Ο Δίσκος της Φαιστού μέσα από το βλέμμα της Κλεοπάτρας Χατζηγιώση

Από την 1η Σεπτεμβρίου μέχρι το τέλος Οκτωβρίου, η εικαστικός Κλεοπάτρα Χατζηγιώση παρουσιάζει μια έκθεση βασισμένη στον Δίσκο της Φαιστού, το περίφημο αρχαίο εύρημα από τη μινωική πόλη της νότιας Κρήτης. Ο δίσκος χρονολογείται από την μέση ή ύστερη Μινωική Εποχή του Χαλκού (γύρω στα 1850-1600 π.Χ. περίπου: έχουν ακουστεί αντικρουόμενες εκτιμήσεις). Η χρησιμότητά του, καθώς και όσα αναγράφονται στην επιφάνεια, παραμένουν μυστήριο: τα σύμβολα και τα ιερογλυφικά, αν και «κάτι» θυμίζουν, δεν έχουν αποκρυπτογραφηθεί. Ο δίσκος της Φαιστού, τον οποίον ανακάλυψε ο Luigi Pernier το 1908, φυλάσσεται σήμερα στο αρχαιολογικό Μουσείο του Ηρακλείου, ενώ συνεχίζονται οι διαμάχες γύρω από τη δημιουργία και την ιστορία του.

Στο Καφέ του Αρχαιολογικού Μουσείου της Αθήνας  —πράγματι, ο χώρος δεν θυμίζει σε τίποτα το υπόγειο του μινωικού παλατιού—μπορούμε να δούμε μια ενδιαφέρουσα εικαστική προσέγγιση της Κλεοπάτρας Χατζηγιώση στο αινιγματικό αντικείμενο.

Κλεοπάτρα, είναι η πρώτη φορά που ασχολείσαι με ένα αρχαιολογικό αντικείμενο; Τι σε οδήγησε σε αυτή την έμπνευση;
Το ενδιαφέρον μου για τον Μινωικό Δίσκο της Φαιστού εκδηλώθηκε μέσα από την έρευνα της διδακτορικής μου διατριβής, την οποία εκπονώ στο τμήμα Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ, όταν οδηγήθηκα αρχικά σε κάποια εικονογράμματα του Δίσκου. Στη διατριβή μου με θέμα: «Η χωρική διερεύνηση του Διθυράμβου», ενός χορικού άσματος-ύμνου του 7ου αιώνα π.Χ. προς τον θεό Διόνυσο από το οποίο εικάζεται ότι γεννήθηκε η τραγωδία, παραβλήθηκε μια πρώιμη μορφή του Διονύσου με το σύμβολο Ν (2) του Δίσκου το οποίο αναφέρω ως «Κοννοφόρο». Ο δίσκος της Φαιστού έχει διάφορα εικονογράμματα, σύμβολα…

Οπωσδήποτε, ο δίσκος της Φαιστού παρουσιάζει τόσο αρχαιολογικό όσο και εικαστικό ενδιαφέρον. Τα σύμβολα είναι μια πρόκληση για τους αρχαιολόγους και ταυτοχρόνως χαριτωμένα τεχνουργήματα από μόνα τους. Επεξεργάζεσαι τα 45 σύμβολα που αρίθμησε ο Arthur Evans: o Evans είχε ζωηρή φαντασία, ψέματα;
Νεότεροι αρχαιολόγοι, όπως ο Louis Godart, ίσως είναι πιο ακριβείς στις επιστημονικές τους εκτιμήσεις. Έτσι κι αλλιώς, τα σύμβολα, που έχουν συγκριθεί από μερικούς αρχαιολόγους με χαρακτήρες της Γραμμικής A κι από άλλους με τα αιγυπτιακά ιερογλυφικά, έχουν μεγάλη αισθητική αξία.
Ο Μινωικός Δίσκος της Φαιστού αποτελεί το πιο γνωστό δείγμα «Κρητικής Ιερογλυφικής» γραφής της εποχής 1850-1600 π.Χ. όπου έχουν εντυπωθεί σε νωπό πηλό με επαναλήψεις 242 σημεία — 45 εκ των οποίων είναι διαφορετικά μεταξύ τους — τα οποία διαιρούνται σε 61 ομάδες-λέξεις και στις δύο όψεις του. Ο Δίσκος διαβάζεται σπειροειδώς από την περιφέρεια προς το κέντρο. Μεταξύ των ερευνητών που μελέτησαν τον Δίσκο, ο Louis Godart που ανέφερες παραθέτει την σπειροειδή γραφή του Δίσκου με την Σφενδόνη Χρυσού Δαχτυλιδιού από το Μαύρο Σπήλαιο Κνωσού Κρήτης —στοιχείο που αποδεικνύει τη μινωική προέλευση του Δίσκου. Επίσης, ο καθηγητής Yves Duhoux κατέδειξε το 1976, ότι η μικρή πλάγια γραμμή που εμφανίζεται στο τέλος των ομάδων των σημείων (που ίσως αποτελούν μία πρόταση) δηλώνει ότι το κείμενο ομοιοκαταληκτεί και είναι γραμμένο συλλαβικά, όπως άλλωστε η Μυκηναϊκή Γραμμική Β’ και η Μινωική Γραμμική Α’ Γραφή.

Πιθανώς ο Δίσκος να έχει θρησκευτικό χαρακτήρα.
Αν έχει, πράγμα πιθανό λόγω του τόπου εύρεσής του, το κείμενο που είναι χαραγμένο πάνω του ίσως είναι θρησκευτικός ύμνος. Προς το παρόν, απροσπέλαστος βέβαια… Γι’ αυτόν τον λόγο η εικαστική μου ανάγνωση έχει σπουδαστικό και εργαστηριακό χαρακτήρα και δεν στοχεύει στην δημιουργία παγιωμένου έργου τέχνης. Άλλωστε, για μένα, η Τέχνη είναι έρευνα, «έρευνα του ιερού».

Ποια είναι τα στάδια της δικής σου εικαστικής ανάγνωσης του Δίσκου;
Για την κατανόηση των 45 εικονογραμμάτων του Δίσκου εξέτασα αρχικά την σχεδιαστική τους προσέγγιση από τον Godart (1993-1995), και τον Y.Duhoux (1977) και στη συνέχεια μελέτησα τα σύμβολα από το ακριβές αντίγραφο του Δίσκου, προτείνοντας μια νέα σχεδιαστική απεικόνιση. Στη συνέχεια, απέδωσα τις δισδιάστατες εντυπωμένες μορφές ως τρισδιάστατα γλυπτά. Η απόδοση αυτή πραγματοποιείται για πρώτη φορά και κινείται επίσης σε ένα ερευνητικό πεδίο καθώς κάποιες μορφές του Δίσκου παραμένουν ακόμα μη αναγνωρίσιμες. Για τον λόγο αυτό η πρότασή μου βρίσκεται σε αναδιαμόρφωση. Τέλος, εστιάζοντας στο εικονόγραμμα Ν (2) διερεύνησα επίσης μια ψηφιακή τρισδιάστατη επεξεργασία του προπλάσματος αυτού με την μέθοδο της φωτογραμμετρίας και της Κινούμενης Εικόνας (animation) μέσω της δημιουργίας «σκελετού».

Ο δίσκος φέρνει στο μυαλό μας έναν ολόκληρο κόσμο, έναν χαμένο κόσμο.
Κάποια από τα 45 διαφορετικά σύμβολα που βρίσκονται στις δύο όψεις του Δίσκου αναπαριστούν αναγνωρίσιμα αντικείμενα, όπως ψάρια, πουλιά, έντομα, φυτά, χειρωνακτικά εργαλεία. Κάποια άλλα σύμβολα αντικειμένων, ή ανθρώπινων μορφών παραμένουν άγνωστα… Εξάπτουν την φαντασία επιτρέποντας σε αυτόν που θα τα αναπαραστήσει τρισδιάστατα τη διερεύνηση μίας πρωτότυπης εμπειρίας χώρου σε ένα φανταστικό πεδίο τέχνης και Αρχαιολογίας  (Art-chaeology).Μεταξύ αυτών ένα αινιγματικό σύμβολο αποτελεί το Ν (21) της «χτένας» (comb-motif) που βρέθηκε και στην «Ταμπλέτα PHI», μια σφραγίδα που ανακαλύφθηκε το 1955 και αποδεικνύει ότι ο δίσκος της Φαιστού είναι ένα γνήσιο μινωικό τεχνούργημα.

Ποια άλλα αινιγματικά σύμβολα ξεχωρίζεις;
Το Ν (1): ο «βαίνων» ο οποίος φέρει ένα ένδυμα αναφερόμενο στην αρχαία γραμματεία ως: «ώα» που σημαίνει μεταξύ άλλων το περίβλημα, ή περίζωμα το οποίο «υπεζωννύοντο» οι λουόμενοι. Η λέξη: «ώα» , ή «ούγια » υποδηλώνει μεταξύ άλλων τα άκρα του υφάσματος στα οποία αποτυπώνεται η προέλευση και η σύστασή του συμβολίζοντας μία οριακή αθροιστική μονάδα. Το Ν (4): ο «όμηρος» ο συμβολισμός του οποίου συναντάται και στην Ομηρική Οδύσσεια, αλλά και στην ίδια ονομασία του Ομήρου, το Ν (2): ο «κοννοφόρος», το οποίο έχει αναγνωστεί και στην κόψη πέλεκυ του Αρκαλοχωρίου, σε ένα πήλινο ανάγλυφο από τα Μάλια. Ένα ακόμα ανερμήνευτο σύμβολο είναι το εικονόγραμμα Νο3 του Δίσκου που παριστάνει μια ανδρική κεφαλή άνδρα με δερματοστιξία σε σχήμα «8». Το Ν (24) που παριστάνει ένα οίκημα που μοιάζει με ναό της Καππαδοκίας.

Ποια υλικά χρησιμοποίησες; Στην έκθεση συμπεριλαμβάνεις γλυπτά από πηλό και γάζα…
Η επιλογή των υλικών που χρησιμοποίησα καθορίστηκε από το υλικό του Δίσκου, τον πηλό. Αναζήτησα επίσης το ύφος απόδοσης των γλυπτών που θα αναπαριστούσαν τα σύμβολα του 17ου αι. π.Χ.. Επιρροή για το ύφος των γλυπτών αποτέλεσαν μεταξύ άλλων τα «αναθηματικά μινωικά ιερά κορυφής» (κεφαλές) της 2ης χιλιετίας π.Χ. όπως και τα αναθηματικά ειδώλια του Κυπριακού Στρατού από τερρακότα χρονολογημένα τον 7ο αι. π.Χ. που ανακαλύφτηκαν το 1929 γύρω από βωμό ιερού στην Αγία Ειρήνη Κύπρου. Ο δάσκαλός μου ο Γ. Λάππας έλεγε: «Ένα καλό γλυπτό είναι σαν έναν αναμμένος προβολέας κατά τη διάρκεια της ημέρας». Τον έχω συνέχεια στο μυαλό μου σε σχέση με την ισορροπία ενός γλυπτού…Τα προπλάσματα κατασκευάστηκαν περίπου σε διαστάσεις 30X40 εκ. επίσης με πρώτη ύλη τον πηλό, έτσι ώστε να υπάρχει οργανική και μορφολογική συγγένεια με τα πήλινα εικονογράμματα του Δίσκου. Στο πρώτο στάδιο απομόνωσα το κάθε εγχάρακτο εικονόγραμμα και δημιούργησα ένα δισδιάστατο σχέδιο. Στη συνέχεια, κατασκεύασα ένα πρόπλασμα τρισδιάστατου σκελετού (αρματούρα) από διάφορα υλικά όπως: σύρμα με χαρτοταινία, καλώδιο, ξύλο, χαρτόνι, το οποίο στη συνέχεια επενδύθηκε με πηλό και γυψόγαζα η οποία προσέδωσε τη συμπαγή μορφή τρισδιάστατου γλυπτού. Για κάποια άλλα γλυπτά χρησιμοποίησα ξύλα που λάξευσα, ή χοντρό χαρτόνι που σχηματοποίησα και στη συνέχεια τα κάλυψα και μορφοποίησα επίσης με πηλό, γυψόγαζα, μαλλί, άμμο, λάσπη, οικοδομικά υλικά. Τέλος, έφτιαξα μια άλλη κατηγορία γλυπτών βάσει κάποιου προπλάσματος ενός έτοιμου αντικειμένου το οποίο διαμόρφωσα στη συνέχεια με πηλό και γυψόγαζα, ή βάσει ενός φυσικού αντικειμένου που αποτέλεσε πηγή έμπνευσης.

Μερικές φορές βλέπω τον δίσκο της Φαιστού σαν ένα καρβέλι ψωμί, σαν εκείνα που πάνε οι χριστιανοί στην εκκλησία…
Είναι αλήθεια ότι ο Δίσκος μοιάζει με «χριστόψωμο» που φτιάχνουν οι γυναίκες παραμονή των Χριστουγέννων και το στολίζουν στο κέντρο του με το σημείο του σταυρού. Επίσης, πλάθουν με ζυμάρι φυτικά και ζωικά σύμβολα που συνδέονται με το επάγγελμα του νοικοκύρη, αλλά και με την γονιμότητα. Πολλά από αυτά τα διακοσμητικά μοτίβα τα συναντάμε και στον Δίσκο. Πάντως, το κυρίαρχο θέμα του Δίσκου είναι η Μινωική Μητέρα Γαία, η θεά της γονιμότητας.

Έχει ξαναγίνει σύγχρονη εικαστική προσέγγιση στον δίσκο; Δεν θυμάμαι να έχω δει κάτι που να μοιάζει με αυτό που έκανες.
Η πλαστική (σχεδιαστική γλυπτική) και ψηφιακή αναπαράσταση των εικονογραμμάτων του Δίσκου της Φαιστού έγινε σύμφωνα και με την βιβλιογραφική επισκόπηση της διπλωματικής μου εργασίας, για πρώτη φορά. Ωστόσο, κάθε επόμενη προσπάθεια πλαστικής αναπαράστασης των 45 εικονογραμμάτων του Δίσκου της Φαιστού θα αποτελέσει στο μέλλον εγχείρημα ακριβέστερης τεκμηρίωσης καθώς θα πλησιάζουμε περισσότερο στην ημέρα της αποκρυπτογράφησης της Γραμμικής Γραφής Α’ του Δίσκου και μέσω αυτής στην καλύτερη κατανόηση της Μινωικής σκέψης. Σχετικά με την ψηφιοποίηση του ιδίου του Δίσκου της Φαιστού έχει πραγματοποιηθεί το πρώτο Eρευνητικό Παράδειγμα Ψηφιακής Αφήγησης του Δίσκου με 3D Τεχνολογία Σάρωσης από το Τμήμα Μηχανολόγων Μηχανικών, στο Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ινστιτούτο Κρήτης το 2016.

Γιατί επέλεξες τον χώρο του καφέ στο Αρχαιολογικό μουσείο;
To Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο είναι για μένα μια οντότητα αστείρευτου πλούτου, γνώσης και συναισθημάτων που μου προκαλεί δέος. Μια έκθεση στα «θεμέλια» του χώρου αυτού όπου εδράζει το Καφέ του Μουσείου —το οποίο επεκτείνεται και στο Αίθριο που περιβάλλεται από αρχαίες μορφές— είναι ένας ιδανικός τόπος έκθεσης του έργου μου, ειδικά με την συγκεκριμένη θεματική του Δίσκου της Φαιστού. Οι γλυπτικές μορφές των συμβόλων του Δίσκου ενσωματώνονται στις ημιφωτισμένες προθήκες-στήλες του χώρου του Καφέ προβάλλοντας μια συνύπαρξη ενός σώματος-δοχείου μέσα σε ένα άλλο δοχείο. Τον συγκεκριμένο χώρο του Καφέ έχει μετατρέψει η Αιμιλία Κουγιά, υπεύθυνη του χώρου, τα τελευταία δέκα χρόνια σε φυτώριο καλλιτεχνών και πολιτιστικών δράσεων, εμψυχώνοντας και μεταβάλλοντας την δυναμική του Μουσείου. Ωστόσο, η λειτουργία του κινδυνεύει να διακοπεί οριστικά εξαιτίας των εμποδίων που θέτει ο νέος διαγωνισμός του Οργανισμού Διαχείρισης Αρχαιολογικών Πόρων για τα αναψυκτήρια.

Πώς μπορεί κανείς να αγοράσει τα έργα σου; Ήδη βλέπω τρία από αυτά σε έναν τοίχο του σπιτιού μου. Αναρωτιέμαι αν αντέχω οικονομικά ένα τέτοιο απόκτημα.
Είμαι ιδεολογικά υπέρ της φτηνής πώλησης έργων τέχνης έτσι ώστε να είναι προσιτά σε όλους σαν να πρόκειται για ένα παιχνίδι ή για ένα μαγικό αντικείμενο και όχι ένα είδος πολυτελείας. Ένα έργο τέχνης πρέπει να είναι οικονομικά προσιτό ώστε να μπορεί να αποκτηθεί εύκολα και να τοποθετηθεί ανάμεσα στα καθημερινά μας πράγματα μεταρσιώνοντας την χρήση τους, την αισθητική τους και την ψυχική επίδραση στον κάτοχό τους. Διαφορετικά υπάρχει ναρκοθέτηση στην επιθυμία, στην φαντασία, ή στο συναίσθημα που κινητοποιούν έναν άνθρωπο να αποκτήσει ένα έργο τέχνης. Τα έργα τέχνης είναι μια αγκαλιά.