Σαν σήμερα: Ο Πάμπλο Πικάσο και το δώρο του στην Ελλάδα

«Δεν ζωγραφίζω αυτό που βλέπω αλλά αυτό που σκέφτομαι» έλεγε ο Πάμπλο Πικάσο, ένας από τους κορυφαίους ζωγράφους και εικαστικούς του προηγουμένου αιώνα. Σαν σήμερα, στις 8 Απριλίου 1973, άφησε την τελευταία πνοή του, όντας ένας από τους ελάχιστους καλλιτέχνες που είχε κερδίσει την απόλυτη αναγνώριση πριν από τον θάνατό τους.

Ο Πάμπλο Πικάσο ήταν μια καλλιτεχνική ιδιοφυΐα, μια εκκεντρική προσωπικότητα, που έζησε μια ταραχώδη ζωή. Σε μια καμπή της  ζωής του, «στρατεύτηκε» στο αντιπολεμικό κίνημα, με αποτέλεσμα έργα - κατατεθέν, όπως η Γκερνίκα. Χάρη σε αυτήν την ευαισθησία, η Ελλάδα απέκτησε ένα σπουδαίο έργο του.

«Γυναικείο κεφάλι»: Το έργο που ο Πικάσο δώρισε στους Έλληνες

H Έφη Αγαθονίκου, Διευθύντρια Συλλογών, Μουσειολογικού και Καλλιτεχνικού Προγραμματισμού της Εθνικής Πινακοθήκης - Μουσείου Αλεξάνδρου Σούτσου μίλησε στην ATHENS VOICE για το «Γυναικείο κεφάλι», αυτό το δώρο του Πικάσο που δόθηκε ως «φόρος τιμής στον ελληνικό λαό», όπως αναφέρεται στην χειρόγραφη αφιέρωση στο πίσω μέρος του καμβά.

Η δωρεά αυτή, μαζί με άλλους 27 πίνακες ζωγραφικής, 6 σχέδια, 6 χαρακτικά, 4 γλυπτά 38 καλλιτεχνών, σημειώνει η κ. Αγαθονίκου, έγινε στο πλαίσιο της Δωρεάς των Γάλλων Καλλιτεχνών, που πραγματοποιήθηκε με πρωτοβουλία του ζεύγους Roger και Τατιάνας Milliex μετά τον πόλεμο ως τιμητική προσφορά προς τον ελληνικό λαό για την γενναία αντίστασή του κατά τη διάρκεια της ναζιστικής κατοχής.

Σε ποια ανήκει το «Γυναικείο Κεφάλι» του Πικάσο

Ο Ισπανός ζωγράφος φιλοτέχνησε το «Γυναικείο κεφάλι», διαστάσεων 56x40 εκ. δυόμιση χρόνια μετά την «Γκερνίκα» και παρατηρείται η ίδια χρωματική αντίληψη, με την οποία εκφράζεται η απαισιοδοξία της περιόδου του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Αποτύπωσε τη μούσα του, φωτογράφο Ντόρα Μάαρ, με την οποία έζησε μια θυελλώδη σχέση για εννέα ολόκληρα χρόνια. Ήταν ένας παράφορος έρωτας που ξεκίνησε στα 54 του χρόνια ενώ εκείνη ήταν 29 ετών, ο οποίος, αν και έληξε άδοξα, με την ίδια να βυθίζεται για πάντα στα σκοτάδια του εαυτού της και τη μοναξιά, παρέμεινε αιώνια μούσα του. Λόγω της ψυχοσύνθεσής της, υπήρξε για τον Πικάσο ο τύπος της «γυναίκας που κλαίει».

Το έργο απεικονίζει, όπως μας εξηγεί η κ. Αγαθονίκου, ένα γυναικείο μπούστο με μαύρα μαλλιά, καπέλο και λευκό ένδυμα. Στον πίνακα υπάρχει η ένδειξη Royan με υπογραφή και χρονολογία Picasso 9/11/1939, στο μέσο, δεξιά της σύνθεσης.

Μετά το τέλος του πολέμου ο καλλιτέχνης, σημειώνει η κ. Αγαθονίκου, αποφάσισε ότι είχε υποχρέωση να αγωνιστεί για τα ανθρώπινα δικαιώματα όχι μόνο με την τέχνη του αλλά με όλο του το «είναι». Απέκτησε ενεργό πολιτική δράση συμμετέχοντας στο κίνημα ειρήνης και έγινε μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος Γαλλίας. Είναι αυτονόητο ότι η πρόταση για να συμμετάσχει στην τιμητική για τον Ελληνικό λαό κίνηση του ζεύγους Milliex θα τον εύρισκε σύμφωνο.

Το σπουδαίο έργο του Πικάσο, που για σχεδόν μία δεκαετία είχε κλαπεί και αναζητείτο, εκτίθεται ξανά, μετά την ανάκτησή του και την αποκατάστασή του, στην πτέρυγα της δυτικοευρωπαϊκής τέχνης της Εθνικής Πινακοθήκης.

Πάμπλο Πικάσο: Το διαφορετικό παιδί με τα διαπεραστικά μαύρα μάτια

Ο Πάμπλο Πικάσο γεννήθηκε στη Μάλαγα της Ισπανίας στις 25 Οκτωβρίου 1881. Ο πατέρας του ήταν ζωγράφος και καθηγητής σε Σχολή Καλών Τεχνών.

Το γιγαντιαίο πλήρες όνομά του, το οποίο τιμά διάφορους συγγενείς και αγίους, είναι Pablo Diego José Francisco de Paula Juan Nepomuceno María de los Remedios Cipriano de la Santísima Trinidad Martyr Patricio Clito Ruíz y Picasso.

Σοβαρός και κοσμογυρισμένος από μικρός, ο νεαρός Πικάσο διέθετε ένα ζευγάρι από διαπεραστικά, άγρυπνα μαύρα μάτια που έμοιαζαν να τον χαρακτηρίζουν προορισμένο για μεγαλεία.

«Όταν ήμουν παιδί, η μητέρα μου μου είπε: "Αν γίνεις στρατιώτης, θα γίνεις στρατηγός. Αν γίνεις μοναχός, θα καταλήξεις Πάπας"», θυμόταν αργότερα ο Πικάσο. «Αντ' αυτού, έγινα ζωγράφος και κατέληξα ως Πικάσο».

Αν και ήταν σχετικά κακός μαθητής, ο Πικάσο έδειξε ένα θαυμαστό ταλέντο στο σχέδιο σε πολύ νεαρή ηλικία. Φήμες λένε ότι οι πρώτες του λέξεις ήταν «piz, piz», η παιδική του προσπάθεια να πει «lápiz», που στα ισπανικά είναι το μολύβι.

Η Σχολή και οι περιπλανήσεις στους δρόμους της Βαρκελώνης και της Μαδρίτης

Ο πατέρας του Πικάσο άρχισε να του μαθαίνει να ζωγραφίζει και να σχεδιάζει από όταν ήταν παιδί, και όταν ήταν 13 ετών, το επίπεδο των ικανοτήτων του είχε ξεπεράσει αυτό του πατέρα του. Σύντομα, ο Πικάσο έχασε κάθε επιθυμία να κάνει οποιαδήποτε σχολική εργασία, επιλέγοντας αντ' αυτού να περνάει τις σχολικές μέρες «μουτζουρώνοντας» στο τετράδιό του.

«Επειδή ήμουν κακός μαθητής, εξορίστηκα σε ένα γυμνό κελί με ασβεστωμένους τοίχους και έναν πάγκο για να καθίσω», θυμόταν αργότερα. «Μου άρεσε εκεί, γιατί πήρα μαζί μου ένα μπλοκ για σκίτσα και ζωγράφιζα αδιάκοπα... Θα μπορούσα να μείνω εκεί για πάντα, ζωγραφίζοντας χωρίς να σταματήσω».

Το 1895, όταν ο Πικάσο ήταν 14 ετών, η οικογένειά του μετακόμισε στη Βαρκελώνη της Ισπανίας, όπου έκανε γρήγορα αίτηση στη διάσημη Σχολή Καλών Τεχνών της πόλης. Αν και η σχολή συνήθως δεχόταν μόνο μαθητές αρκετά χρόνια μεγαλύτερούς του, οι εισαγωγικές εξετάσεις του Πικάσο ήταν τόσο καλές, που έγινε δεκτός κατ' εξαίρεση.

Παρ' όλα αυτά, ο Πικάσο δυσανασχετούσε με τους αυστηρούς κανόνες και τις διατυπώσεις της Σχολής Καλών Τεχνών και άρχισε να παραλείπει τα μαθήματα για να περιπλανιέται στους δρόμους της Βαρκελώνης, σκιτσάροντας τις σκηνές της πόλης που παρατηρούσε.

Το 1897, ο 16χρονος Πικάσο μετακόμισε στη Μαδρίτη για να φοιτήσει στη Βασιλική Ακαδημία του Σαν Φερνάντο. Ωστόσο, απογοητεύτηκε και πάλι από την εστίαση της σχολής του σε κλασικά θέματα και τεχνικές.

Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, έγραψε σε έναν φίλο του: «Συνεχίζουν και συνεχίζουν με τα ίδια και τα ίδια: Βελάσκεθ για τη ζωγραφική, Μιχαήλ Άγγελος για τη γλυπτική». Για άλλη μια φορά, ο Πικάσο άρχισε να παραλείπει τα μαθήματα για να περιπλανιέται στην πόλη και να ζωγραφίζει ό,τι παρατηρούσε: τσιγγάνους, ζητιάνους και πόρνες, μεταξύ άλλων.

Το 1899, ο Πικάσο μετακόμισε ξανά στη Βαρκελώνη και μπήκε σε μια ομάδα καλλιτεχνών και διανοουμένων. Εμπνευσμένος από τους αναρχικούς και τους ριζοσπάστες που συνάντησε εκεί, ο Πικάσο έκανε την αποφασιστική ρήξη του με τις κλασικές μεθόδους στις οποίες είχε εκπαιδευτεί και ξεκίνησε αυτό που θα γινόταν μια ισόβια διαδικασία πειραματισμού και καινοτομίας.

Ο Πικάσο και η αέναη επανεφεύρεση του εαυτού του

Ο Πικάσο έχει ένα χαρακτηριστικό σπάνιο που τον κατέστησε μοναδικό στην τέχνη του. Μπορούσε συνεχώς και ατελείωτα να επανεφευρίσκει τον εαυτό του, αλλάζοντας τόσο ριζικά τεχνοτροπιές, ώστε το έργο της ζωής του μοιάζει να είναι προϊόν πέντε ή έξι μεγάλων καλλιτεχνών και όχι μόνο ενός.

Σχετικά με την τάση του για ποικιλομορφία του στυλ, ο Πικάσο επέμενε ότι το ποικίλο έργο του δεν ήταν ενδεικτικό των ριζικών αλλαγών κατά τη διάρκεια της καριέρας του, αλλά, μάλλον, της αφοσίωσής του στην αντικειμενική αξιολόγηση για κάθε έργο της μορφής και της τεχνικής που ήταν καταλληλότερες για την επίτευξη του επιθυμητού αποτελέσματος.

«Όποτε ήθελα να πω κάτι, το έλεγα με τον τρόπο που πίστευα ότι έπρεπε», εξηγούσε. «Διαφορετικά θέματα απαιτούν αναπόφευκτα διαφορετικές μεθόδους έκφρασης. Αυτό δεν συνεπάγεται ούτε εξέλιξη ούτε πρόοδο - είναι ζήτημα του να ακολουθεί κανείς την ιδέα που θέλει να εκφράσει και τον τρόπο με τον οποίο θέλει να την εκφράσει», έλεγε.

Η Μπλε Περίοδος του Πικάσο (1901-1904)

Οι κριτικοί τέχνης και οι ιστορικοί συνήθως χωρίζουν την ενήλικη καριέρα του Πικάσο σε διακριτές περιόδους, η πρώτη από τις οποίες διήρκεσε από το 1901 έως το 1904 και ονομάζεται «Μπλε περίοδος», από το χρώμα που κυριαρχούσε σχεδόν σε όλους τους πίνακές του αυτά τα χρόνια.

Στις αρχές του 20ού αιώνα, ο Πικάσο μετακόμισε στο Παρίσι - το κέντρο της ευρωπαϊκής τέχνης - για να ανοίξει το δικό του εργαστήριο. Εκεί έκανε και τον πρώτο του φίλο, τον δημοσιογράφο και ποιητή Max Jacob, και από αυτόν έμαθε τη γαλλική γλώσσα και λογοτεχνία. Ζουν μαζί, πολύ φτωχικά, μέσα στο κρύο, και αυτή την περίοδο πολλά έργα του καίγονται για να κρατηθεί το δωμάτιό τους ζεστό.

Είναι η ίδια περίοδος που ο 19χρονος Πικάσο και ο 20χρονος ζωγράφος και ποιητής Κάρλος Κασαχέμας των οποίων η φιλία χρονολογείται από τα χρόνια της Βαρκελώνης κάνουν στενή παρέα και εξερευνούν το Παρίσι των αρχών του αιώνα. Ο Κασαχέμας ερωτεύεται τη Ζερμέν Πισό, ένα από τα μοντέλα που αργότερα πόζαραν για τον Πικάσο για το έργο «Οι Δεσποινίδες της Αβινιόν». Η Ζερμέν αρνείται να τον παντρευτεί και ο Κασαχέμας, με τον οποίο ο Πικάσο μοιραζόταν το ίδιο στούντιο αυτοπυροβολείται δημοσίως, μέσα στο Cafe Hippodrome του Παρισιού, τον Φεβρουάριο του 1901.

Ο Πικάσο αργότερα υποστήριζε ότι η Μπλε Περίοδος των έργων του ξεκίνησε, όταν έμαθε την αυτοκτονία του φίλου του. Μοναχικός και βαθιά καταθλιπτικός λόγω του θανάτου του στενού του φίλου ζωγράφισε σκηνές φτώχειας, απομόνωσης και αγωνίας, σχεδόν αποκλειστικά σε αποχρώσεις του μπλε και του πράσινου.

Ως πρώτο έργο του, της μπλε περιόδου, θεωρείται αυτό με τον Κασαχέμας στο φέρετρο του (Casagemas in His Coffin).

Δημιουργεί από τότε μια ανεπανάληπτη σειρά έργων με αποκορύφωμα το ζοφερό αλληγορικό έργο La Vie, ζωγραφισμένο το 1903 που βρίσκεται σήμερα στο Μουσείο Τέχνης του Cleveland.

Ροζ ή Ρόδινη περίοδος (1905-1907): Η επιρροή της γαλλικής ζωγραφικής

Μέχρι το 1905, ο Πικάσο είχε ξεπεράσει σε μεγάλο βαθμό την κατάθλιψη που τον είχε εξουθενώσει. Η καλλιτεχνική εκδήλωση της βελτιωμένης ψυχικής διάθεσης του Πικάσο ήταν η εισαγωγή θερμότερων χρωμάτων - συμπεριλαμβανομένων των μπεζ, ροζ και κόκκινων - σε αυτό που είναι γνωστό ως Ροζ ή Ρόδινη περίοδος.

Εκείνη την εποχή ο Πικάσο ήταν τρελά ερωτευμένος με ένα όμορφο μοντέλο, την Fernande Olivier. Είναι όμως και η περίοδος που αλλάζει και η οικονομική του κατάσταση, καθώς τα έργα της Ροζ περιόδου γίνονται αμέσως αγαπητά ενώ το όνομά του κυκλοφορεί στα σαλόνια των συλλεκτών.

Τον υποστηρίζει ο έμπορος τέχνης Αμπρουάζ Βολάρ και συντελεί στην εμπορική του αναγνώριση. 'Ενας από τους πιο διάσημους πίνακές του από αυτά τα χρόνια είναι το έργο «Οικογένεια Σαλτιμπάγκων» του 1905, ένα έργο - κόσμημα που βρίσκεται στην Εθνική Πινακοθήκη της Ουάσινγκτον.

Ο κυβισμός που τρόμαξε και γοήτευσε τον κόσμο της Τέχνης

Ο κυβισμός ήταν μια τεχνοτροπία που ξεκίνησε από τον Πικάσο και τον φίλο του και συνάδελφό του ζωγράφο Ζωρζ Μπρακ. Στους κυβιστικούς πίνακες, τα αντικείμενα διαλύονται και επανασυναρμολογούνται με αφηρημένη μορφή, αναδεικνύοντας τα σύνθετα γεωμετρικά τους σχήματα και απεικονίζοντάς τα από πολλαπλές, ταυτόχρονες οπτικές γωνίες, προκειμένου να δημιουργηθούν αποτελέσματα που αψηφούν τη φυσική και μοιάζουν με κολάζ. Ταυτόχρονα καταστροφικός και δημιουργικός, ο κυβισμός σόκαρε, τρόμαξε, αλλά και γοήτευσε τον κόσμο της Τέχνης.

Οι Δεσποινίδες της Αβινιόν

Στα 26 του χρόνια, με τις «Δεσποινίδες της Αβινιόν» ο Πικάσο εγκαινιάζει μια νέα ριζοσπαστική, πρωτοποριακή τέχνη, που προκάλεσε τόσο μεγάλη έκπληξη και αμηχανία, ώστε ακόμα και οι πιο στενοί του φίλοι δυσκολεύτηκαν να την καταλάβουν. Ήταν ο πίνακας που σήμερα θεωρείται πρόδρομος και έμπνευση του κυβισμού.

Μια ανατριχιαστική απεικόνιση πέντε γυμνών ιερόδουλων, αφηρημένη και παραμορφωμένη με αιχμηρά γεωμετρικά χαρακτηριστικά και έντονες κηλίδες μπλε, πράσινου και γκρι, το έργο δεν έμοιαζε με οτιδήποτε άλλο είχε ζωγραφίσει ο ίδιος ή οποιοσδήποτε άλλος στο παρελθόν και θα επηρέαζε βαθιά την κατεύθυνση της τέχνης τον 20ό αιώνα.

«Με έκανε να αισθάνομαι σαν κάποιος να πίνει βενζίνη και να φτύνει φωτιά», είπε ο Μπρακ, εξηγώντας ότι σοκαρίστηκε όταν είδε για πρώτη φορά το έργο του αυτό του Πικάσο.

Ο Γάλλος συγγραφέας και κριτικός Μαξ Ζακόμπ, καλός φίλος του Πικάσο αποκάλεσε τον κυβισμό «τον προάγγελο κομήτη του νέου αιώνα», δηλώνοντας: «Ο κυβισμός είναι ... μια εικόνα για τον εαυτό της. Ο λογοτεχνικός κυβισμός κάνει το ίδιο πράγμα στη λογοτεχνία, χρησιμοποιώντας την πραγματικότητα απλώς ως μέσο και όχι ως σκοπό».

Γκερνίκα: Το εμβληματικό αντιπολεμικό έργο του Πικάσο

Από το 1927 και μετά, ο Πικάσο μπήκε σε ένα νέο φιλοσοφικό και πολιτιστικό κίνημα, γνωστό ως Σουρεαλισμός, η καλλιτεχνική εκδήλωση του οποίου ήταν προϊόν του δικού του κυβισμού.

Ο πιο γνωστός σουρεαλιστικός πίνακας του Πικάσο και ένας από τους σπουδαιότερους πίνακες όλων των εποχών, ολοκληρώθηκε το 1937, κατά τη διάρκεια του ισπανικού εμφυλίου πολέμου και δεν είναι άλλο από την «Γκερνίκα». Τα ναζιστικά γερμανικά βομβαρδιστικά που υποστήριζαν τις εθνικιστικές δυνάμεις του Φράνκο πραγματοποίησαν μια καταστροφική αεροπορική επίθεση στη βασκική πόλη στις 26 Απριλίου 1937 και ο Πικάσο, εξοργισμένος από τους βομβαρδισμούς και την απανθρωπιά του πολέμου, δημιούργησε αυτό το εμβληματικό έργο τέχνης.

Με μαύρο, λευκό και γκρι χρώμα, ο πίνακας είναι μια σουρεαλιστική μαρτυρία για τη φρίκη του πολέμου και παρουσιάζει έναν μινώταυρο και διάφορες μορφές σε κατάσταση αγωνίας και τρόμου. Το μήνυμα και η δύναμη της «Γκερνίκα» παραμένει αναλλοίωτη μέχρι τις -επίσης ταραγμένες- ημέρες μας.

Πικάσο, ο διασημότερος εν ζωή καλλιτέχνης στον κόσμο

Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, ο Πικάσο έγινε πιο ανοιχτά πολιτικός, εντασσόμενος στο Κομμουνιστικό Κόμμα. Τιμήθηκε δύο φορές με το Διεθνές Βραβείο Ειρήνης Λένιν, πρώτα το 1950 και ξανά το 1961.

Σε αυτό το σημείο της ζωής του πλέον, ήταν επίσης μια διεθνής διασημότητα, ο πιο αναγνωρισμένος εν ζωή καλλιτέχνης στον κόσμο. Ενώ οι παπαράτσι κατέγραφαν κάθε του κίνηση, ωστόσο, λίγοι έδιναν προσοχή στην τέχνη του κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου. Ο Πικάσο συνέχισε να δημιουργεί τέχνη και να διατηρεί ένα δραστήριο πρόγραμμα στα τελευταία του χρόνια, πιστεύοντας -σχεδόν μεταφυσικά- ότι η δουλειά θα τον κρατούσε ζωντανό.

Ο Πικάσο δημιούργησε την επιτομή του μεταγενέστερου έργου του, το «Self Portrait Facing Death» χρησιμοποιώντας μολύβι και κραγιόν, ένα χρόνο πριν από τον θάνατό του. Το αυτοβιογραφικό θέμα, σχεδιασμένο με χοντροκομμένη τεχνική, εμφανίζεται ως κάτι μεταξύ ανθρώπου και πιθήκου, με πράσινο πρόσωπο και ροζ μαλλιά. Ωστόσο, η έκφραση στα μάτια του, που αποτυπώνει μια ζωή γεμάτη σοφία, φόβο και αβεβαιότητα, είναι το αδιαμφισβήτητο έργο ενός δασκάλου στο απόγειο των δυνάμεών του.

Οι γυναίκες δίπλα στον Πάμπλο Πικάσο: Σύζυγοι, ερωμένες και μούσες

Ο Πικάσο είχε αμέτρητες σχέσεις με φίλες, ερωμένες, μούσες και πόρνες, ενώ παντρεύτηκε δύο φορές. Το 1904 γνώρισε στο Παρίσι το μοντέλο ζωγραφικής Fernande Olivier, που τον σαγήνευσε, αλλά η κτητικότητά του την απομάκρυνε και την οδήγησε στην αγκαλιά ενός Ιταλού. Το γεγονός αυτό «ξύπνησε» εκδικητικά ασθήματα στον Πικάσο, ο οποίος σύναψε σχέση με την καλύτερή της φίλη, Marcelle Humbert. Έμεινε στο πλευρό της και κατά τη διάρκεια της ασθένειάς της από φυματίωση, ενώ παράλληλα διατηρούσε αρκετούς ερωτικούς δεσμούς με άλλες γυναίκες. Το 1916 γνώρισε και αγάπησε την Olga Koklova, Ρωσίδα μπαλαρίνα, με την οποία παντρεύτηκε το 1918. Μαζί απέκτησαν ένα γιό που συμπλήρωσε τον έρωτα δύο φαινομενικά αταίριαστων χαρακτήρων.

Στα 45 του χρόνια, ενώ ήταν παντρεμένος με την Olga Koklova, γνώρισε την 17χρονη Marie-Thérèse Walter που τον σαγήνευσε. Η γυναίκα του, αδυνατώντας να ανεχτεί τις απιστίες του, κατέφυγε στη Νότια Γαλλία. Ο Πικάσο απέκτησε μια κόρη από τη σχέση του με την Marie-Thérèse το 1935. Ούτε αυτή η σχέση κατάφερε να τιθασεύσει την ερωτική του φύση. Επόμενη σημαντική γυναίκα στη ζωή του ήταν η Dora Maar, που παραμέρισε την Marie-Thérèse. Κάτι ανάλογο, ωστόσο συνέβη και στην ίδια, όταν ο ζωγράφος γνώρισε την Françoise Gilot, η οποία διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο και στη σχέση του Πικάσο με την Dora. Εκείνη δεν άντεξε την απιστία, έπαθε νευρικό κλονισμό και μεταφέρθηκε σε κλινική.

Ο Πικάσο απέκτησε άλλα δύο παιδιά με την Gilot. Τελευταία γυναίκα που στιγμάτισε την πολυτάραχη ζωή του ήταν η Jacqueline Roque που αποτέλεσε τη γυναίκα που τον συντρόφευσε για 20 ολόκληρα χρόνια στη ζωή, έως και το θάνατο. Στο διάστημα της κοινής τους πορείας, ο Πικάσο ζωγράφισε περισσότερα από 400 πορτρέτα της. 

Είτε με τον Πικάσο, είτε χωρίς εκείνον στη ζωή τους, μερικές από τις γυναίκες του είχαν μοιραία κατάληξη: Η Marie-Thérèse Walter κρεμάστηκε, η Jacqueline Roque αυτοκτόνησε με πιστόλι, ενώ η Olga Koklova και η Dora Maar έχασαν τα λογικά τους.

Ο θάνατος και η κληρονομιά που άφησε πίσω του

Ο Πικάσο πέθανε στις 8 Απριλίου 1973, σε ηλικία 91 ετών, στο Mougins της Γαλλίας. Ως αιτία θανάτου καταγράφεται πνευμονικό οίδημα και έμφραγμα. Την προηγούμένη ο ίδιος και η σύζυγός του Ζακλίν φιλοξενούσαν φίλους για δείπνο.

Ριζοσπαστικός στο έργο του, ο Πικάσο συνεχίζει να μαγεύει για την τεχνική του μαεστρία, την οραματική του δημιουργικότητα και τη βαθιά του ενσυναίσθηση. Για σχεδόν 80 από τα 91 του χρόνια, ο ανήσυχος Ισπανός με τα διαπεραστικά μάτια αφιερώθηκε σε μια καλλιτεχνική παραγωγή που διαμόρφωσε τη σύγχρονη τέχνη.

Επαναστάτης στον πυρήνα του, σφράγισε τη μοίρα της ζωγραφικής: απάντησε σε όλες τις προκλήσεις, παρουσίασε νέα «εργαλεία», υπηρέτησε αισθητικούς και ιδεολογικούς στόχους, υπογράμμισε διαστάσεις γραμμών και εννοιών, δόμησε και αποδόμησε τον καλλιτεχνικό γαλαξία του 20ου αιώνα με φόρμες, ιδιώματα και τεχνικές, ξεγύμνωσε την ίδια την «πραγματικότητα», συναρμολογώντας την από την αρχή. Ο Πάμπλο Πικάσο τελικά, ώθησε πιο μακριά τα σύνορα της ίδιας της Τέχνης.