιμό του τα χέρια των αρχαιολόγων πριν το αποκαλύψουν από το χώμα αλλά κι εκείνο της Σελήνης που οδηγεί ζεμένα βόδια. Το μοναδικό ελεφάντινο ειδώλιο της θεάς Τύχης, το οποίο φαίνεται ότι αποδίδει το χρυσελεφάντινο άγαλμα της ίδιας θεότητας που είχε στήσει ο Ηρώδης Αττικός στον ναό που ίδρυσε προς τιμή της τον 2^ο αι. μ.Χ.

Τη ραδινή φιγούρα του Αιγύπτιου θεού της βλάστησης, του Κάτω Κόσμου και της ανάστασης Όσιρη, καθώς υποτάσσει τον κροκόδειλο-Νείλο και εξομοιώνεται με τον Διόνυσο και τον Αιώνα, τον παντοτινό χρόνο που κυβερνά την ανθρώπινη ζωή. Τη γλυπτή μορφή του Δία Ηλιοπολίτη, που λατρευόταν στη Συρία των ρωμαϊκών χρόνων ως νεαρός θεός της αγροτικής φύσης και της γονιμότητας, με τον επενδύτη του γεμάτο αστρικά σύμβολα (θεούς-πλανήτες, επόπτες των ημερών της εβδομάδας).

Πλάι τους, πρόσωπα ιστορικά που άφησαν ανεξίτηλη τη σφραγίδα τους στη σκέψη μέσα στους αιώνες: οι προτομές των φιλοσόφων Πλάτωνα και Αριστοτέλη (επιτέλους με την μύτη του ακέραια), που ίσως κοσμούσαν τις επαύλεις καλλιεργημένων κατοίκων της περιοχής, αλλά και το πορτρέτο της αυτοκράτειρας Ευδοκίας, το άγαλμα της οποίας θα ήταν στημένο στο επιβλητικό κτίριο Ζ που αποκαλύπτεται μπρος μας στην ανασκαφή, υποδηλώνοντας τη σχέση του ενοίκου του με την αυτοκρατορική αυλή του Βυζαντίου.

Από το φθινόπωρο οι αναλυτικές περιγραφές όλων των αντικειμένων αναμένεται να αναρτηθούν στην ιστοσελίδα του Μουσείου, εμπλουτίζοντας την υπάρχουσα ψηφιακή συλλογή. Το καλύτερό μας, όμως, είναι η εφαρμογή image recognition, που επίσης περιμένουμε και θα μας δίνει τη δυνατότητα να διαβάζουμε αυτά τα λήμματα στο κινητό μας, σε 28 γλώσσες, απλά φωτογραφίζοντας το έκθεμα. Εντωμεταξύ, κρατάμε στα υπόψιν τις περιηγήσεις που ετοιμάζει το Τμήμα Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων (τα Σάββατα από τις 6 Ιουλίου). Ό,τι πρέπει για να «ξεκλειδώσετε» κι εσείς πρόσωπα και πράγματα στο νέο μουσείο της πόλης.