Η Χαιρώνεια και η μάχη που άλλαξε τον κόσμο

Το όνομα Χαιρώνεια φέρνει αυτόματα στο νου την μάχη ανάμεσα στους Μακεδόνες του Φιλίππου Β΄ και στις συμμαχικές δυνάμεις των ελληνικών πόλεων υπό την ηγεσία της Θήβας και, φυσικά, το μαρμάρινο λιοντάρι που στέκει αγέρωχο σε έναν επαρχιακό δρόμο στη Βοιωτία επιστέφοντας την τελευταία κατοικία των πεσόντων Ιερολοχιτών.

Πόσο κοντά, όμως, μπορούμε να βρεθούμε σ’ αυτή την εμβληματική σύγκρουση που άνοιξε ένα καινούργιο κεφάλαιο στην Ιστορία, βάζοντας για πρώτη φορά στο προσκήνιο τον δεκαοκτάχρονο Αλέξανδρο που έμελλε να κατακτήσει τον κόσμο με την μεγάλη εκστρατεία του στην Ασία; Και τι σημασία μπορούν να έχουν σ’ αυτή την αφήγηση ένα αστραφτερό επαργυρωμένο κράνος και ένας σπανιότατος σιδερένιος ανατομικός θώρακας ιππέα που βρέθηκαν στην Ήπειρο, μια χάντρα από γαλάζια υαλόμαζα που ανασύρθηκε από τον κάμπο της Κωπαϊδας ή ακόμα και ένα πολύχρωμο διόραμα με Playmobil;

Σχεδιασμένη ώστε να ενεργοποιεί σκηνογραφικά συνδέσεις (μέσα από «βλέμματα» και χρωματικές ατμόσφαιρες), με έναν πλούτο εκθεμάτων (240 αρχαιότητες και ιστορικά τεκμήρια από 31 μουσεία και συλλογές), πολλά εκ των οποίων εκτίθενται για πρώτη φορά, και με σύγχρονη προσέγγιση που έχει τα φόντα να κεντρίσει το ενδιαφέρον σε ευρύτερα κοινά, η νέα αρχαιολογική έκθεση «Χαιρώνεια, 2 Αυγούστου 338 π.Χ.: Μια μέρα που άλλαξε τον κόσμο» στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης μπορεί να λογίζεται στα ηχηρά ραντεβού της σεζόν.

«Στα ελάχιστα τετραγωνικά χιλιόμετρα γύρω από το πεδίο της Χαιρώνειας, δύο από τις κορυφαίες μορφές της ελληνικής αρχαιότητας και της παγκόσμιας ιστορίας, ο Φίλιππος Β΄ και ο γιος του Αλέξανδρος Γ΄ της Μακεδονίας, συναντούν έναν από τους σημαντικότερους ρήτορες της αρχαιότητας, τον Αθηναίο Δημοσθένη, γράφοντας τη μοίρα του μετέπειτα κόσμου. Στόχος μας ήταν να δώσουμε στον επισκέπτη την εμπειρία μιας σύγχρονης προσέγγισης ενός αρχαίου γεγονότος, εξετάζοντας και τον τρόπο που αυτό επιβίωσε στη συλλογική μνήμη του έθνους» αναφέρουν οι επιμελητές της έκθεσης και νέοι επιστημονικοί διευθυντές του Μουσείου δρ Παναγιώτης Ιωσήφ, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Radboud της Ολλανδίας, και Ιωάννης Φάππας, επίκουρος καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.

«Χαιρώνεια, 2 Αυγούστου 338 π.Χ.: Μια μέρα που άλλαξε τον κόσμο» στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης: περιήγηση στην έκθεση

Σημείο εκκίνησης αποτελεί η ίδια η μάχη. Στην είσοδο του Μεγάρου Σταθάτου, οι μαρμάρινες προτομές του Φίλιππου Β΄(με έντονα εξιδανικευμένα χαρακτηριστικά) και του ρήτορα Δημοσθένη (με μια ανήσυχη και σκεπτόμενη έκφραση) από το Μουσείο Chiaramonti στο Βατικανό και το καλοδιατηρημένο νεανικό πορτρέτο του Αλέξανδρου Γ΄ από το Μουσείο Ακρόπολης δίνουν πρόσωπο στους πρωταγωνιστές της.

Είναι, όμως, στον πρώτο όροφο που βυθίζεσαι στον βίαιο κόσμο της σύγκρουσης. Στις σκοτεινές, αφιερωμένες στη Μακεδονική Φάλαγγα και τον Ιερό Λόχο αίθουσες, όπου «παρατάσσονται» κατάλοιπα οπλισμού, λες και αντικρύζουν προς την πλευρά του αντίπαλου. Η πολυτελής πανοπλία ενός επιφανή νεκρού που ενταφιάστηκε στο Προδρόμι της Θεσπρωτίας, η σφυρηλατημένη επένδυση μιας μακεδονικής ασπίδας στην οποία διακρίνεται η επιγραφή Β[ΑΣΙ]ΛΕΩΣ Α[ΛΕ]ΞΑΝΔΡΟΥ, κοφτερά ξίφη με πτηνόμορφες και κοσμημένες λαβές από την Πέλλα και τη Βέροια προσεγγίζουν την πολεμική εξάρτηση των αρχαίων Μακεδόνων, ενώ το χνάρι του επίλεκτου στρατιωτικού σώματος των Θηβαίων έρχονται να ανασυστήσουν χαρακτηριστικά κράνη βοιωτικού τύπου με γείσο και η επαναπατρισμένη από το Μουσείο Paul Getty «μαύρη στήλη» του Αθανία. Ανάμεσά τους, το βαμμένο κόκκινο και σπαρμένο με συγκλονιστικά τεκμήρια δωμάτιο-«πεδίο της μάχης»: εδώ που ανατριχιάζοντας βρίσκεσαι μπροστά σε φονικές μάχαιρες, σαυρωτήρες κι ακρωτηριασμένα κρανία...

Μια εισαγωγή στον κόσμο του «επέκεινα», η επόμενη αίθουσα είναι λουσμένη στο λευκό φως καθώς φιλοξενεί λείψανα τριών νεκρών από την ομαδική ταφή των Ιερολοχιτών, που εκτίθενται για πρώτη φορά μετά την παρουσίασή τους το 1904. Σε μια χαμηλή προθήκη, ο σκελετός ενός άνδρα μεγαλύτερης ηλικίας –ένας από τους δύο που αφαίρεσε από το μνημείο της Χαιρώνειας το 1880 ο αυτοδίδακτος, αλλά εντυπωσιακά συστηματικός, ανασκαφέας Παναγιώτης Σταματάκης–, κρανία χτυπημένα από λεπίδες, ένα ζευγάρι ακρωτηριασμένα πόδια ζωντανεύουν μπρος μας τη φρίκη του πολέμου, δίνοντας όμως ταυτόχρονα πληροφορίες για τα ταφικά έθιμα των Θηβαίων.

Στον τοίχο η σχεδιαστική ανασύνθεση του Πολυανδρίου της Χαιρώνειας με τις 252 σωρούς (συν δύο καύσεις), στοιχισμένες όπως θα παρατάσσονταν οι στρατιώτες στη μάχη. «Αυτοί οι άνθρωποι πολεμούν αιωνίως για να προστατεύσουν την πόλη τους», σημειώνει ο Πάνος Ιωσήφ. «Μαζί τους βρέθηκαν πολυάριθμες στλεγγίδες, σημάδι πως οι ηττημένοι δεν τάφηκαν ως οπλίτες (δηλαδή με τα όπλα τους), αλλά ως πολίτες».

Στον τύμβο των Μακεδόνων, πάλι, δεν βρίσκει κανείς σκελετούς αλλά θραύσματα από την τέφρα τους. Σύμφωνα με τον Διόδωρο τον Σικελιώτη, ο Φίλιππος Β΄ επιλέγει οι περίπου 500 πεσόντες Μακεδόνες να καούν θέλοντας να τους αποδώσει ηρωικές τιμές. Όπως προκύπτει και από την έρευνα του Γεωργίου Σωτηριάδη το 1902, καίγονται σε πλήρη εξάρτυση, γι’ αυτό και ανάμεσα στα ευρήματα φιγουράρουν καμένα όπλα, επωμίδες από θώρακες, ένα φορητό ακόνι, όπως και μια μικρή χάντρα –φυλαχτό που κάποιος έφερε πάνω του… «Ο Αλέξανδρος αποτελεί τον μεγάλο παρόντα της Ιστορίας αλλά και τον μεγάλο απόντα της αρχαιολογίας. Μέσω αυτών των ανθρώπων τον προσεγγίζουμε τόσο κοντά, διότι οι συγκεκριμένοι πολέμησαν μαζί του, ακολούθησαν τα παραγγέλματά του, τον προστάτευσαν από τα χτυπήματα των αντιπάλων» επισημαίνει ο δρ Ιωάννης Φάππας.

Σε μια ξύλινη προθήκη εποχής, τα λεπτομερή ημερολόγια και οι χειρόγραφες επιστολές των δύο ιστορικών αρχαιολόγων (Σταματάκη και Σωτηριάδη) ανασυνθέτουν την περίφημη μάχη αλλά και την επιστημονικά άρτια μεθοδολογία τους.

Η συνέχεια της διαδρομής στο ισόγειο του διατηρητέου κτιρίου κοιτά τον ελληνικό κόσμο μετά τη μάχη. Αναζητά τη μνήμη της στην Αθήνα σε παραστάσεις και επιγράμματα. Θυμίζει τη δραματική καταστροφή της Θήβας από τον Αλέξανδρο το 335 π.Χ.–ώστε να τιθασεύσει αποσχιστικές τάσεις– και την επανίδρυσή της 20 χρόνια αργότερα από τον Κάσσανδρο. Εστιάζει στον πρωτόγνωρο πλούτο που φέρνει στους Μακεδόνες η εκστρατεία στην Ανατολή αλλά και στους συνοδοιπόρους τους από τη Βοιωτία. Θα φανταζόταν κανείς ότι η περιήγηση τελειώνει εδώ, καθώς χαζεύουμε τον κιβωτιόσχημο τάφο από την αρχαία Τανάγρα, από τα μνημεία που, σύμφωνα με τους επιμελητές, «μιμούνται τα μακεδονικά πρότυπα και τονίζουν τα χαρακτηριστικά του “νέου ανθρώπου” της ελληνιστικής εποχής: αυτού που ήταν πρώτος στη μάχη, αλλά και πρώτος στις τέχνες και τα γράμματα».

Ωστόσο στη νέα πτέρυγα του ΜΚΤτο ταξίδι συνεχίζεται συνδέοντας το μνημείο με τη νεότερη εποχή και το σήμερα. Μέσα από σχέδια και ημερολόγια ξένων περιηγητών, φωτογραφικά τεκμήρια και αποκόμματα από τον Τύπο παρέχονται πληροφορίες σχετικά με τον τρόπο που το νεοελληνικό κράτος διαχειρίστηκε τη μάχη και τα μνημεία της. Αν, πάλι, βρεθείτε στην έκθεση με –μικρά ή και… αιώνια– παιδιά, θα μπορούσατε να ξεκινήσετε κι από εδώ. Από το μεγάλο διόραμα της μάχης με χειροποίητες φιγούρες Playmobil, το επιτοίχιο κόμικ που αφηγείται την ιστορία και τις δύο ταινίες –βασισμένες στα βιντεοπαιχνίδια Assassin's Creed Odyssey και Assassin's Creed Origins– που εστιάζουν στη ζωή των ανθρώπων πριν και μετά τα αιματηρά γεγονότα στην «σκηνή του Άρη».

INFO:
«Χαιρώνεια, 2 Αυγούστου 338 π.Χ.: Μια μέρα που άλλαξε τον κόσμο»
Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Μέγαρο Σταθάτου/ Βασιλίσσης Σοφίας & Ηροδότου 1, 210 7228321-3
14 Δεκεμβρίου 2023 μέχρι 31 Μαρτίου 2024
Ημέρες & ώρες λειτουργίας: Δευτέρα, Τετάρτη, Σάββατο: 10.00-17.00, Πέμπτη, Παρασκευή: 10.00-20.00, Κυριακή: 11.00-17.00
Εορταστικό Ωράριο (19/12-5/1): Δευτέρα, Τρίτη, Τετάρτη, Σάββατο: 10:00-17:00, Πέμπτη, Παρασκευή: 10:00-20:00, Κυριακή: 11:00-17:00. Κλειστά τις αργίες: 25/12, 26/12 και 1/1
Ξεναγήσεις κοινού:Aπό 28/12 και κάθε Πέμπτη, 18:30 – 19:30 και κάθε Σάββατο και Κυριακή, 13:00 – 14:00. 20 άτομα ανά ξενάγηση
Τιμές εισιτηρίων:15€ & 12€ μειωμένο
Εισιτήριο ξενάγησης (διαθέσιμο μόνο ηλεκτρονικά): 18€ (15€ μειωμένο)