Γλυκυτάτη μου Λάρισα στην Ελληνοαμερικάνικη Ένωση

Σκανάρω το QR code στην είσοδο της γκαλερί της Ελληνοαμερικανικής Ένωσης όπου φιλοξενείται η έκθεση «Larissa Mea Dulcissima. Γλυκυτάτη μου Λάρισα» (το λατινικό της κείμενο είναι δάνειο από κείμενα του Λαρισαίου ιατρού και λόγιου Αλέξανδρου Ελλάδιου). Mε τη βοήθεια της τεχνολογίας και της επαυξημένης πραγματικότητας, εντοπίζω τα εκθέματα με την ειδική σήμανση και περιηγούμαι, μέσω της εκφραστικής αφήγησης του συλλέκτη ιατρού Νικολάου Παπαθεοδώρου, στην έκθεση που επιμελείται η Λουΐζα Καραπιδάκη, η οποία θα διαρκέσει έως τις 17 Φεβρουαρίου. Βρίσκομαι ανάμεσα σε περίπου 200 σπάνια μουσειακά τεκμήρια και αντικείμενα που αφορούν την πόλη της Λάρισας και τη Θεσσαλία και μαθαίνω την ιστορία των εκθεμάτων της πόλης που γεννήθηκα με έναν εντελώς διαφορετικό τρόπο. Τριγύρω μου χειρόγραφα, σπάνια βιβλία, χαρακτικά, επιστολικά δελτάρια, εφημερίδες, περιοδικά και αρχειακό υλικό που συλλέχτηκε με επιμονή, σύστημα και στοχοθέτηση και που μαρτυρούν τη διαδρομή της πόλης από τον 16ο έως τα μέσα του 20ού αιώνα.

«Larissa Mea Dulcissima. Γλυκυτάτη μου Λάρισα»: Η συλλογή του Παπαθεοδώρου στην Ελληνοαμερικάνικη Ένωση 

Η συλλογή του Παπαθεοδώρου ξεκίνησε όταν ο Νικόλαος Παπαθεοδώρου κληρονόμησε (κυρίως) από τον θείο του αρχιμανδρίτη Δωρόθεο Βασιλείου διάφορα πολύτιμα εκκλησιαστικά βιβλία και αντικείμενα. Πολλά από αυτά μάλιστα ήταν χειρόγραφα. «Από μικρός είναι αλήθεια ότι ένα από τα αγαπημένα μου παιχνίδια ήταν το ξεφύλλισμα βιβλίων της πατρικής βιβλιοθήκης, ιδίως εκείνων που περιείχαν εικόνες. Με εντυπωσίαζαν και θαύμαζα τα θέματά τους, αλλά αγνοούσα τη σημασία τους. Μάλιστα πολλές φορές τα βεβήλωνα με μουτζούρες και φυσικά ακολουθούσαν οι γονικές εκπλήξεις» γράφει μεταξύ άλλων στο προλογικό σημείωμα της έκδοσης του καταλόγου που περιέχει τα εκθέματα της συλλογής.

Στην πορεία συγκέντρωνε σπάνιες εκδόσεις που αφορούσαν όλη τη Θεσσαλία, είτε αυτές ήταν περιηγητικές είτε μονογραφίες. Σήμερα, η συλλογή του αποτελείται από 4.000 και πλεόν αντικείμενα αλλά εδώ επιλέχθηκαν τα σπουδαιότερα, σπανιότερα και όσα έχουν κυρίως σχέση με τη Λάρισα και την περιοχή της. «Ο κύριος Παπαθεοδώρου έκανε μια τεράστια έρευνα, όχι μόνο συνέλεγε σπάνιες εκδόσεις με ανιδιοτέλεια για να τις σώσει, αλλά αφιέρωνε πολύ χρόνο στην τεκμηρίωσή τους και έπειτα τις δημοσίευε κιόλας. Ήταν επίσης πολύ οργανωμένος σε οτιδήποτε είχε να κάνει με το κομμάτι της δημοπρασίας. Για παράδειγμα του έλεγαν πότε και πού θα δημοπρατηθεί το σχετικό υλικό που είχε ενδιαφέρον για τη Λάρισα και τη Θεσσαλία και ήταν αμέσως διατεθειμένος να το αγοράσει – πολλές φορές μάλιστα πριν τη δημοπρασία. Φυσικά είχε και ένα τεράστιο δίκτυο γνωριμιών άλλων ιστοριοδιφών και εμπόρων που γνώριζαν ήδη τι τον ενδιαφέρει και είχε πρώτος πρόσβαση σε αυτά. Τα αντικείμενα που αγόραζε ήταν πολύ ακριβά και η σπάνια αυτή συλλογή έχει τεράστιο κόστος» μου λέει η επιμελήτρια Λουίζα Καραπιδάκη κατά την ξενάγησή μας στην έκθεση.

Η Ιστορικός Τέχνης και επιμελήτρια της έκθεσης, ωστόσο, δεν έχει κάποια σχέση με την περιοχή. Την περίοδο που της ανατέθηκε η επιμέλεια και η μουσειολογική μελέτη της έκθεσης, ανήκε απλώς στην καλλιτεχνική επιτροπή της Δημοτικής Πινακοθήκης Λάρισας - Μουσείο Γ.Ι. Κατσίγρα κι έτσι ανέλαβε το έργο αυτό. «Όταν μου ζητήθηκε να κάνω την έκθεση, ξεκίνησα με πολύ μεγάλη χαρά, ζήλο κι αγάπη. Ο κύριος λόγος που ανέλαβα την επιμέλεια, εκτός των άλλων, ήταν γιατί ο προηγούμενος δήμαρχος της Λάρισας, Απόστολος Καλογιάννης, και η τότε Αντιπρόεδρος της Πινακοθήκης, Άννυ Ψάρρα, είχαν δεσμευτεί πως αν κάνουμε την έκθεση αυτή, όλη η συλλογή θα δωριστεί στον Δήμο Λαρισαίων. Αυτό σήμαινε ότι θα δημιουργηθεί ένα μελλοντικό μουσείο στην πόλη αποκλειστικά για αυτά τα εκθέματα. Το αίτημα αυτό ανήκε βέβαια στη στοχοθεσία του συλλέκτη και οι φορείς δεσμεύτηκαν για την υλοποίησή του, οπότε αυτόματα μια τέτοια εξέλιξη ήταν πολύ σημαντική από όλες τις απόψεις. Μετά από την έκθεση που βλέπουμε τώρα εδώ, τα εκθέματα-αντικείμενα θα επιστρέψουν στο Μουσείο Κατσίγρα μέχρι να υλοποιηθεί το κατάλληλο μουσείο. Αυτό που γνωρίζω είναι πως το κτίριο έχει βρεθεί και δημοπρατηθεί ήδη. Τους συμβούλεψα να γίνει άμεσα γιατί είναι πολύτιμη η βοήθεια του κύριου Παπαθεοδώρου που βρίσκεται εν ζωή. Η ευχή μου είναι να επισκεφτούμε όσο πιο σύντομα γίνεται το νέο μουσείο» συνεχίζει.

Η ίδια ήθελε να υπάρχουν μικρές σηματοδοτήσεις γι' αυτό και στην έκθεση βλέπουμε μικρά κειμενάκια με σαφήνεια. Όλες οι ενότητες και οι υποενότητες έχουν επίσης μικρά και γλαφυρά κειμενάκια από τον ίδιο τον συλλέκτη. Στο πλαίσιο της προσπάθειας να αναδειχθεί κάθε αντικείμενο της συλλογής και να εξυπηρετήσει ένα ευρύ ηλικιακά κοινό, το εκθεσιακό υλικό έχει ταξινομηθεί σε θεματικές ενότητες. Οι πρώτες θεματικές αφορούν τον τόπο και οι επόμενες τον συλλέκτη, το πώς έκανε τις επιλογές του, τη συλλογή και την εξέλιξή της. Στην πρώτη αίθουσα φιλοξενείται η θεματική ενότητα «Λάρισα». Ο θεατής θα ανακαλύψει την πόλη από τον 17ο έως τον 20ό αιώνα μέσα από κείμενα και αποτυπώσεις περιηγητών, θα θαυμάσει το τοπίο του Πηνειού, θα γνωρίσει πτυχές της καθημερινής ζωής, θα ενημερωθεί για την εκπαίδευση με ένα αφιέρωμα στον Νεοελληνικό Διαφωτισμό στη Θεσσαλία με εκδόσεις Θεσσαλών λογίων.

«Larissa Mea Dulcissima. Γλυκυτάτη μου Λάρισα»: Η θεματική ενότητα «Λάρισα»

Στο υλικό της πρώτης θεματικής θα βρει κανείς το ειδικό αφιέρωμα στον Πηνειό που είναι το πιο χαρακτηριστικό τοπίο της πόλης αφού βρίσκεται στη μέση μιας εύφορης πεδιάδας και σε εκείνον διεξαγόταν μια σειρά από επαγγελματικές δραστηριότητες. «Άρα το επόμενό μας βήμα ήταν να καταγράψουμε μερικές από τις επαγγελματικές δράσεις, πάντα μέσα από το υλικό της έκθεσης. Βλέπουμε διάφορες πτυχές της καθημερινής ζωής, μέσα σε αυτές είναι και η εκπαίδευση που αφορά τον 19ο αιώνα-αρχές 20ού, τη θρησκευτική ζωή, διάφορες φάσεις που έχουν να κάνουν με τον ηλεκτρισμό, την ύδρευση, την τεχνολογία και τον εκσυγχρονισμό της πόλης.

»Γίνεται επίσης αναφορά με ωραίο εικονογραφικό υλικό στην μοναδική της εποχής γεωκτηνοτροφική έκθεση που διεξαγόταν κάθε χρόνο και είχε κάνει διάσημη τη Λάρισα, αλλά υπάρχει και μια μικρή ενότητα με τα ιατρικά θέματα. Ανάμεσα σε άλλα πρέπει να επισημάνω ότι έχουμε και ένα βιβλίο μαιευτικής των αρχών του 20ού αιώνα από την ίδια την κυρία Κατσίγρα. Όταν αναφέρουμε την εκπαίδευση στη Λάρισα από το 1880-1930 μέσα στα υπόλοιπα υπέροχα που έχουμε, εντοπίζουμε μια γυναίκα γιατρό της εποχής που έγραφε ένα τόσο σπουδαίο και πρωτότυπο βιβλίο για την εποχή, έχουμε μια δασκάλα ζωγραφικής, την κυρία Τέτση, και πολλά στοιχεία για τη μουσική εκπαίδευση στην πόλη, για την πρώτη γεωκτηνοτροφική σχολή που ήταν επίσης στη Λάρισα και βέβαια διάφορα άλλα που αφορούν ποικίλα επαγγέλματα».

Το εικονογραφικό μέρος της έκθεσης είναι πολύ εντυπωσιακό. Πρόκειται για πολλά αυτόνομα χαρακτικά βιβλία που βλέπουμε είτε μέσα από δημοσιεύσεις σε εφημερίδες και περιοδικά (τέλος του 19ου-αρχές 20ού αιώνα), είτε μέσα από μια σειρά από εντυπωσιακές καρτ ποστάλ, ακολουθώντας έτσι όλη την τυπογραφική πορεία. «Μέσα σε αυτή τη μεγάλη θεματική υπάρχει και μια πλήρης υποενότητα που αφορά τον πόλεμο του 1897-98 που κι εδώ το υλικό είναι καταπληκτικό. Μιλάμε για σχεδόν όλες τις δημοσιεύσεις σε περιοδικά και εφημερίδες της εποχής. Βρετανικές, γαλλικές, ιταλικές, εφημερίδες από όλη την Ευρώπη, μια και αυτό τους απασχολούσε τότε... να καταγράψουν τις εντυπώσεις τους, αλλά παρατηρούμε και μια σειρά από σπάνια βιβλία. Έχουμε σχεδόν κάθε μέρα μια καταγραφή από την πόλη και τον καθημερινό βίο κατά τον πόλεμο – π.χ. Έλληνες αξιωματικοί και οπλίτες προμηθεύονται τον πρωινό καφέ από πλανόδιο καφετζή σε δρόμο της Λάρισας. Εντυπωσιάζει εδώ ο μικρός τσολιαδάκος που παρακολουθεί με έκπληξη κρατώντας στο χέρι του παιδική γκλίτσα. Η ενότητα αυτή είναι πολύ σημαντική και αξίζει κανείς να την ανακαλύψει μια και πρώτη φορά είναι συγκεντρωμένα όλα αυτά τα αρχεία μαζί».

«Larissa Mea Dulcissima. Γλυκυτάτη μου Λάρισα»: Η δεύτερη θεματική «Θεσσαλία»

Υπάρχουν βέβαια και διάφορες αναφορές και υλικό από τον κάμπο συνολικότερα, τα Μετέωρα, το Πήλιο κ.ά., αλλά και μερικά παλαίτυπα που όπως αναφέρει ο συλλέκτης ήταν γι' αυτόν σαν έναυσμα. «Αυτό που σίγουρα ξεχωρίζει στην έκθεση είναι ένα υπέροχο κέντημα μαξιλαριού που προέρχεται από το ανάκτορο του Βελή πασά, δεύτερου γιου του Αλή πασά των Ιωαννίνων στον Τύρναβο. Όπως περιγράφεται από περιηγητή της εποχής, το μαξιλάρι έχει κεντηθεί με χρυσοκλωστή πάνω σε μεταξωτό ύφασμα. Απεικονίζει βάζο με ανθισμένα κλαδιά και στο κέντρο φέρει κάποιο σύμβολο που πιθανότατα σχετίζεται με τον Βελή πασά. Έχει μεγάλο εικαστικό ενδιαφέρον αυτό το μαξιλάρι, όπως και η διαδρομή αυτού του κειμηλίου. Το πώς βρέθηκε δηλαδή σε κάτι οθωμανικό, σε μια επισκοπή και από την επισκοπή στα χέρια του κου Παπαθεοδώρου ως ιστορικό κειμήλιο. Όλα τα υπόλοιπα αντικείμενα της έκθεσης έχουν αγοραστεί, αυτό όχι».

Η δεύτερη ενότητα  που αφορά τη Θεσσαλία από τον 16ο-17ο αιώνα βρίσκεται σε άλλη αίθουσα της γκαλερί. Έχει επίσης χαρακτικά, σπάνιες εκδόσεις που φτάνουν μέχρι τον 20ό αιώνα όπως π.χ. μια ιδιαίτερη εικονογράφηση αρχοντικού στα Αμπελάκια, αλλά και πράγματα νεότερα που αφορούν τη φορεσιά της περιφέρειας και εμπορικές δραστηριότητες. Το τρίτο κομμάτι που περιλαμβάνει είναι εκείνο του συλλέκτη, με τα σπάνια τεκμήρια – το έναυσμα που του δόθηκε και τον έκανε να ακολουθήσει αυτή την πορεία. «Μέσα στην ενότητα “Θεσσαλία” μεταξύ των άλλων θα δει κανείς τρία εκπληκτικά χαρακτικά του Στάκελμπεργκ, ένα υπέροχο χαρακτικό του Τέρνερ και μια χαλκογραφία του Έντουαρντ Λιρ».

Παράλληλα, όσο ξεναγούμαι εντοπίζω μια τεράστια συλλογή που αφορά στον ελληνικό διαφωτισμό. «Ξέρουμε ότι χρωστάμε πολλά στους Θεσσαλούς λόγιους που είχαν πιστέψει ότι για να αρχίσει η επανάσταση πρέπει να ξεκινήσουμε από τη μόρφωση και τα γράμματα και όχι από τα σπαθιά. Μερικοί πεφωτισμένοι άνθρωποι ανάμεσά τους και Θεσσαλοί, με μεγαλύτερο όλων τον Βελιστινλή, αλλά και τους Οικονόμου εξ Οικονόμων, τον Κούμα προσέφεραν τεράστιο έργο στις εκδόσεις της εποχής για την ευαισθητοποίηση των Ελλήνων» τονίζει η κα Καραπιδάκη.

Εις  μνήμην Τεμπών

Η πρόσφατη θεομηνία που έπληξε τη Θεσσαλία προσδίδει στην ιστορική αυτή έκθεση και ένα επιπλέον χαρακτηριστικό. Την ανάγκη ενίσχυσης της επικοινωνίας του κοινού της πρωτεύουσας με τα πολιτιστικά επιτεύγματα άλλων πόλεων. Ιδιαίτερη μνεία στην έκθεση, λοιπόν, έχει και το κομμάτι των Τεμπών. «Τα Τέμπη ήταν μια ιστορία που άγγιξε όλους τους Έλληνες. Κάθε φορά που θυμάμαι το πολύνεκρο δυστύχημα σχεδόν κλαίω. Έχω και μια σχέση λίγο περίεργη με τα Τέμπη. Δουλεύοντας στην Ακαδημία Αθηνών, μια ακαδημία που σε λιγότερο χρονικό διάστημα από έναν μήνα μετά το ατύχημα βράβευσε 3 παιδιά που είχαν βοηθήσει στο δυστύχημα, με έκανε να συνειδητοποιήσω πολλά. Για μένα όλο αυτό ήταν ένα από τα μεγαλύτερα μαθήματα ζωής. Η ανιδιοτέλεια, η σεμνότητα και το έλεος που αισθανόταν αυτά τα παιδιά που μου εξομολογούνταν ότι δεν είχαν κοιμηθεί τουλάχιστον έναν μήνα και κρυβόταν από παντού. Ζήσαμε συγκινητικές στιγμές και θυμάμαι που στη βράβευση ήρθε οικογένεια από την Κοζάνη να ευχαριστήσει παιδί που βραβευόταν το οποίοείχε σώσει την κόρη τους. Έκλαιγε η οικογένεια μπροστά στο παιδί. Μετά από αυτό παρακάλεσα πολύ την ένωση να γίνει μια μικρή αναφορά μέσα από τον πολιτισμό και να προσεγγιστεί το ζήτημα με σεβασμό. Προς θεού δεν μιλάμε για κάποιου είδους μνημόσυνο, αλλά θέλαμε και εμείς να μιλήσουμε για μια γεωγραφική περιοχή. Ευχαριστώ όσους αγκάλιασαν αυτήν την πρόταση που είναι αφιερωμένη στη μνήμη αυτών των ανθρώπων που χάθηκαν. Δεν τους ξεχνάμε ποτέ και θέλουμε να δείξουμε σεβασμό στις οικογένειές τους».

Στέκομαι τώρα, λοιπόν, στα χαρακτικά και στην υπέροχη απεικόνιση των Τεμπών σε μια εικονογραφημένη λιθογραφία του Έντουαρντ Λιρ, αλλά και σε μια ειδυλλιακή σκηνή όπου ο Απόλλων και η Δάφνη βρίσκονται στην Κοιλάδα των Τεμπών, και συνεχίζω την περιήγησή μου στον χώρο.

Κατά τη διάρκεια της έκθεσης υπήρχε τεράστια συγκίνηση για τον κύριο Παπαθεοδώρου. «Από όλο αυτό κρατώ τη δύναμη ενός ιστοριοδίφηνα που κάνει μια στοχευμένη συλλογή. Πραγματικά το να μαζέψεις αυτό το υλικό είναι τεράστιο επίτευγμα. Ευχαριστώ όλους όσοι βοήθησαν σε αυτό το υπέροχο ταξίδι μέσα σε αυτά τα αριστουργήματα. Αυτό το διάστημα τρέχει επίσης μια μεγάλη έκθεση που έχω επιμεληθεί «Ο Ιάκωβος Καμπανέλλης επιστρέφει στην Ακαδημία Αθηνών». Θα χαρώ να έρθει η στιγμή που θα σας καλέσω στην έκθεση για τον Νικόλαο Χαλικιόπουλο Μάντζαρο, μια πολύ δύσκολη έκθεση – για πρώτη φορά γίνεται κάτι γι' αυτόν στην Αθήνα. Ευτυχώς έχω μεγάλη βοήθεια από το μουσείο Μπενάκη, το Εθνολογικό Μουσείο Ελλάδος, από τα αρχεία της ίδιας της Ακαδημίας και από πολλούς συλλέκτες».

Στο πλαίσιο της ιστορικής έκθεσης η Ελληνοαμερικανική Ένωση παρουσιάζει την εκδήλωση «Λάρισα. Μια πόλη αποκαλύπτεται», την Παρασκευή16 Φεβρουαρίου 2024, στις 19:00. Η εκδήλωση σκοπό έχει να προεκτείνει και να φωτίσει το πλούσιο υλικό τεκμηρίων και κειμηλίων από τις συλλογές του Νικολάου Αθ. Παπαθεοδώρου ορίζοντας γωνίες οπτικής θέασης πάνω στο πυκνό πραγματολογικό και ιστορικό υλικό της έκθεσης. Η Λάρισα και το σύνολο της Θεσσαλίας αναδύεται ως ένας ιστορικός τόπος με όλες τις εγγραφές των βασικών και κοινών διαδρομών του ελληνισμού από την αφύπνιση του 18ου αιώνα ως την απελευθέρωση τον 19ο αιώνα και τη νεότερη ανάπτυξη. Πριν από την παρουσίαση, στις 18:00, η επιμελήτρια θα υποδεχτεί το κοινό στην έκθεση για ξενάγηση.

Θέατρο Ελληνοαμερικανικής Ένωσης, Μασσαλίας 22, Αθήνα