Φρανσίσκο Γκόγια: Ο σπουδαίος ζωγράφος που βίωνε το «σκοτάδι»

Πίνακες γεμάτοι πλούσια συναισθήματα κάθε είδους, μαύρες κηλίδες της ιστορίας και παραμορφωμένα πρόσωπα. Αυτά απαθανάτιζε ο Φρανσίσκο Γκόγια στα έργα του, θέλοντας να καταγράψει τις παθογένειες της κοινωνίας του 18ου αιώνα. Τρομακτικοί μα προκαλώντας δέος, οι στοιχειωτικοί Μαύροι Πίνακες του Ισπανού ζωγράφου από τη Σαραγόσα αποτελούν σημεία αναφοράς για την πορεία της εικαστικής τέχνης.

Το έργο του, που ανήκει στην περίοδο του ροκοκό και του ρομαντισμού, περιλαμβάνει περισσότερους από 700 πίνακες ζωγραφικής, 900 σχέδια και σχεδόν 300 χαρακτικά, που στο σύνολό τους χαρακτηρίζονται από καινοτομίες και ρηξικέλευθα στοιχεία σύνθεσης. Αυτή είναι η ζωή και η σπουδαία πορεία του ζωγράφου που πέθανε σαν σήμερα, στις 16 Απριλίου 1828.

Φρανσίσκο Γκόγια: Η ζωή ενός σπουδαίου ζωγράφου

Ο Φρανσίσκο Γκόγια, ένας από τους πιο διάσημους ζωγράφους της Ισπανίας, γεννήθηκε στο Φουεντετόδος της Ισπανίας το 1746. Σε ηλικία 14 ετών άρχισε να σπουδάζει κοντά στον ζωγράφο Jose Luzan και αργότερα μετακόμισε στη Μαδρίτη για να σπουδάσει με τον Anton Raphael Mengs. Το 1773 παντρεύτηκε τη Josefa Bayeu με την οπία απέκτησε ένα παιδί. 

Εκτός από την επίσημη εκπαίδευσή του, ο Γκόγια απέκτησε επίσης πρακτική εμπειρία δουλεύοντας ως ζωγράφος και εικονογράφος για διάφορους εκδότες. Δημιούργησε εικονογραφήσεις για βιβλία, εκτυπώσεις και διαφημίσεις, που του επέτρεψαν να πειραματιστεί με διαφορετικές τεχνικές και στυλ.

Αργότερα στην καριέρα του, ο Γκόγια θα μελετούσε επίσης το έργο των μεγάλων δασκάλων της ευρωπαϊκής τέχνης, συμπεριλαμβανομένων των Velázquez, Rembrandt και Rubens. Τον τράβηξαν ιδιαίτερα τα έργα των Βενετών δασκάλων, των οποίων η χρήση του χρώματος και του φωτός άσκησε βαθιά επιρροή στη δουλειά του.

Παρά την επίσημη εκπαίδευσή του, ο Γκόγια ήταν γνωστός για την προθυμία του να πειραματιστεί με νέες τεχνικές και στυλ. Περνούσε συνεχώς τα όρια αυτού που θεωρούνταν αποδεκτό στην τέχνη και η προθυμία του να αμφισβητήσει τις συμβάσεις τον βοήθησε να καθιερωθεί ως ένας από τους πιο καινοτόμους και σημαντικούς καλλιτέχνες της εποχής του.

Ο Γκόγια γίνεται ο επίσημος ζωγράφος της βασιλικής αυλής της Ισπανίας

Ο Γκόγια αναδείχθηκε ως καλλιτέχνης το 1775, όταν δημιούργησε το πρώτο σχέδιο για το Βασιλικό Ταπητουργείο της Αγίας Βαρβάρας με θέματα εμπνευσμένα από την καθημερινότητα. Τις επόμενες δύο δεκαετίες, έλαβε αρκετές παραγγελίες υψηλού κύρους που συνέβαλαν στην εδραίωση της φήμης του ως ταλαντούχου ζωγράφου. Το 1779 προάγεται σε ζωγράφο της βασιλικής αυλής και η αναγνώριση στους κύκλους της θα έρθει το 1780, ύστερα από την παρουσίαση του πίνακα «Ο Εσταυρωμένος Χριστός» ή «Ο Χριστός στο Σταυρό», με τον οποίο θα γίνει επιτέλους μέλος της Βασιλικής Ακαδημίας Καλών Τεχνών του Σαν Φερνάντο.

Το 1786, ο Φρανσίσκο Γκόγια ανακηρύσσεται και επισήμως «ζωγράφος του βασιλιά» της Ισπανίας Καρόλου Γ και αναγνωρίζεται ως ο κορυφαίος των «προσωπογραφιών». Υπό την προστασία του διαδόχου του Καρόλου Δ’, ο Γκόγια θα γίνει διάσημος και αγαπητός, ενώ το 1799 θα ανακηρυχθεί Πρώτος Ζωγράφος της Αίθουσας του Βασιλιά.

Ως ο επίσημος ζωγράφος της βασιλικής αυλής της Ισπανίας, προσέφερε αφειδώς τις υπηρεσίες του στον μονάρχη, μη λησμονώντας όμως ταυτόχρονα τον λαό που στέναζε έξω από το παλάτι: λίγο καιρό αργότερα με τρεις σειρές χαρακτικών σχολιάζει καυστικά τα δεινά του κόσμου, ριψοκινδυνεύοντας τόσο τη θέση του όσο και τη ζωή του.

Η ασθένεια που σημάδεψε την τέχνη του

Το 1795 διορίστηκε Διευθυντής Ζωγραφικής της Ακαδημίας, θέση από την οποία παραιτήθηκε όμως δύο χρόνια αργότερα, εξαιτίας προβλημάτων υγείας, τα οποία είχαν εμφανιστεί από το 1792, όταν προσβλήθηκε από μία σοβαρή νόσο που είχε ως αποτέλεσμα την μόνιμη απώλεια της ακοής του.

Το 2017 η Ρόννα Χερτζάνο, ειδική επί της ακοής στο Πανεπιστήμιο του Μέριλαντ, πραγματοποίησε ανακοίνωση, στις 28 Απριλίου 2017, στο Συνέδριο της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου (UM SOM) σχετικά με έρευνά της για την ασθένεια του ζωγράφου. Διαπιστώνει ότι έπασχε από το σπάνιο σύνδρομο Σούσακ (Susac’s syndrome). Τα συμπτώματα αυτού του συνδρόμου είναι η περιορισμένη εγκεφαλική λειτουργία και προσωρινή απώλεια όρασης, ακοής και ισορροπίας.

Παρά το ότι τα περισσότερα από αυτά εξαφανίζονται με την πάροδο του χρόνου, η απώλεια ακοής μπορεί να είναι οριστική, όπως συνέβη με τον Γκόγια.

Με το πέρασμα των χρόνων, ο ζωγράφος παύει εντελώς να ακούει και αρχίζει να εμφανίζει ψυχολογικά προβλήματα. Επιδιώκοντας να απομονωθεί κι έχοντας χάσει τη γυναίκα του και έξι από τα επτά παιδιά του, ο Γκόγια μετακόμισε το 1819 στα περίχωρα της Μαδρίτης, σε μία κατοικία που ονομάστηκε από τους περίοικους «Η έπαυλη του κωφού» (La Quinta del Sordo). Στα τέλη του έτους αρρώστησε βαριά, την ίδια περίοδο που φιλοτέχνησε τους αποκαλούμενος και μαύρους πίνακές του.

Οι Μαύροι Πίνακες του Γκόγια: Η σκοτεινή περίοδος

Τον χειμώνα του 1819, ο Γκόγια ξεκίνησε να φιλοτεχνεί μία σειρά 14 ελαιογραφιών, έργα που έμειναν γνωστά με την ονομασία Μαύροι Πίνακες λόγω των σκοτεινών τόνων που τα χαρακτηρίζουν. Οι πίνακες προορίζονταν για τη διακόσμηση της νέας κατοικίας του, στα περίχωρα της Μαδρίτης, και συνέπεσαν χρονικά με τη σοβαρή επιδείνωση της υγείας του.

Μετά τους Ναπολεόντιους Πολέμους και την εμφύλια διαμάχη στην Ισπανία, ο καλλιτέχνης ανέπτυξε μια αίσθηση πικρίας για τους ανθρώπους. Ο Γκόγια είχε βιώσει τον πανικό, τον τρόμο, και την υστερία σε προσωπικό επίπεδο. Είχε επιβιώσει από δύο παραλίγο θανάσιμες ασθένειες, και έγινε ιδιαίτερα αγχώδης και ανήσυχος για το ενδεχόμενο υποτροπής. Ο συνδυασμός αυτών των γεγονότων θεωρείται πως ώθησε τον Γκόγια να δημιουργήσει αυτά τα 14 έργα, κοινώς γνωστά ως Μαύροι Πίνακες, τα οποία από πολλούς αναλυτές θεωρούνται ως τα κορυφαία της καριέρας του.

Χρησιμοποιώντας λάδι και ζωγραφίζοντας απευθείας πάνω στους τοίχους της τραπεζαρίας και του σαλονιού του, ο Γκόγια δημιούργησε έργα με σκοτεινά θέματα. Αυτές οι πίνακες ήταν πιο προσωπικοί από κάθε άλλο πίνακα που έχει δημιουργηθεί ποτέ στην ιστορία της Δυτικής Τέχνης. Ο Γκόγια είτε δεν έδωσε τίτλους σε αυτά τα έργα είτε τους έδωσε ονόματα τα οποία δεν αποκάλυψε ποτέ σε κανέναν. Οι τίτλοι έχουν δοθεί κυρίως από ιστορικούς της τέχνης.

Οι «Μαύροι Πίνακες», όπως και άλλοι που ανήκουν στο ύστερο έργο του, διακρίνονται για τη ζοφερή και απαισιόδοξη ατμόσφαιρά τους. Απεικονίζουν έντονα, στοιχειωμένα θέματα, τα οποία αντανακλούν το φόβο της παράνοιας και την οπτική γωνία της ανθρωπότητας που είχε ο καλλιτέχνης. Ένας από τους δημοφιλέστερους πίνακες της σειράς αυτής, με τίτλο «Ο Κρόνος καταβροχθίζει τον γιο του», απεικονίζει τον ομώνυμο θεό της μυθολογίας να καταβροχθίζει ένα από τα παιδιά του.

Το ίδιο θέμα απεικόνισε περίπου το 1636 ο Πέτερ Πάουλ Ρούμπενς, ο οποίος ωστόσο απέδωσε τον Κρόνο με λιγότερο τερατώδη χαρακτηριστικά, σε σύγκριση με το αντίστοιχο έργο του Γκόγια που διακρίνεται για την ωμότητα του.

Οι «Μαύροι πίνακες» ήταν αρχικά τοιχογραφίες, οι οποίες μεταγενέστερα «μεταφέρθηκαν» σε μουσαμά και από το 1881 ανήκουν στο Μουσείο Πράδο.

Τα καλλιτεχνικά δημιουργήματά του επηρέασαν τον εξπρεσιονισμό και τον υπερρεαλισμό, καθώς μεταφέρουν μια αίσθηση αβεβαιότητας για το μέλλον της κοινωνίας μέσω των ζοφερών εικόνων τους. Τα έργα αυτά επηρέασαν τη σύγχρονη τέχνη με καλλιτέχνες όπως ο Πάμπλο Πικάσο να αντλούν έμπνευση από αυτά.

«Γυμνή Μάγια»: Ο γυμνός πίνακας του Γκόγια με την «κατώτερη» γυναίκα που προκάλεσε την οργή της Ιεράς Εξέτασης

Σε μια μεγάλη έκθεση που παρουσίασε 114 έργα του, συμπεριλαμβανομένων πινάκων ζωγραφικής, σχεδίων, γελοιογραφιών και χαρακτικών, η αναπαράσταση των γυναικών από τον Γκόγια βρέθηκε στο επίκεντρο. Ορισμένα από τα έργα ήταν επίσημα πορτραίτα ισχυρών γυναικών της Μαδρίτης που τόνιζαν τον πλούτο και τη θέση τους.

Ένα τέτοιο έργο ήταν το περίφημο πορτρέτο της «Γυμνής Μάγια», το οποίο αμφισβητούσε τις παραδοσιακές αναπαραστάσεις των ξαπλωμένων γυναικών ως θεών ή ερωμένων. 

Το έργο φιλοτεχνήθηκε περίπου το 1800 και αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα γυμνά στην ιστορία της ισπανικής τέχνης. Απεικονίζει μία γυμνή γυναίκα που σε αντίθεση με ανάλογους παλαιότερους πίνακες (όπου ακολουθείται συνήθως η «αιδήμονα» στάση), δεν επιχειρεί να καλύψει τα επίμαχα σημεία του σώματός της αλλά στρέφει προκλητικά το βλέμμα προς το θεατή. Παραγγελιοδότης του έργου ήταν πιθανώς ο Μάνουελ Γκοντόυ, εκδοχή που εξηγεί ενδεχομένως την ύπαρξη του έργου, καθώς μόνο κάποιος με ανάλογη εξουσία θα μπορούσε να παραγγείλει ένα τόσο προκλητικό θέμα, με δεδομένο πως το γυναικείο γυμνό ήταν απαγορευμένο στη Ισπανία εκείνη την εποχή.

Σχετικά με την ταυτότητα του μοντέλου έχουν διατυπωθεί διάφορες πιθανές εκδοχές, ωστόσο καμία δεν έχει αποδειχθεί μέχρι σήμερα. Ο Γκόγια ζωγράφισε επίσης ένα πανομοιότυπο έργο, στο οποίο το μοντέλο απεικονίζεται ντυμένο, με τίτλο «Η ντυμένη Μάγια».

Οι πίνακες κατασχέθηκαν από την Ιερά Εξέταση το 1815 και τον Νοέμβριο του 1814 ο Γκόγια αναγκάστηκε να απολογηθεί για το «άσεμνο» περιεχόμενό τους. Η υπόθεση τελικά θα «κουκουλωθεί» - πιθανώς χάρη σε παρέμβαση του Antonio Maria Galarza, μέλους του συμβουλίου της Ιεράς Εξέτασης και συγγενή της πεθεράς του γιου του, Χαβιέ.

Η επιρροή του ισπανικού πολιτισμού στην τέχνη του Γκόγια

Το έργο του Γκόγια αποτελεί αντανάκλαση του ισπανικού πολιτισμού κατά τα τέλη του 18ου και τις αρχές του 19ου αιώνα. Τα επίσημα πορτρέτα του Γκόγια από την ισπανική αυλή ανέδειξαν τον πλούτο και τη δύναμη του βασιλικού οίκου, ενώ οι πίνακες, οι γκραβούρες και τα σχέδιά του απεικόνιζαν την πολιτική και ιστορική αναταραχή της εποχής. Η επιρροή της Ισπανίας είναι εμφανής σε πολλές πτυχές της τέχνης του.

Ο Γκόγια επηρεάστηκε από τον Φρανσίσκο Μπαγέου, τον Ρέμπραντ και τον Βελάσκεθ στα πρώτα χρόνια της καλλιτεχνικής του πορείας. Ωστόσο, μετά την κώφωση, άρχισε να αναπτύσσει το δικό του μοναδικό στυλ που αντανακλούσε πιο προσωπικές εμπειρίες. Οι γκροτέσκες εικόνες του και το καυστικό κοινωνικό σχόλιο έχουν επηρεάσει πολλούς σύγχρονους καλλιτέχνες.

Οι αντιπολεμικοί πίνακες του Γκόγια

Το 1814, ο Γκόγια διαβεβαίωνε την ισπανική κυβέρνηση πως το έργο του «θα διαιωνίσει (στις μνήμες) την κορυφαία και πιο ηρωική πράξη της δοξασμένης εξέγερσής μας κατά του Τυράννου της Ευρώπης». Ο τύραννος αυτός δεν ήταν άλλος από τον Ναπολέοντα, ο οποίος είχε καταλάβει την Ισπανία στις αρχές του 1808, εξαναγκάζοντας σε παραίτηση τον Βασιλέα Κάρλος Δ’.

Στις 2 Μαΐου, μια ομάδα πιστών βασιλικών επιχείρησε να ανακαταλάβει την εξουσία στη Μαδρίτη, όμως η εξέγερσή τους αποδείχθηκε μία πλήρης αποτυχία με αιματηρό αποτέλεσμα, καθώς την επαύριο τα γαλλικά στρατεύματα συνέλαβαν και οδήγησαν στο απόσπασμα εκατοντάδες στασιαστές.

Έξι χρόνια αργότερα, με τα γαλλικά στρατεύματα να έχουν υποχωρήσει και τον γιο του Κάρλος να βρίσκεται στον ισπανικό θρόνο, ο Γκόγια φιλοτέχνησε δύο μεγάλους καμβάδες, αναπαριστώντας τα γεγονότα της εξέγερσης: ο ένας έχει θέμα την εξέγερση της 2ας Μαΐου και ο δεύτερος -και πιο συνταρακτικός- τις εκτελέσεις της 3ης Μαΐου.

Ο ρόλος της πολιτικής στην τέχνη του Γκόγια

Οι ιστορικές ανακατατάξεις της εποχής του Γκόγια, σε μία από τις πιο ταραχώδεις περιόδους της Ισπανίας, είναι εμφανείς στο έργο του. Οι πίνακές του ήταν επηρεασμένοι από τον Διαφωτισμό, την Ιερά Εξέταση και τη φρίκη του πολέμου που ακολούθησε την εισβολή του Ναπολέοντα. Ήταν ένας οξυδερκής παρατηρητής της σύγχρονης πολιτικής και μετριοπαθής φιλελεύθερος, του οποίου τα κοινωνικά και πολιτικά έργα υπερέβαιναν τις πεποιθήσεις του.

Ο Γκόγια χρησιμοποίησε την ιδιαίτερη παλέτα του για να καταγράψει (εν είδει χρονικογράφου) την ταραγμένη αυτή περίοδο. Το 1808 η Γαλλία εισβάλει στην Ισπανία, με τον Ναπολέων Βοναπάρτη. Ο γάλλος αυτοκράτορας εγκαθιδρύει τον αδελφό του στον θρόνο της Ισπανίας, με τον περίφημο ζωγράφο Γκόγια να παραμένει ωστόσο στις υπηρεσίες και της νέας αυλής. 

Όμως το σπουδαιότερο έργο αυτής της περιόδου είναι μια σειρά χαρακτικών γεμάτων αίμα και θάνατο με τίτλο «Οι συμφορές του πολέμου». Ο ζωγράφος, χωρίς να παίρνει τη θέση της μίας ή της άλλης πλευράς, καταγγέλλει τις αγριότητες του πολέμου – θα αποφασίσει όμως να κρύψει αυτά τα χαρακτικά, τα οποία θα γίνουν γνωστά 35 χρόνια μετά τον θάνατό του.

Γκόγια και φεμινισμός

Το κίνημα της φεμινιστικής πρωτοπορίας εμφανίστηκε τη δεκαετία του 1970 παρέχοντας νέους τρόπους για την αυθεντική απεικόνιση των γυναικών στην τέχνη. Αν και ο Γκόγια έζησε πριν από 200 χρόνια πριν από την έναρξη αυτού του επαναστατικού κινήματος, είναι προφανές ότι οι απεικονίσεις του είχαν εξαιρετικό αντίκτυπο σε όλη την ιστορία προωθώντας διάφορες πτυχές που προέρχονται από τον φεμινισμό και τη θηλυκότητα. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Γκόγια έχει γίνει ένας ουσιαστικός εκπρόσωπος για την αναπαράσταση τόσο των ισχυρών όσο και των καθημερινών γυναικών που παρείχαν πολύτιμη έμπνευση κατά την εποχή τους, αλλά και έφεραν εξελίξεις που εξακολουθούν να έχουν απήχηση σήμερα όσον αφορά την ισότητα και τη διαφορετικότητα.

Το τέλος του δημοφιλέστερου Ισπανού ζωγράφου

Ο Γκόγια έζησε στο Μπορντό μέχρι το τέλος της ζωής του, με εξαίρεση λίγες ημέρες κατά τις οποίες επισκέφθηκε τη Μαδρίτη προκειμένου να διευθετήσει το ζήτημα της συνταξιοδότησής του. Ακόμα και σε προχωρημένη ηλικία, ο Γκόγια συνέχισε να εργάζεται, ενώ στα τελευταία χρόνια της ζωής του ολοκλήρωσε μία σειρά λιθογραφιών, με σκηνές ταυρομαχίας.

Πέθανε στις 16 Απριλίου του 1828 στο Μπορντώ, σε ηλικία 82 ετών. Τα λείψανά του μεταφέρθηκαν το 1901 στη Μαδρίτη και θάφτηκαν τελικά στην εκκλησία του Αγίου Αντωνίου δε λα Φλόριδα, διακοσμημένη με τις νωπογραφίες του Γκόγια του 1798.

Με πληροφορίες από biography, Brittanica και franciscogoya.com