«Μυστικός Δείπνος»: Σαν σήμερα το αριστούργημα του Ντα Βίντσι εκτίθεται ξανά στο κοινό

Ο «Μυστικός Δείπνος» του Λεονάρντο Ντα Βίντσι αποτελεί ίσως τη διασημότερη τοιχογραφία και ένα από τα σημαντικότερα και από τα πλέον αναγνωρίσιμα έργα στην ιστορία της τέχνης. Με διαστάσεις 4,6 x 8,8 μέτρα το διάσημο πλέον έργο του κορυφαίου ζωγράφου ξεκίνησε να δημιουργείται το 1495 ή 1496 και ολοκληρώθηκς γύρω στα 1498 στην τραπεζαρία του μοναστηριού Σάντα Μαρία ντέλε Γκράτσιε του Μιλάνου. Υπήρξε παραγγελία από τον Δούκα της πόλης Λουδοβίκο Σφόρτσα, στο πλαίσιο της ανακαίνισης της εκκλησίας και των εγκαταστάσεων της μονής.

Το ημερολόγιο έγραφε 28 Μαΐου 1999, μία ημέρα σαν σήμερα, όταν μετά από 21 χρόνια επίπονης αποκατάστασης, ο «Μυστικός Δείπνος»  αποκαλύφθηκε και πάλι στο κοινό. Υπολογίζεται πως μέσα από αυτή τη διαδικασία ήρθε στο φως περίπου το 20% της αρχικής δημιουργίας, το οποίο και είχε καταφέρει να διατηρηθεί.

Το έργο είναι νωπογραφία με την ιδιαιτερότητα πως ο Ντα Βίντσι δεν χρησιμοποίησε την παραδοσιακή τεχνική, επιλέγοντας να ζωγραφίσει σε στεγνό σοβά και να δουλέψει με αργούς ρυθμούς, προκειμένου να έχει τη δυνατότητα να κάνει τις επιθυμητές τροποποιήσεις, προσέχοντας και την παραμικρή λεπτομέρεια.

Απόρροια αυτών των επιλογών και αυτής της σχολαστικότητας είναι το διάσημο αριστούργημα, στο οποίο ο δημιουργός του αξιοποιεί την προοπτική, τον φωτισμό, τις στάσεις των σωμάτων και τις εκφράσεις των προσώπων, που δείχνουν μία πληθώρα συναισθημάτων, προκειμένου να ζωντανέψει μοναδικά τη στιγμή της αποκάλυψης στους μαθητές της επικείμενης προδοσίας Του από τον ίδιο τον Ιησού.

«Μυστικός Δείπνος»: Το έργο του Ντα Βίντσι που κρύβει μυστικά και συμβολισμούς

Το θέμα του Μυστικού Δείπνου είναι το τελευταίο γεύμα του Ιησού με τους Aποστόλους του όπου ο Ιησούς ανακοινώνει στο δείπνο ότι ένας από τους 12 πιστούς υποστηρικτές του (μαθητές) θα τον προδώσει πριν την ανατολή του ηλίου. Ο Λεονάρντο απεικόνισε μια σειρά από απαντήσεις στα νέα του Ιησού, δημιουργώντας μια γεμάτη, συναισθηματική ώρα γεύματος. Αντίθετα, ο γιος του Θεού κάθεται ήρεμα στο κέντρο. Ενώ οι απόστολοί του κινούνται προς διαφορετικές κατευθύνσεις, το πάνω μέρος του σώματος του Ιησού είναι διατεταγμένο ως ισόπλευρο τρίγωνο: ένα ισορροπημένο, συμμετρικό σχήμα που συχνά συνδέεται με το θείο.

Υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις πως τα πρόσωπα των Αποστόλων είναι υπαρκτά της εποχής εκείνης και αναπαριστούν φίλους και επιφανείς πολίτες του Μιλάνου.

Ο Ντα Βίντσι ζωγράφισε τον «Μυστικό Δείπνο» με την τεχνοτροπία του buonfresco, της πολύ γρήγορης κάλυψης των τοίχων πριν ξεραθεί ο σοβάς, χρησιμοποιώντας βαφή από αυγό και λαδομπογιά με αποτέλεσμα η νωπογραφία να φθαρεί πολύ γρήγορα. Ο συγκεκριμένος πίνακας θεωρείται ότι φιλοτεχνήθηκε από τον Giampietrino και πιθανώς τον Giovanni Antonio Boltraffio – και οι δύο μαθητές του Ντα Βίντσι. Πιστεύεται ότι είναι η πιο ακριβής καταγραφή του πρωτοτύπου και έχει χρησιμοποιηθεί για να βοηθήσει στη διατήρησή του.  

Η ελαιογραφία είναι διαθέσιμη στο Διαδίκτυο μετά από μια συνεργασία της Βασιλικής Ακαδημίας Τεχνών και της Google Arts & Culture και μπορείτε να τη δείτε ΕΔΩ. Συγκεκριμένα, η Google χρησιμοποίησε την Art Camera για να σαρώσει τον «Μυστικό Δείπνο» και χάρη σε αυτήν οι χρήστες μπορούν να μεγεθύνουν την εικόνα σαν να την παρατηρούν από απόσταση λίγων μόνο εκατοστών, σύμφωνα με το Artnet.

Σε αυτό το αντίγραφο διακρίνονται λεπτομέρειες που δεν είναι πλέον ορατές στο πρωτότυπο, όπως η αναποδογυρισμένη αλυκή δίπλα στο δεξί χέρι του Ιούδα. Το χυμένο αλάτι θεωρούνταν συνήθως κακός οιωνός στη δυτική Ευρώπη του 16ου αιώνα. Διακρίνονται ακόμα τα πόδια του Ιησού, τα οποία χάθηκαν στο πρωτότυπο όταν χτίστηκε μια πόρτα στον τοίχο στον οποίο είναι ζωγραφισμένο το έργο.

Στη Βίβλο, είναι γραμμένο ότι σε απάντηση στην ανακοίνωση του Ιησού, ο Φίλιππος ρώτησε «Κύριε, είμαι εγώ;» Σε απάντηση, ο Ιησούς λέει: «Όποιος βουτήξει το χέρι του μαζί μου στο πιάτο, αυτός θα με προδώσει».

Αυτός είναι ο Ιούδας, ο μαθητής που θα προδώσει τον Ιησού σε λίγες ώρες. Είναι ο μόνος απόστολος με το πρόσωπό του στη σκιά. Ο Λεονάρντο πίστευε ότι οι πόζες, οι χειρονομίες και οι εκφράσεις του προσώπου πρέπει να αντανακλούν τις «έννοιες του μυαλού» ή αυτό που σκέφτονταν οι άνθρωποι.

Με το άλλο του χέρι, ο Ιούδας κρατά ένα πουγκί με χρήματα - μια δυσοίωνη αναφορά στα 30 αργύρια που θα πληρωθεί για να αποκαλύψει την ταυτότητα του Ιησού στους εχθρούς του.
Ο Πέτρος, κρατά ένα μαχαίρι - μια υπενθύμιση ότι αργότερα θα κόψει το αυτί ενός στρατιώτη καθώς προσπαθεί να σταματήσει τη σύλληψη του Ιησού. Ο Θωμάς, απλώνει ένα μόνο δάχτυλο - μια χειρονομία που υπαινίσσεται ένα μεταγενέστερο μέρος της ιστορίας όταν ο Ιησούς ανασταίνεται λίγες μέρες μετά την σταύρωσή του. Ο Θωμάς θα αμφιβάλλει ότι είναι αλήθεια, οπότε ο Ιησούς θα πει «Άπλωσε το δάχτυλό σου… και ρίξε [το] στα πλευρά μου», και ο Θωμάς θα κάνει ακριβώς αυτό.

Πώς ο Ντα Βίντσι εξύμνησε τον Ιησού στον «Μυστικό Δείπνο»

Η ισορροπημένη σύνθεση εδράζεται σε ένα ισόπλευρο τρίγωνο που σχηματίζεται από το σώμα του Χριστού. Κάθεται κάτω από ένα τοξωτό αέτωμα που, αν ολοκληρωθεί, διαγράφει έναν κύκλο. Αυτές οι ιδανικές γεωμετρικές μορφές παραπέμπουν στο αναγεννησιακό ενδιαφέρον για τον νεοπλατωνισμό, το στοιχείο της ουμανιστικής αναγέννησης που συμβιβάζει πτυχές της ελληνικής φιλοσοφίας με τη χριστιανική θεολογία. Η γεωμετρία, που χρησιμοποιήθηκε από τους Έλληνες για να εκφράσει την ουράνια τελειότητα, χρησιμοποιήθηκε από τον Λεονάρντο για να εξυμνήσει τον Χριστό ως την ενσάρκωση του ουρανού στη γη.

Ο Λεονάρντο απέδωσε ένα καταπράσινο τοπίο πέρα από τα παράθυρα. Συχνά ερμηνεύεται ως παράδεισος και έχει προταθεί ότι αυτό το ουράνιο ιερό μπορεί να επιτευχθεί μόνο μέσω του Χριστού.

Οι δώδεκα απόστολοι είναι τοποθετημένοι σε τέσσερις ομάδες των τριών και υπάρχουν επίσης τρία παράθυρα. Ο αριθμός τρία αποτελεί συχνά αναφορά στην Αγία Τριάδα στην καθολική τέχνη. Αντίθετα, ο αριθμός τέσσερα είναι σημαντικός στην κλασική παράδοση όπως χαρακτηριστικά είναι οι τέσσερις αρετές του Πλάτωνα.

Ο Μυστικός Δείπνος στην πρώιμη Αναγέννηση

Ο Μυστικός Δείπνος του Αντρέα ντελ Καστάνιο είναι χαρακτηριστικός για την πρώιμη Αναγέννηση. Η χρήση της γραμμικής προοπτικής σε συνδυασμό με τις περίτεχνες μορφές, όπως οι σφίγγες στα άκρα του πάγκου και η μαρμάρινη επένδυση, τείνουν να υποβαθμίζουν την πνευματικότητα του γεγονότος. Αντίθετα, ο Λεονάρντο απλοποίησε την αρχιτεκτονική, εξαλείφοντας τις περιττές λεπτομέρειες, έτσι ώστε η αρχιτεκτονική να μπορεί αντ' αυτού να ενισχύσει την πνευματικότητα. Το παράθυρο και το τοξωτό αέτωμα υποδηλώνουν ακόμη και φωτοστέφανο. Συγκεντρώνοντας όλες τις μορφές μαζί, ο Λεονάρντο χρησιμοποιεί το τραπέζι ως εμπόδιο για να διαχωρίσει το πνευματικό πεδίο από τον γήινο κόσμο του θεατή. Παραδόξως, η έμφαση του Λεονάρντο στην πνευματικότητα οδηγεί σε έναν πίνακα που είναι πιο νατουραλιστικός από αυτόν του Καστάνιο.

Όταν το έργο του Ντα Βίντσι καταστράφηκε σχεδόν ολοκληρωτικά

Κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, τον Αύγουστο του 1943, οι Σύμμαχοι εξαπέλυσαν μαζικούς βομβαρδισμούς στο Μιλάνο και τα περίχωρά του. Οι εκρήξεις και οι πυρκαγιές που ακολούθησαν σκότωσαν πάνω από 700 ανθρώπους και κατέστρεψαν πολλά από τα σημαντικότερα κτίρια και μνημεία της πόλης, συμπεριλαμβανομένου ενός σημαντικού τμήματος της Santa Maria delle Grazie, όπου εκτίθετο ο «Μυστικός Δείπνος». O τοίχος με τον πίνακα επέζησε, πιθανώς επειδή είχε στηριχθεί με σάκους άμμου και στρώματα, αλλά οι υπόλοιποι τοίχοι αποδεκατίστηκαν.

Για αρκετούς μήνες, ο «Μυστικός Δείπνος» παρέμεινε εκτεθειμένος στα στοιχεία της φύσης, καλυμμένος μόνο με έναν μουσαμά, μέχρι να ανοικοδομηθεί η τραπεζαρία του μοναστηριού όπου ζωγραφίστηκε ο Μυστικός Δείπνος και μια ομάδα συντηρητών να αρχίσει να εργάζεται για τη συντήρηση και την αποκατάσταση του πίνακα.

Το έργο του Ντα Βίντσι όμως βρισκόταν ήδη σε θλιβερή κατάσταση πολύ πριν οι βόμβες απειλήσουν να το καταστρέψουν εντελώς. Αμέσως μετά την ολοκλήρωσή του στις 9 Φεβρουαρίου 1498, άρχισε να φθείρεται. Επειδή ο Λεονάρντο επεδίωκε μεγαλύτερη λεπτομέρεια και φωτεινότητα από ό,τι μπορούσε να επιτευχθεί με την παραδοσιακή τοιχογραφία, κάλυψε τον τοίχο με ένα διπλό στρώμα αποξηραμένου γύψου. Στη συνέχεια, δανειζόμενος από τη ζωγραφική σε πίνακες, πρόσθεσε ένα υπόστρωμα λευκού μολύβδου για να ενισχύσει τη φωτεινότητα του λαδιού και της τέμπερας που εφαρμόστηκε από πάνω. Αυτή η πειραματική τεχνική επέτρεψε τη χρωματική λαμπρότητα και την εξαιρετική ακρίβεια, αλλά επειδή ο πίνακας βρίσκεται σε έναν λεπτό εξωτερικό τοίχο, ενίσχυσε τις επιδράσεις της υγρασίας και το χρώμα απέτυχε να προσκολληθεί σωστά στον τοίχο. Η μούχλα αναπτύχθηκε μεταξύ του χρώματος και της επιφάνειας και η παρουσία υγρασίας προκάλεσε συνεχή αποκόλληση. Μέχρι το δεύτερο μισό του δέκατου έκτου αιώνα, το μέγεθος της καταστροφής ήταν τεράστιο. Οι πρώτες προσπάθειες αποκατάστασης πραγματοποιήθηκαν από το 1726 και με την πάροδο των αιώνων ακολούθησαν αρκετές ακόμη.

Τα τελευταία πεντακόσια χρόνια η κατάσταση του πίνακα έχει υποστεί σοβαρή βλάβη από αυτές τις πρώτες προσπάθειες αποκατάστασης, καθώς και από τη θέση του (η εκκλησία βρίσκεται σε μια περιοχή επιρρεπή σε σοβαρές πλημμύρες), τα υλικά και τις τεχνικές που χρησιμοποίησε ο Λεονάρντο, την κατοχή από τον στρατό του Ναπολέοντα (ο οποίος σταύλισε άλογα στην τραπεζαρία και φέρεται να έριξε τούβλα στα κεφάλια των αποστόλων), την υγρασία, τη σκόνη και την ατμοσφαιρική ρύπανση και, πιο πρόσφατα, τη σωρευτική επίδραση του συνωστισμού των τουριστών.

Μετά την καταστροφή που προκάλεσαν οι βομβαρδισμοί κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, οι συντηρητές κάλυψαν τον πίνακα με ένα παχύ στρώμα σελάκ προκειμένου να καταπολεμήσουν τα προβλήματα υγρασίας και να μην ξεφλουδίσει το χρώμα. Στη συνέχεια άρχισαν να αφαιρούν κάποια από τα στρώματα χρώματος που είχαν εφαρμοστεί με την πάροδο των ετών, αποκαλύπτοντας αυτό που πίστευαν ότι ήταν οι αρχικές πινελιές του Λεονάρντο.

Τελικά, το 1977, η ιταλική κυβέρνηση συνεργάστηκε με ιδιωτικές εταιρείες για να χρηματοδοτήσει ένα τεράστιο έργο για την πλήρη αποκάλυψη του πρωτότυπου πίνακα. Ο επικεφαλής συντηρητής Pinin Brambilla Barcilon χρειάστηκε πάνω από είκοσι χρόνια για να ολοκληρώσει την προσπάθεια, ξύνοντας σχολαστικά την επιφάνεια του πίνακα εκατοστό προς εκατοστό με χειρουργικά εργαλεία και μικροσκόπιο. Το 1999, όταν αποκαλύφθηκε επίσημα ο πλήρως αποκαταστημένος πίνακας -στο νέο, ελεγχόμενο από το κλίμα περιβάλλον του-, οι κριτικοί σε όλο τον κόσμο διαφώνησαν για το αν είναι πλέον πιστός στο πρωτότυπο ή αν έχει παραμορφωθεί αμετάκλητα, καθώς μόνο το 42,5% περίπου της σημερινής επιφάνειας είναι έργο του Λεονάρντο, το 17,5% έχει χαθεί και το υπόλοιπο 40% προστέθηκε από προηγούμενους συντηρητές. 

Ο Μυστικός Δείπνος είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα του τρόπου με τον οποίο η στάση του κοινού και των επαγγελματιών απέναντι στις προσπάθειες αποκατάστασης όχι μόνο είναι συχνά αμφιλεγόμενη, αλλά και αλλάζει με την πάροδο του χρόνου. Ενώ κατά τον δέκατο ένατο αιώνα και νωρίτερα, οι αποκαταστάσεις επικεντρώνονταν στην υπερβαφή προκειμένου να παρουσιαστεί η ψευδαίσθηση ενός τέλεια τελειωμένου έργου, οι σύγχρονες προσεγγίσεις τείνουν να ευνοούν την αποκάλυψη των κομματιών που λείπουν και να καθιστούν όλες τις προσθήκες ορατές και σαφείς. Η σημερινή εκδοχή του Μυστικού Δείπνου μοιάζει ελάχιστα με αυτό που δημιούργησε ο Λεονάρντο το 1498, αλλά καθιστά ορατή τη θαυμαστή ιστορία του πίνακα.

Με πληροφορίες από smarthistory