Είδαμε τα πρώιμα έργα της Cindy Sherman στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης

Πιτσιρίκι στο Glen Ridge του Νιου Τζέρσεϋ τη δεκαετία του 1960, το μικρότερο από τα πέντε παιδιά ενός μηχανικού αεροσκαφών και μιας δασκάλας, δεν χορταίνει να «ρουφά» εικόνες από τα περιοδικά μόδας και την τηλεόραση χαζεύοντας τη Λουσίλ Μπολ και άλλες τηλεοπτικές σειρές της εποχής όπως και τις λαμπερές σταρ των ταινιών του Χόλυγουντ. Γύρω στα επτά ή δέκα χρόνια της διατηρεί ήδη ένα άλμπουμ με τις προσωπικές φωτογραφίες της, κυκλώνοντας και επισημαίνοντας τη φιγούρα της στις εικόνες, ενώ δωδεκαετής πια με μια φίλη της ποζάρουν μεταμφιεσμένες ως μεγάλες γυναίκες.

Η αναπαράσταση και η ταυτότητα στα σύγχρονα μέσα επικοινωνίας κεντρίζουν από νωρίς το ενδιαφέρον της Cindy Sherman, αναδεικνύοντας μια καλλιτέχνιδα που υπήρξε μπροστά από την εποχή της. Κι αν ως πρωτοετής στο Κρατικό Κολλέγιο του Μπάφαλο κόπηκε στο μάθημα της φωτογραφίας, ήταν τελικά αυτό το μέσο (όπως και η περφόρμανς) με το οποίο ταυτίστηκε η πρακτική της και την έφερε στο προσκήνιο ήδη στα τέλη της δεκαετίας του 1970, ως μέλος της ομάδας Pictures Generation μαζί με καλλιτέχνες όπως οι Sherrie Levine, Richard Prince και Louise Lawler.

Από τις 30 Μαΐου έως τις 4 Νοεμβρίου 2024 η επιδραστική Αμερικανίδα δημιουργός παρουσιάζει την πρώτη της μουσειακή έκθεση στην Ελλάδα στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Μια επιλογή που προέκυψε μετά από συζητήσεις στην ομάδα του ιδρύματος σχετικά με το φλέγον ζήτημα της ενδοοικογενειακής βίας αλλά κι έχοντας από καιρό την επιθυμία να οργανώσουν ένα αφιέρωμα με επίκεντρο τον ρόλο της γυναίκας, μας αναφέρουν η πρόεδρος του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, Σάντρα Μαρινοπούλου και η σύμβουλος του προγράμματος σύγχρονης τέχνης, Αφροδίτη Γκόνου.

«Η έκθεση “Cindy Sherman at Cycladic: Πρώιμα έργα” αποκαλύπτει και, επιπλέον, επιχειρεί να αποδομήσει τους ρόλους και τα στερεότυπα των γυναικών, θέτοντας ερωτήματα σχετικά με το πώς έχει εξελιχθεί η αναπαράσταση των γυναικών με την πάροδο του χρόνου, πώς έχουν αλλάξει οι κοινωνικές προσδοκίες καθώς και σχετικά με τον ρόλο της τέχνης στη διαμόρφωση ή την αμφισβήτηση των πολιτισμικών αντιλήψεων. Σε μια εποχή που το θέμα είναι πιο επίκαιρο από ποτέ, νιώθουμε υποχρέωσή μας να ενισχύουμε τις φωνές και τις ιστορίες γυναικών καλλιτεχνών, να τιμάμε το ταλέντο τους, την αφοσίωσή τους και το θάρρος τους» σημείωσε η επικεφαλής του ΜΚΤ, επισημαίνοντας πως μια ακόμα σημαντική εκπρόσωπος της σύγχρονης τέχνης θα καταλάβει τις αίθουσές του το επόμενο καλοκαίρι.

Cindy Sherman at Cycladic: Πρώιμα έργα – Η έκθεση στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης

Εκατό και πλέον φωτογραφίες από το ξεκίνημα της καλλιτεχνικής πορείας της φιγουράρουν στις σάλες του ατμοσφαιρικού Μεγάρου Σταθάτου, από την εποχή που φρέσκια στη Νέα Υόρκη «οργώνει» την πόλη με τον τότε σύντροφό της και επίσης καλλιτέχνη Ρόμπερτ Λόνγκο αναζητώντας σκηνικά για τα ασπρόμαυρα ενσταντανέ της έως τα παιχνίδια της με το χρώμα το 1981-82 μέσα από την σειρά Color Studies.

«Προσπαθώ να διαγράψω τον εαυτό μου. Να κάνω τους άλλους ανθρώπους να αναγνωρίσουν κάτι από τον εαυτό τους, όχι από εμένα» σημειώνει η Σέρμαν για τα πορτρέτα της. Μόνη της στο στούντιο γίνεται μακιγιέζ, κομμώτρια, στυλίστρια και σκηνοθέτιδα καθώς μεταμορφώνεται –με ρούχα που αλιεύει σταθερά σε καταστήματα με μεταχειρισμένα είδη– σε διάφορους επινοημένους χαρακτήρες που απαθανατίζει με τον φακό της.

Αντλώντας έμπνευση από την αναπαραγωγή γυναικείων εικόνων και στερεοτύπων από τη μικρή και τη μεγάλη οθόνη και τις διαφημίσεις –όπως η μοιραία γυναίκα, τα κορίτσια καριέρας, η νοικοκυρά–, τα έργα της ασκούν κριτική στους παραδοσιακούς ρόλους και την ταυτότητα των φύλων. Το βλέμμα και η στάση των ηρωίδων της διφορούμενα, ασαφή, δεν ξέρεις ποτέ πραγματικά τι σκέφτονται, σε τι «κατώφλι» τις πετυχαίνεις, κάτι που η ίδια περιγράφει ως «ενδιάμεση κατάσταση».

Στον πάνω όροφο του Μεγάρου Σταθάτου, η εμβληματική ενότητα Untitled Film Stills (1977-1980), την οποία ξεκινά μόλις στα 23 χρόνια της, ξεδιπλώνεται ολόκληρη (και οι 70 τυπωμένες λήψεις) ανακαλώντας στη μνήμη ένα μωσαϊκό γυναικείων ρόλων τους οποίους αρχίζει σταδιακά να «ενδύεται», από το Χόλιγουντ της δεκαετίας του 1950 και του 1960, τα φιλμ νουάρ, τις B movies και τις ταινίες του ανεξάρτητου ευρωπαϊκού κινηματογράφου (τις πρωταγωνίστριες του Γκοντάρ, του Τριφό, του Αντονιόνι που τόσο αγαπά).

Ματιές φευγαλέες, πόζες που είναι και δεν είναι σέξι, πρόσωπα κλαμένα (από λύπη ή μήπως από χαρά και συγκίνηση;), εκφράσεις απροσδιόριστες ή και ανησυχαστικές (;) μέσα στα πιο οικεία περιβάλλοντα… Κάποιες φορές δεν γίνεται να μη σου φέρουν στο νου την Τίπι Χέντρεν, την Μπριζίτ Μπαρντό, την Σοφία Λόρεν, γυναίκες που η βιομηχανία του θεάματος θέλησε να παγιώσει σε συγκεκριμένους τύπους χαρακτήρων. Εσκεμμένα τυπωμένες σε μικρές διαστάσεις και χαρτιά που ήθελε να φαντάζουν ευτελή, θυμίζουν το ύφος των λήψεων που χρησιμοποιούσαν τα κινηματογραφικά στούντιο για να διαφημίσουν τις ταινίες τους. Σχεδιάστηκαν ως ένα σύνολο κινηματογραφικών καρέ και είναι δε η μόνη ενότητα έργων της την οποία έχει τιτλοφορήσει η ίδια.

Στην γκαλερί Metro Pictures όπου παρουσιάστηκαν εκείνη την εποχή, θα τις διέθετε μόλις προς 50 δολάρια κάθεμιά. Κι όμως, αυτά τα έργα αποτέλεσαν αφετηρία συζήτησης για τους ρόλους των φύλων, τον φεμινισμό και την αναπαράσταση, ενώ παραμένουν σκοπίμως ανοιχτά σε διαφορετικές ερμηνείες. Το φεμινιστικό κίνημα επιδιώκει αμέσως να την προσεταιριστεί, με την Σέρμαν να δηλώνει: «Αν και δεν μπορώ να χαρακτηρίσω το έργο μου φεμινιστικό δεν μπορώ παρά να δηλώσω το προφανές. Βλέπω τον εαυτό μου ως γυναίκα, νιώθω όμορφη και ταυτόχρονα εγκλωβισμένη μέσα σ’ αυτή την προσπάθεια».

Σύντομα, τα δωμάτια του πρώτου ορόφου παραδίδονται στο χρώμα. Το κάδρο γίνεται κάθετο και το τύπωμα μεγαλώνει, το παιχνίδι της μεταμόρφωσης εντείνεται καθώς η ίδια χρησιμοποιεί όλο και πιο έντονα το μακιγιάζ, τις περούκες, τις ψεύτικες μεγάλες μύτες.

Στη σειρά Color Studies (1981-1982) γίνεται εμφανής ο πειραματισμός της με το χρώμα και τη σκιά. Συνεχίζει να φωτογραφίζει τον εαυτό της, κοιτάζοντας απευθείας τον φακό και κατ’ επέκταση τον θεατή, όπως ένα κορίτσι της διπλανής πόρτας (αισθησιακό, αέρινο, ευάλωτο ή ανδρόγυνο) που θα μπορούσες να έχεις πετύχει στον δρόμο. Και πάλι δεν μπορείς παρά να αναρωτηθείς τι είναι εδώ πραγματικό και τι τεχνητό…  

Αφιερωμένες στην πρακτική της των αρχών της δεκαετίας του ’80 είναι και οι δύο αίθουσες στο ισόγειο. Η ίδια αποφεύγει σταθερά να ονοματίσει τα έργα της, αφήνοντάς τα ανοιχτά στην ερμηνεία του θεατή. Για την ενότητα που είναι γνωστή ως Rear Screen Projections (1980) δουλεύει και πάλι εξολοκλήρου στο ατελιέ και επιδιώκει να θολώσει τα όρια της πραγματικότητας, να αναδείξει την αντίστιξη της ρεαλιστικής απεικόνισης με το τεχνητό περιβάλλον στο οποίο εντάσσονται οι χαρακτήρες της.

Ξέρει ακριβώς πώς να στήσει τον εαυτό της προκειμένου να δημιουργήσει μια αινιγματική σκηνή. Ποζάρει μπροστά σε εξωτερικές τοποθεσίες που προβάλλονται σε μεγάλη οθόνη, εφαρμόζοντας την τεχνική που χρησιμοποιούσε συχνά ο Άλφρεντ Χίτσκοκ. Επιζητά έτσι να πετύχει μεγαλύτερο έλεγχο επί του τελικού αποτελέσματος ενώ συνεχίζει και τον καλλιτεχνικό της διάλογο με τον κινηματογράφο. Η φύση της ταυτότητας και ο ρόλος των γυναικών εξακολουθούν να βρίσκονται στο επίκεντρο της προβληματικής της, όμως πλέον υιοθετεί μεγαλύτερο φορμά και οι γυναίκες που ενσαρκώνει φαίνεται να έχουν μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση. Τα φώτα πέφτουν έντονα στο πρόσωπο και το σώμα τους ενώ το φόντο μαλακώνει.

Ένα χρόνο αργότερα, το περίφημο περιοδικό τέχνης Artforum αναθέτει στη Σέρμαν να δημιουργήσει 12 νέα έργα για τα «σαλόνια» του –όπως αποκαλούμε στον Τύπο τα κεντρικά δισέλιδα αναπτύγματα. Ιδού το έναυσμα για τις οριζόντιας διάταξης και ιδιαίτερα μεγάλες για την εποχή (2 επί 4 πόδια) εικόνες της ενότητας Centerfolds (1981) που απεικονίζουν γυναίκες σε διάφορες καταστάσεις, με εκφράσεις που απηχούν συναισθήματα μελαγχολίας, ευαλωτότητας, φόβου, ενδοσκόπησης, ονειροπόλησης.

Με ξεκάθαρες αναφορές σε ερωτικές εικόνες που συνήθως συναντούσε κανείς σε ανδρικά περιοδικά της εποχής, η εικαστικός αμφισβητεί το διαδεδομένο τρόπο κατανάλωσης εικόνων, ειδικά όσων απεικονίζουν γυναίκες. Εστιάζει στην ηδονοβλεπτική ματιά του θεατή και, έχοντας αναλάβει και τους δύο ρόλους –φωτογράφου και μοντέλου–, στοχεύει να αντιστρέψει τη δυναμική του ανδρικού και γυναικείου βλέμματος.

«Ήθελα να γεμίσω το “σαλόνι”, κάτι που σου επιτρέπει να κάνεις μια ξαπλωμένη μορφή. Αλλά ήθελα επίσης να βρίσκεται στη φεμινιστική σφαίρα. Ξέρεις, το ανοίγεις και βλέπεις μια γυναίκα ξαπλωμένη και μετά το κοιτάς από πιο κοντά και ξαφνικά συνειδητοποιείς: «Ωπ, συγγνώμη, δεν είχα σκοπό να εισβάλω σε αυτή την ιδιωτική στιγμή”. Οπότε ήθελα όντως να κάνω τους ανθρώπους να αισθανθούν άβολα», έχει δηλώσει η ίδια σχετικά. Παρότι το περιοδικό τελικά αρνήθηκε να τις δημοσιεύσει από φόβο για τις αντιδράσεις της κοινής γνώμης, οι συγκεκριμένες εικόνες ανήκουν στις πιο γνωστές της καλλιτέχνιδας.

«Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να δούμε σήμερα το έργο της Σέρμαν, ειδικά αυτή τη δουλειά και ιδίως τα νέα παιδιά διότι καθημερινά καλούνται όχι μόνο να “καταναλώσουν” εικόνες, αλλά πολύ νωρίς να δημιουργήσουν μία εικόνα, έναν χαρακτήρα στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Πολλές φορές αναφέρεται στο πρότυπο της ποπ καλλιτέχνιδας, της συντρόφου του ράπερ, της ίνφλουενσερ. Τι σημαίνουν όλοι αυτοί οι χαρακτήρες; Είναι το όνειρο μιας νέας κοπέλας να προωθεί προϊόντα στο instagram; Είναι κατάκτηση αυτό;» καταλήγει η Αφροδίτη Γκόνου.

«Οι πολλαπλοί ρόλοι της γυναίκας στην αρχαιότητα»: Mια μικρή αρχαιολογική έκθεση στη Νεοφύτου Δούκα

Σε εντελώς διαφορετικό σκηνικό, στην νέα πτέρυγα της Νεοφύτου Δούκα, μια μικρή παράλληλη έκθεση εστιάζει στους πολυδιάστατους και πολυσχιδείς ρόλους της γυναίκας στην αρχαιότητα όπως καταγράφονται μέσα από εννέα αντικείμενα των συλλογών του Μουσείου καθώς και μια δεκαπεντάλεπτη ταινία.

Μαρμάρινα κυκλαδικά ειδώλια, πήλινες «Ταναγραίες» ή Κύπριες ιέρειες μαζί με δισδιάστατες θεές σε αγγεία προσφέρουν το υπόβαθρο ώστε να εξεταστεί διαχρονικά η γυναικεία μορφή, ατενίζοντας στους τοίχους παραθέματα σκέψεων του Αριστοτέλη και του Πλάτωνα αλλά και στίχους της Σαπφούς για τις αρετές των κοριτσιών, την ισότητα ανδρών και γυναικών σε μια ιδεατή Πολιτεία, αλλά και για τον έρωτα.

Ο επιστημονικός διευθυντής του Μουσείου, Παναγιώτης Ιωσήφ μας προσκαλεί να ανακαλύψουμε τα διαφορετικά πρόσωπα της γυναίκας είτε αλληλεπιδρώντας με το κάθε έκθεμα ξεχωριστά είτε φτιάχνοντας τους δικούς μας διαλόγους μέσα στον χώρο. Γιατί, όπως δηλώνει με νόημα: «Η θέση της γυναίκας δεν είναι εξασφαλισμένη ούτε καν σήμερα –σε μια περίοδο που οι γυναικοκτονίες πολλαπλασιάζονται– ούτε η βελτίωσή της είναι απαραιτήτως γραμμική μέσα στην Ιστορία».

Δείτε περισσότερες πληροφορίες για την έκθεση στο City guide της Athens Voice
Ξεναγήσεις κοινού: Aπό 13/6 και κάθε Πέμπτη, στις 13:00 ξενάγηση στα αγγλικά, στις 18:00 ξενάγηση στα ελληνικά. Έως 20 άτομα ανά ξενάγηση