Σαν σήμερα: Μανέ, ο avant - garde μεταξύ των ιμπρεσιονιστών

Γνωστός ως ένας από τους πιο αμφιλεγόμενους καλλιτέχνες της εποχής του, ο Γάλλος ζωγράφος Εντουάρ Μανέ επηρέασε όσο κανένας άλλος τους ιμπρεσιονιστές, αν και ποτέ δεν δέχτηκε να έχει ανάμειξη με το κίνημα. Δε λειτουργούσε με βάση την ανάγκη της αναγνώρισης, δρούσε ως γνήσιος καλλιτέχνης που αντιλαμβανόταν την τέχνη ως δρόμο για να εκφραστεί η ψυχή.Ο ίδιος ισχυριζόταν πάντοτε πως προσπαθούσε να είναι ο εαυτός του. Υπέγραψε τον κατάλογο της έκθεσής του το 1867 με τα εξής λόγια: «Σήμερα ο καλλιτέχνης δεν λέει "ελάτε να δείτε άψογα έργα" αλλά "ελάτε να δείτε έντιμα έργα"». 

Με αρκετούς πίνακες που ενέπνευσαν τους νέους καλλιτέχνες εκείνης της εποχής, ο θεμελιωτής της μοντέρνας τέχνης που πέθανε μία  ημέρα σαν σήμερα, 30 Απριλίου πριν από 141 χρόνια, άνοιξε τον δρόμο για την καινοτομία που δεν είναι πάντα ευπρόσδεκτη από την κοινωνία, αλλά είναι η δίοδος του ατόμου προς το μέλλον. 

Μανέ: Η αρχή του ταξιδιού στον δρόμο της τέχνης

Γεννημένος στις 23 Ιανουαρίου 1832, στην πολυσύχναστη πόλη του Παρισιού, ο Μανέ ανήκε σε μια εύπορη οικογένεια. Οι γονείς του ήταν και οι δύο ιδιαίτερα αναγνωρισμένοι στη γενέτειρά τους, καθώς ο πατέρας του ήταν έγκριτος δικαστής, ενώ η μητέρα του είχε βασιλική καταγωγή.

Από νωρίς στη ζωή του, ο Μανέ γνώριζε ότι η απώτερη επιθυμία του ήταν να γίνει καλλιτέχνης και βρήκε υποστήριξη από τον θείο του για να ακολουθήσει αυτόν τον τομέα. Μαζί με τον θείο του επισκέφθηκαν το Λούβρο, όπου βρήκε μεγαλύτερη έμπνευση για να βελτιώσει τις καλλιτεχνικές του ικανότητες. Το 1845, αποφάσισε να εγγραφεί σε μαθήματα ζωγραφικής, καθώς τον ενθάρρυνε ο θείος του. Εκείνη την περίοδο γνώρισε έναν συνάδελφό του λάτρη της τέχνης, τον Αντονέν Προυστ, ο οποίος σύντομα έγινε ένας από τους πιο αγαπημένους του φίλους.

Αν και ο Μανέ ανέπτυξε πάθος για τις τέχνες, ο πατέρας του είχε άλλα σχέδια για το μέλλον του. Στην πραγματικότητα, τον ανάγκασε να πλεύσει στο Ρίο ντε Τζανέιρο, ώστε να μπορέσει να γίνει μέλος του Πολεμικού Ναυτικού. Ωστόσο, απέτυχε στις εξετάσεις, προς μεγάλη απογοήτευση του πατέρα του. Η αποτυχία του αυτή όμως άνοιξε τον δρόμο στον πατέρα του να αναθεωρήσει τις φιλοδοξίες του για τον νεαρό Μανέ και σύντομα ενέδωσε στη φιλοδοξία του γιου του να γίνει καλλιτέχνης. Ως εκ τούτου, δόθηκε στον Μανέ αυτή η ιδιαίτερη ευκαιρία να λάβει καλλιτεχνική εκπαίδευση υπό την επίβλεψη του Thomas Couture.

Για να διευρύνει περαιτέρω τις γνώσεις και τις καλλιτεχνικές του δεξιότητες, ο Μανέ ταξίδεψε σε διάφορα μέρη του κόσμου, όπως στην Ιταλία, τις Κάτω Χώρες και τη Γερμανία. Οι περιπέτειές του κατά τη διάρκεια των ταξιδιών του επηρέασαν την αντίληψή του για διάφορες μορφές και στυλ τέχνης. Επιπλέον, βρήκε έμπνευση από διάφορους καλλιτέχνες όπως ο Τιτσιάνος, ο Καραβάτζιο, ο Γιοχάνες Βερμέερ, ο Ρέμπραντ και ο Ντιέγκο Βελάσκεθ.

Με πλούσια εμπειρία και εμπιστοσύνη στον εαυτό του, ο Μανέ αποφάσισε να ανοίξει το πρώτο του καλλιτεχνικό στούντιο. Τα πρώτα του έργα ήταν εμπνευσμένα από τον Γκυστάβ Κουρμπέ, ο οποίος ήταν ένας καλλιτέχνης του ρεαλισμού. Τα περισσότερα έργα του Μανέ στα μέσα της δεκαετίας του 1850 απεικόνιζαν σύγχρονα θέματα και καταστάσεις της καθημερινής ζωής, όπως ταυρομαχίες, ανθρώπους σε καφενεία του πεζοδρομίου, τραγουδιστές και τσιγγάνους. Οι πινελιές του ήταν επίσης μάλλον χαλαρές και οι λεπτομέρειες ήταν αρκετά απλοποιημένες ενώ δεν είχαν πολλούς μεταβατικούς τόνους.

Ωστόσο, αργότερα προχώρησε από αυτά τα θέματα και δημιούργησε έργα που είχαν περισσότερο ιστορικό και θρησκευτικό χαρακτήρα. Για παράδειγμα, ζωγράφισε διάφορες εικόνες του πάσχοντος Χριστού, και δύο από αυτές εκτέθηκαν σε δύο διάσημα μουσεία τέχνης στις Ηνωμένες Πολιτείες. 

O «Ισπανός τραγουδιστής»: Ο «ελαφρώς προχειροφτιαγμένος» πίνακας που κέρδισε τις εντυπώσεις

Ο Ισπανός τραγουδιστής δημιουργήθηκε το 1860 από τον άσημο μέχρι τότε Μανέ και προκάλεσε τέτοια αίσθηση στους νεότερους καλλιτέχνες που επισκέφθηκαν ομαδικά το εργαστήριό του. Αν και οι καλλιτέχνες αυτοί μπορεί να ενθουσιάστηκαν με την πρωτότυπη τεχνική του Μανέ, αυτό που απασχόλησε είναι το νόημά του. Αν και η μορφή του τραγουδιστή κιθαρίστα φαίνεται ισπανική ακόμη και οι σύγχρονοι σημείωναν ότι το κοστούμι ήταν μη αυθεντικό και ότι φαινόταν να έχει ποζάρει σε στούντιο. Κάποιος επέκρινε «το σακάκι τύπου Μασσαλίας και το παντελόνι αυτού του κιθαριστή από τη Μονμάρτη». Ο κριτικός τέχνης Emile Zola παρατήρησε ότι ενώ το κοινό του Μανέ μπορεί να υπέθετε ότι τα μοντέλα του ήταν ισπανικά, θα έπρεπε να γνωρίζει ότι ο Μανέ διατηρούσε «ισπανικά κοστούμια στο στούντιό του και του άρεσαν τα χρώματά τους».

Πολλοί κριτικοί τέχνης σημειώνουν το σημαντικότερο «λάθος» του Μανέ. Ζωγράφισε έναν δεξιόχειρα κιθαρίστα να παίζει ένα όργανο με χορδές για αριστερόχειρες, ωστόσο θεώρησε το «λάθος» ασήμαντο και δεν άλλαξε τίποτα όταν του το επισήμαναν. Παρατήρησε, ωστόσο, ότι «ζωγράφισε το κεφάλι με μια κίνηση» και ότι όταν «το κοίταξα στον μικρό μαύρο καθρέφτη μου... ήταν εντάξει. Ποτέ δεν πρόσθεσα άλλη πινελιά». Γιατί ο οξυδερκής Μανέ ανέφερε τον καθρέφτη και γιατί ήταν τόσο επιπόλαιος για τις λανθασμένες χορδές της κιθάρας; Οι μεγάλοι δάσκαλοι δεν κάνουν ποτέ λάθη στα σημαντικά έργα τους και το μυαλό τους, είναι ένας καθρέφτης της πραγματικότητας. Είναι τυχαίο, λοιπόν, ότι όταν η Ισπανίδα τραγουδίστρια κοιτάζεται στον καθρέφτη, οι χορδές της κιθάρας επιλύονται από μόνες τους; Ο παίκτης γίνεται αριστερόχειρας, ενώ εξακολουθεί να παίζει μια κιθάρα με χορδές για αριστερόχειρες. Κανείς δεν το έχει παρατηρήσει αυτό στο παρελθόν, ούτε ότι η Ισπανίδα τραγουδίστρια, ως εικόνα του μυαλού του Μανέ, καθρεφτίζει την πραγματικότητα.

Σύμφωνα με τους κριτικούς, οι πίνακες του Μανέ είχαν παράξενη και λιγότερο ακριβή εμφάνιση, όταν συγκρίνονταν δίπλα-δίπλα με άλλους πίνακες που παρουσιάζονταν. Ωστόσο, το μοναδικό του στυλ ήταν αυτό που προκάλεσε ίντριγκα, ενθουσιασμό και γοητεία στους νέους καλλιτέχνες, οι οποίοι άρχισαν να βλέπουν τα έργα του υπό ένα εντελώς νέο πρίσμα.

Οι προκλήσεις και οι κριτικές στην πορεία του Μανέ

Στο Παρίσι, ένας διάσημος τρόπος για να συστηθούν οι καλλιτέχνες στο κοινό είναι να εκθέτουν τα έργα τους στα Σαλόν, την επίσημη έκθεση ζωγραφικής της Ακαδημίας Καλών Τεχνών. Αυτό όμως δεν ήταν εύκολη υπόθεση, καθώς οι κριτικές επιτροπές των Σαλόν ήταν τόσο αυστηρές και σχολαστικές στη διαλογή των υποβληθέντων έργων τέχνης που επρόκειτο να εκτεθούν. Ο Μανέ όμως είχε κερδίσει την έγκριση των κριτικών επιτροπών όταν υπέβαλε τον «Ισπανό τραγουδιστή», τον πίνακά του που του χάρισε τιμητική διάκριση.

Ωστόσο, ο Μανέ ήρθε αντιμέτωπος με πολυάριθμους επικριτές κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1860. Όταν σχηματίστηκε το Σαλόνι των Απορριφθέντων, αποφάσισε να εκθέσει τους πίνακές του που σόκαραν αρκετούς ανθρώπους. Κατά κύριο λόγο, ήταν η περίεργη επιλογή θεμάτων του καλλιτέχνη που μπέρδεψε τους κριτικούς, όπως η εμφάνιση γυμνών ή ελάχιστα ντυμένων γυναικών στους πίνακές του. Δεν εντυπωσιάστηκαν από το ύφος του Μανέ, παρά την πρωτοτυπία και τη μοναδικότητά του. Αυτό οδήγησε σε περισσότερες επιθέσεις και αρνητισμό απέναντι στα έργα του καλλιτέχνη.

«Πρόγευμα στη χλόη»: Ο προκλητικός πίνακας του Μανέ που έμεινε στην ιστορία

Το 1863 ο Εντουάρ Μανέ εκθέτει στο Σαλόνι των Απορριφθέντων το έργο του «Πρόγευμα στη χλόη» προκαλώντας τα ήθη και την αισθητική μιας ολόκληρης κοινωνίας. O πίνακας αυτός θεωρήθηκε τόσο σκανδαλώδης και ριζοσπαστικός για την εποχή του για δύο, κυρίως, λόγους. Ο πρώτος είναι η κατάργηση της προοπτικής μέσω της απουσίας αντιθέσεων φωτός και σκοταδιού. Η αίσθηση του βάθους – η οποία επιτάσσει την σμίκρυνση των μορφών που κινούνται προς το φόντο του πίνακα και την βαθμιαία εξασθένιση του χρώματός τους – χάνεται παντελώς.

Το χέρι του άνδρα, παραδείγματος χάρη, στο κέντρο μοιάζει να ακουμπάει σχεδόν το χέρι της γυμνής γυναίκας, η οποία όμως δίνει την εντύπωση ότι επιπλέει από πάνω του, αφού το φόντο και το προσκήνιο φαίνονται να έχουν γίνει ένα. 

Ο ριζοσπαστικός χαρακτήρας του έργου οφείλεται, επιπλέον, στην τολμηρή απεικόνιση του γυμνού. Στα αναγεννησιακά έργα αυτή ήταν απολύτως φυσιολογική, όμως εδώ οι μορφές ζωγραφίστηκαν χωρίς μυθολογικές ή αλληγορικές παραπομπές. Είναι δύο θνητές, κοινές γυναίκες. Το κοινό του Παρισιού αδυνατούσε να το αποδεχθεί. Η στάση της γυμνής γυναίκας στο κέντρο του πίνακα, καθώς και το βλέμμα της, με το οποίο θα μπορούσε να πει κανείς ότι «καρφώνει ξεδιάντροπα» το θεατή, θεωρήθηκαν ότι παραπέμπουν άμεσα σε έναν προκλητικό για την εποχή ερωτισμό.

Το 1864, ο Μανέ υπέβαλε περισσότερα έργα του στο Σαλόν, ωστόσο όλα αυτά δέχθηκαν σκληρή κριτική από συναδέλφους του καλλιτέχνες και διανοούμενους. Ο πίνακάς του με τίτλο «Συμβάν σε ταυρομαχία» θεωρήθηκε από τους κριτικούς ως ένα έργο τέχνης γεμάτο λάθη όσον αφορά την προοπτική, ενώ ο πίνακας «Ο νεκρός Χριστός με αγγέλους» άφησε πολλούς αδιάφορους λόγω έλλειψης ευπρέπειας.

Του επιτέθηκαν επειδή έκανε το σώμα του Χριστού να μοιάζει με το σώμα ενός νεκρού ανθρακωρύχου αντί για κάποιον αιθέριο και πνευματικό, όπως ήταν ο πραγματικός Χριστός. Η έλλειψη πνευματικότητας και οι ρεαλιστικοί τόνοι στον πίνακα δεν έτυχαν της αποδοχής των περισσότερων κριτικών.

«Ολυμπία»: Ο «σοκαριστικός» πίνακας που γέννησε ολόκληρη τη μοντέρνα τέχνη

Τα ίδια σχόλια διατυπώθηκαν και για άλλα έργα του, ιδίως εκείνα που απεικόνιζαν σύγχρονες σκηνές. Η «Ολυμπία», ένας από τους πιο αμφιλεγόμενους πίνακές του, απογοήτευσε τους περισσότερους κριτικούς τέχνης όχι μόνο λόγω του θέματος αλλά και του τρόπου παρουσίασης του θέματος από τον Μανέ. Η «Ολυμπία» απεικονίζει μια γυμνή γυναίκα σε ένα ανάκλιντρο η οποία κοιτάζει μυστηριωδώς το θεατή, ενώ γύρω της είναι ένα μαύρο κορίτσι-υπηρέτρια και μια μαύρη γάτα.

Οι αντιρρήσεις στην «Ολυμπία» είχαν να κάνουν περισσότερο με το ρεαλισμό του θέματος παρά με το γεγονός ότι το μοντέλο ήταν γυμνό. Στον πίνακα, η υπηρέτρια προσφέρει στην εταίρα ένα μπουκέτο λουλούδια, πιθανώς δώρο από έναν πελάτη. Αυτή είναι μια σκηνή που δεν είχε συναντήσει κάποιος στην Τέχνη μέχρι εκείνη την εποχή. Οι θεατές δεν ήταν σίγουροι για τα κίνητρα του Μανέ.

«Το χρώμα του δέρματος είναι τόσο ανατριχιαστικό λες και βρίσκεσαι σε νεκροτομείο», «Το σώμα της είναι σαν σκελετός», «Το πρόσωπο της δείχνει ανόητο, δεν έχει καν ανθρώπινη όψη». Η αντίδραση της Ακαδημίας Καλών Τεχνών στο Παρίσι και των Γάλλων κριτικών για την Ολυμπία του Μανέ, το σπουδαίο έργο που άλλαξε για πάντα τον ρου της μοντέρνας τέχνης, ήταν ομόφωνη και πλήρως απαξιωτική.

Κι ενώ η «Ολυμπία» αποτέλεσε αντικείμενο γελοιογραφίας στον λαϊκό Τύπο, υποστηρίχθηκε από τη γαλλική πρωτοποριακή κοινότητα και η σημασία του πίνακα εκτιμήθηκε από καλλιτέχνες όπως ο Κλωντ Μονέ , ο Ζωρζ-Πιερ Σερά, ο Πωλ Σεζάν και αργότερα ο Πωλ Γκωγκέν και ο Βίνσεντ βαν Γκογκ.

Το μοναδικό στυλ του Μανέ

Οι πίνακες του Μανέ ήταν επηρεασμένοι από τον ιμπρεσιονισμό, ωστόσο ο ίδιος δεν ενδιαφερόταν να συμμετάσχει σε εκθέσεις κατά τη διάρκεια αυτής της εποχής στην τέχνη. Περισσότερο ενδιαφερόταν να εκθέσει τα έργα του στο Σαλόν, ώστε να αποφύγει κάθε αντίληψη ότι ήταν εκπρόσωπος του ιμπρεσιονιστικού στυλ ζωγραφικής. Παρόλο που ο Μανέ λάτρευε επίσης τη χρήση ανοιχτόχρωμων χρωμάτων, οι πίνακές του είχαν συχνά μια υποψία μαύρου, κάτι που δεν ήταν χαρακτηριστικό στους περισσότερους πίνακες της εποχής του.

«Το Μπαρ στο Φολί Μπερζέρ»: Το τελευταίο αριστούργημα

Το τελευταίο του έργο ονομαζόταν «Το μπαρ στο Φολί Μπερζέρ», το οποίο εκτέθηκε στο Σαλόν, το 1882. 

Σε αυτό το ώριμο και τελευταίο αριστούργημά του, παρουσιάζει μία σκηνή από τη σύγχρονη παρισινή διασκέδαση της Belle Époque. Μία νεαρή κοπέλα που αποδίδεται μετωπικά, στο κέντρο της σύνθεσης, κοιτά τον θεατή και κατ’ επέκταση τον ζωγράφο. Βρίσκεται πίσω από το μπαρ, με τα χέρια να ακουμπούν στον μαρμάρινο πάγκο, έτοιμη να εξυπηρετήσει. Οι σαμπάνιες, τα κρασιά, οι μπύρες και τα λικέρ, καθώς και η γυάλινη φρουτιέρα με τις κλημεντίνες διακοσμούν τον χώρο και προκαλούν να τα απολαύσουμε.

Το Folies-Bergère ήταν ένας διάσημος χώρος ψυχαγωγίας, με ζωντανή μουσική, τραγούδι, χορό, ακόμη και νούμερα ακροβατικής! Επιστρατεύοντας το μέσο του καθρέφτη, ο Manet το αποδίδει σε πλήρη δραστηριότητα. Η κατάμεστη αίθουσα, με τους καλοντυμένους θαμώνες, τα φώτα των πολυελαίων και τον καπνό, μας μεταφέρει στην ατμόσφαιρα μιας άλλης εποχής.

Ένα χρόνο πριν φιλοτεχνήσει «το μπαρ στο Φολί Μπερζέρ», ο Μανέ έλαβε ένα ειδικό βραβείο από τη γαλλική κυβέρνηση,τη Λεγεώνα της Τιμής. Ήταν μία από τις υψηλότερες μορφές αναγνώρισης που έλαβε σε όλη του τη ζωή.

Τα τελευταία χρόνια της ζωής του

Από το 1880, ο Μανέ υπέφερε από σύφιλη που ήταν και ένας από τους λόγους για τους οποίους αναγκάστηκε να λάβει θεραπεία στο Bellevue. Έτσι, αποφάσισε να ενοικιάσει μια βίλα στην πιο ήσυχη πλευρά των προαστίων του Παρισιού. Εκεί ζωγράφισε το πορτρέτο της συζύγου του, Suzanne Leenhoff, το τελευταίο από τα πολυάριθμα πορτρέτα της συζύγου του που ολοκλήρωσε. Η σύφιλη του είχε πια προκαλέσει μερική παράλυση.

Έντεκα ημέρες πριν το θάνατό του αναγκάστηκε να υποστεί τον ακρωτηριασμό του αριστερού του ποδιού λόγω γάγγραινας. Παρέμεινε όμως μέχρι την τελευταία στιγμή παθιασμένος με την τέχνη του. Πέθανε στις 30 Απριλίου το 1883. Εκτός από 420 πίνακες, ο Μανέ άφησε πίσω του μια φήμη που θα τον χαρακτήριζε για πάντα ως τον πρώτο των μοντέρνων και έναν τολμηρό καλλιτέχνη με μεγάλη επιρροή.