Ο Χρόνος στα χέρια της Λήδας Παπακωνσταντίνου

«Το να βλέπεις όλη σου τη ζωή δεν έχει καθόλου πλάκα. Είναι πάρα πολύ επώδυνη αυτή η διαδικασία, σαν να κάνεις μέσα σε ένα χρόνο ψυχανάλυση που θα έπρεπε να είχες κάνει μέσα σε 20. Μου θύμισε τους τεχνητούς πόνους για τη γέννα, κάτι φοβερά άγριο που όμως έχει ένα εξαιρετικό αποτέλεσμα. Νιώθω πολύ ευχαριστημένη, δεν περίμενα ότι έχω κάνει τόσα πράγματα. Κοιτάζοντας ξανά τα έργα, είχα όρεξη να τα χαϊδέψω, να πω “μπράβο, εντάξει”, γιατί καλό είναι να έχω μια ήρεμη και γλυκιά σχέση με το περιβάλλον της δουλειάς μου».

Γελαστή και γαλήνια, φωτεινή με τον τρόπο που ίσως μόνον ένας ακάματα πολυμήχανος, γι’ αυτό και χορτάτος, άνθρωπος μπορεί να προβάλλει μπροστά σου, η Λήδα Παπακωνσταντίνου ανακαλεί τη γεύση που της άφησε η «ανασκαφή» σε πέντε δεκαετίες δημιουργικής πορείας. Βρισκόμαστε στην πρώτη μεγάλη αναδρομική της έκθεση (που ανοίγει στις 14 Δεκεμβρίου 2023), πλάι στην εγκατάσταση «Οι 3 Παπακωνσταντίνου», ένα «εφήμερο μουσείο» που ακολουθεί το νήμα της ζωής των γονιών της αλλά και της ίδιας. Το αφιέρωμα στη δημιουργική κατάθεση της σημαντικής καλλιτέχνιδας, από τις πρώτες στην Ελλάδα που πειραματίστηκαν με το αναδυόμενο μέσο της περφόρμανς από τα τέλη της δεκαετίας του ’60, είναι καλός λόγος για να κατηφορίσεις στο -1 επίπεδο του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης. Θα έχεις έτσι την ευκαιρία να ανακαλύψεις έργα ιστορικά που πήγαν μπροστά την εγχώρια εικαστική σκηνή (τα ντοκουμέντα τα οποία μένουν από αυτά) αλλά και πρόσφατες προτάσεις, από μια ακάματη 78χρονη δημιουργό η οποία δεν σταματά να αναζητά, να σχολιάζει, να νοιάζεται.

Λήδα Παπακωνσταντίνου στο ΕΜΣΤ: οι περφόρμανς, το κουτί και η ματιά στα γυναικεία ζητήματα

«Χρόνος στα χέρια μου» ο τίτλος της έρχεται εύστοχα να θυμίσει μια βασική αναφορά στη δουλειά της αλλά και το ομότιτλο έργο στην οροφή του σταθμού του μετρό στο Μοναστηράκι που καθημερινά προσπερνάμε όλοι.

«Ως καλλιτέχνιδα “πολλών ιδιοτήτων”, η Λήδα Παπακωνσταντίνου ανέπτυξε ένα πολυσχιδές έργο που έλαβε μια ποικιλία μορφών (περφόρμανς, γλυπτικά έργα, ζωγραφική, βίντεο, insitu εγκαταστάσεις κ.ά.), με σταθερό άξονα τη σωματικότητα της ίδιας της καλλιτεχνικής πράξης προκειμένου να διερευνήσει ζητήματα γύρω από την έμφυλη ταυτότητα, το σώμα ως φορέα συλλογικής και προσωπικής μνήμης, τη σεξουαλικότητα, το σώμα ως πεδίο ενός πολιτικού, οικολογικού και περιβαλλοντολογικού στοχασμού», μας αναφέρει η επιμελήτρια Τίνα Πανδή που δόθηκε με φροντίδα και επιμονή σ’ αυτό το εγχείρημα.

Τα ίχνη που σώζονται από τις επιτελεστικές δράσεις του 1969-1971, που η Παπακωνσταντίνου πραγματοποιεί ήδη κατά τα χρόνια των σπουδών της στο Maidstone College of Art του Kent Institute of Art & Design στην Αγγλία, έρχονται εξαρχής να φωτίσουν τη διακριτή πορεία της. Φωτογραφικά τεκμήρια, script, πρωτότυπα αντικείμενα των περφόρμανς αλλά και φιλμ, από έργα όπως τα Μοντέλο – Αφιέρωμα στον Jean Genet και Ελληνική περφόρμανς, αναδεικνύουν προβληματισμούς σε σχέση με το καλλιτεχνικό υποκείμενο και τον ρόλο του άνδρα δημιουργού ή την αποδόμηση εθνικών και θρησκευτικών συμβόλων ως συνιστωσών μιας γηγενούς ταυτότητας. Αποκαλυπτική για τη ματιά της, η πρώιμη, «αιματηρή» Ιδιωτική κατασκευή και τελετή ξετυλίγει μια ιδιόμορφη τελετουργία μεταξύ θρησκευτικότητας και ερωτισμού. Στην Τελευταία περφόρμανς που πραγματοποιεί στην Βρετανία η φορτισμένη φράση «Υπακοή στο νόμο σημαίνει ελευθερία» σχολιάζει αιχμηρά την κατάλυση της δημοκρατίας από τη Χούντα των συνταγματαρχών.

Στα πρώτα της φιλμ, που περιγράφει ακόμα ως film performances, εστιάζει στο πρόσωπό της ή σε φίλους της και σε μικρές χειρονομίες ή άηχες εκφράσεις για να ασχοληθεί με ζητήματα έμφυλης ταυτότητας και σεξουαλικότητας και να διερευνήσει τα όρια μεταξύ πραγματικότητας και της κινηματογραφικής αναπαράστασής της. Υπάρχουν, όμως, και έργα που ακολουθούν μια πρωταρχική αφηγηματική πλοκή, ενσωματώνοντας ίχνη τελετουργικών δράσεων. Έτσι στο Boxed (1970) παρακολουθούμε την προσπάθεια μιας καλυμμένης με επιδέσμους μορφής να απεγκλωβιστεί από ένα γεμάτο με απορρίμματα καταναλωτικών αγαθών κουτί.

Η μορφή του κουτιού θα επανέρχεται στο έργο της. Στο Post-Champions (2005), μια εγκατάσταση εμπνευσμένη από τις ιστορίες μεταναστών και προσφύγων που πετούσαν τα ρούχα τους σε συνοριακά περάσματα καθώς αναζητούσαν μια έξοδο διαφυγής προς την Ευρώπη, ντύνει με ρούχα ένα «καταφύγιο για αυτήν που θρηνεί».

Σταθμός για την πορεία της υπήρξε, βέβαια, η εγκατάσταση-περφόρμανς Το κουτί που παρουσίασε το 1981 στην Γκαλερί 3 αλλά και στο Ζάππειο στο πλαίσιο της ομαδικής έκθεσης «Περιβάλλον-δράση: Τάσεις της ελληνικής τέχνης σήμερα». Τότε που με την Λέσλι Γουόλτον παρέμεναν για κάποιες ώρες κλεισμένες με τα προσωπικά τους αντικείμενα σε δυο μικρά δωμάτια και συναντιούνταν σε ένα ενδιάμεσο τρίτο, ενώ οι θεατές μπορούσαν να παρακολουθήσουν τη δράση από ειδικές οπές που προσέφεραν μια παραμορφωτική θέαση του χώρου.

Την πρώτη ατομική της, πάντως, είχε κάνει ήδη το 1973, τρία χρόνια μετά την επιστροφή της στην Ελλάδα, στο Πνευματικό Κέντρο Ώρα όπου παρουσίασε«μια εγκατάσταση με μαλλιά σκυλίσια και ανθρώπινα, γυψωμένα έπιπλα, ρούχα, φαγιά, προβολές super-8 και ήχο» όπως περιγράφει η ίδια.«Επιστρατεύοντας καθημερινά αντικείμενα και διερευνώντας τις χωρικές και συμβολικές τους παραμέτρους, η Παπακωνσταντίνου ανιχνεύει την κοινωνική θέση της γυναίκας σε σχέση με τα ευρύτερα κοινωνικοπολιτικά συμφραζόμενα και, ειδικότερα, την αυξανόμενη κυριαρχία του καταναλωτισμού στην ελληνική κοινωνία σε συνδυασμό με την προώθηση έμφυλων στερεοτύπων γύρω από τη γυναικεία εργασία και ταυτότητα» διευκρινίζει η Τίνα Πανδή.

Μένοντας πλέον στις Σπέτσες, όπου από το 1966 εργάζονταν ως χειροτέχνες οι γονείς της, το δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1970 δραστηριοποιείται στο Σπετσιώτικο Θεάτρο, ένα ευέλικτο πειραματικό εγχείρημα που συγκέντρωσε στους κόλπους του ντόπιους αλλά και ξένους κατοίκους του νησιού. Καρπός αυτής της πεντάχρονης δράσης υπήρξαν μια σειρά από δρώμενα με χιούμορ και παιγνιώδη διάθεση που έθεταν στο επίκεντρο κοινωνικοπολιτικά και περιβαλλοντικά ζητήματα που απασχολούσαν την τοπική κοινωνία σε μια περίοδο αυξανόμενης τουριστικοποίησης.

Ο λόγος φυσικά για τις τρεις παραστάσεις με πρωταγωνίστρια τη φανταστική υπερηρωίδα Μπουμπουλίτσα, η οποία μάχεται ενάντια στα δεινά που κατατρύχουν το νησί. Σαφής εδώ η αναφορά στην κορυφαία καπετάνισσα της Ελληνικής Επανάστασης που θα απασχολήσει την Παπακωνσταντίνου, από κοινού με την Ελβετή κινηματογραφίστρια, ακτιβίστρια και φεμινίστρια Carole Roussopoulos, και στο βίντεο Μπουμπουλίνα (1981).

Με την εργασία των γυναικών, αλλά και τις σχετικές ανισότητες και τους έμφυλους διαχωρισμούς που βιώνουν, θα καταπιαστεί επιπλέον στο βίντεο Εργάτριες(2020) κάνοντας μια σειρά συνεντεύξεις με γυναίκες που δούλεψαν στο εργοστάσιο Νηματουργείο-Υφαντουργείο Δασκαλάκη (1920-1959) –το οποίο αποτέλεσε κεντρική αναφορά και της έκθεσής της Το κουτί.

Η φύση, η μνήμη και η εξουσία στα έργα της Λήδας Παπακωνσταντίνου στο ΕΜΣΤ

Η φύση, η αισθητηριακή σχέση με το φυσικό περιβάλλον και οι δυνατότητες αναπαράστασής τους βρίσκονται στον πυρήνα της ενότητας Διάφανα που παρουσίασε το 1995 και αποτελείται από μεγάλης κλίμακας ζωγραφικές συνθέσεις.

Ήδη όμως από τα μέσα της δεκαετίας του 1980 η καλλιτέχνιδα έχει αρχίσει να περνά από την περφόρμανς και σε άλλα μέσα έκφρασης. Η καταστροφική πυρκαγιά που τον Αύγουστο του 1990 αφάνισε ένα μεγάλο μέρος της βλάστησης στις Σπέτσες κινητοποίησε τη δημιουργία της μιας σειράς γλυπτών από καμένους κορμούς δέντρων, ελάσματα αλουμινίου και ράβδους μόλυβδου, σε διατάξεις που παραπέμπουν σε φυτικές ή και ζωόμορφες συνθέσεις. Με τίτλο Υγρό δάσος, η συγκεκριμένη δουλειά σηματοδοτεί επίσης την ενασχόληση της με τον πεδίο των υλικών και της τεχνουργίας.

Από το ζωικό κόσμο αντλεί η καλλιτέχνιδα την πρώτη ύλη και για ένα από τα πιο πρόσφατα και πρωτόφαντα έργα της. Αποκλεισμένη στις Σπέτσες κατά τη διάρκεια της καραντίνας, αποφασίζει να εστιάσει την πρακτική της στον χρόνο. Οι αράχνες που ζώνουν με τους ιστούς τους τον μεγάλο κάκτο έξω από το εργαστήριό της κερδίζουν την προσοχή της. Με το πανίσχυρο «νήμα» τους δημιουργεί μικρά κουκούλια που φαντάζεται σαν χώρους προστασίας, σαν διαστημόπλοια που θα την πάρουν μακριά από τους (υγειονομικούς) κινδύνους.

Από την παρουσίαση δεν θα μπορούσε να λείπει το Εις το όνομα, η πενταπλή βιντεοεγκατάσταση-ανάθεση στο πλαίσιο της 1ης Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης το 2007, στην οποία συμμετείχε ως τιμώμενη καλλιτέχνιδα. Απαντώντας στο θέμα «Ετεροτοπίες» της διοργάνωσης, επισκέπτεται γειτονιές μεταναστών στην Αθήνα και κοιμητήρια αλλοεθνών του Α΄ Παγκόσμιου πολέμου και αλλοθρήσκων στη Θεσσαλονίκη επιδιώκοντας μέσα από αυτή την τελετουργική διαδικασία περιδιάβασης να αποτίσει φόρο τιμής στον «άλλο».

Λίγα βήματα πιο πέρα στο «Ναι + όχι» (2011), έργο που παλιότερα είχε παρουσιαστεί στο Λουτρό των Αέρηδων, η οικειοποίηση του ρούχου επανέρχεται ως φορέας και σύμβολο μηχανισμών εξουσίας. Ωστόσο, αυτή τη φορά το σχόλιό της πάνω στην ηδονοβλεπτική ματιά στο, ανδρικό όμως, σώμα ενεργοποιείται με διαφορετικό τρόπο χάρη στη χωροταξία του κτιρίου.

Στον επίλογο, η Παπακωνσταντίνου ανοίγει μπροστά μας με το πιο πρόσφατο πρότζεκτ της μια πρό(σ)κληση: να συμβάλουμε στη διεργασία δημιουργίας της χώρας ATHOSIAn υπογράφοντας μια αίτηση πολιτογράφησης και παραδίδοντας ένα αντικείμενο στο σχετικό «μουσείο». «Είναι ένας τόπος που δομείται στη βάση της ηθικής της μη βίας· ένας αρχειακός χώρος με όλα αυτά τα οποία πλέον οι άνθρωποι αποστερούνται, π.χ. σπίτι, κήπος, παιδί, τραγούδι, δέντρο, νερό, όνομα, οικογένεια, εργασία, ανάσα, μύθος, τάφος, θεός, σεξ, όνειρα…», δηλώνει εμφατικά.

Μετά από μια χορταστική περιήγηση, η κουβέντα περιστρέφεται μοιραία στη φεμινιστική οπτική παλαιότερων έργων της. Δεκαετίες αργότερα νιώθει αλήθεια ότι έχει αλλάξει κάτι; «Κατ’ αρχάς έγινε αυτή η έκθεση, αλλά έχει αρχίσει και μια αντίστροφη πορεία. Μέσα στα χρόνια αυτό το θαυμάσιο, ειρηνικό κίνημα έκανε δουλειά, κατακτήθηκαν πολλά, άλλαξαν συνειδήσεις –αν και έχουμε δρόμο ακόμα γιατί δεν μπορείς να αλλάξεις εύκολα αντιλήψεις αιώνων. Έρχεται όμως τώρα, ας πούμε, ο Τραμπ και λέει απαγορεύονται οι αμβλώσεις. Με ενδιαφέρει το πώς κανείς αντιμετωπίζει το θέμα των γυναικοκτονιών. Την επομένη της γυναικοκτονίας στη Σαλαμίνα έκανα μια ανάρτηση στο Facebook γράφοντας “κανείς δεν μας έχει πει όλοι αυτοί που σκοτώνουν τις γυναίκες τους, τις καραμπίνες πού τις βρίσκουν;”. Τι εννοεί η καλλιτέχνις; Να σκεφτούμε το πόσα όπλα υπάρχουν αυτή τη στιγμή στην Ελλάδα. Έχω έναν φίλο κυνηγό ο οποίος έχει 18 όπλα γιατί γουστάρει. Είναι πάρα πολύ εύκολο. Αν το μέσο είναι το μήνυμα –που λέει και ο ΜακΛούαν– τότε την έχουμε βάψει γιατί κάθε Αμερικανός έχει το δικαίωμα να οπλίζεται».

Δείτε περισσότερες πληροφορίες για την έκθεση στο City Guide της Athens Voice