Κατερίνα Γρέγου: «Στο ΕΜΣΤ θέλουμε να βγουν οι νέοι από τη ζώνη ασφαλείας τους»

Όταν συνάντησα για πρώτη φορά την Κατερίνα Γρέγου ήταν περιτριγυρισμένη από νεαρά άτομα και είχε στην αγκαλιά της την Εκλέρ ντε Σαλαμίν. Μια φιλική και παιχνιδιάρα ημίαιμη σκυλίτσα, που είναι, όπως έμαθα, η μασκότ του μουσείου. Τι έκανε όμως ένα σκυλάκι στο Μουσείο; «Πρωταγωνιστούσε» στην εκδήλωση με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Αδέσποτων ζώων, μια ρηξικέλευθη για τα ελληνικά δεδομένα ιδέα (και δεν είναι η μόνη) της καλλιτεχνικής διευθύντριας του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης (ΕΜΣΤ), που είχε μεγάλη απήχηση στο ελληνικό φιλότεχνο κοινό και μάλιστα προβλήθηκε στο κεντρικό δελτίο ειδήσεων του BBC World News. Την παρατηρούσα τότε ενθουσιασμένη να χαϊδεύει τα σκυλιά των νεαρών επισκεπτών, να απαντά πρόθυμα με χαμόγελο κάθε φορά που τη ρωτούσαν κάτι για την ομαδική έκθεση «Modern Love». Αυτό είναι άλλωστε που επιδιώκει και εκείνη, να οδηγήσει το ΕΜΣΤ στη νέα του εποχή, «να βγουν οι νέοι από τη ζώνη ασφαλείας τους, να το επισκεφτούν και να γνωρίσουν νέους κόσμους». «Έχουμε αποκτήσει ένα κοινό που δεν υπήρχε πριν: το μουσείο είναι πια γεμάτο από νέους ανθρώπους» μου λέει σήμερα, που συζητάμε ξανά με αφορμή τα δύο χρόνια από την ανάληψη των καθηκόντων της την 1η Ιουλίου 2021.

Κατερίνα Γρέγου, η καλλιτεχνική διευθύντρια του ΕΜΣΤ μιλά για τη νέα εποχή του Μουσείου

Κληρονομήσατε ένα μουσείο χωρίς πρόγραμμα, αναλάβατε την καλλιτεχνική διεύθυνση του ΕΜΣΤ τον Ιούλιο του 2021 και μέσα σε διάστημα 9 μηνών ανοίξατε επτά νέες περιοδικές εκθέσεις. Αυτόν τον Ιούλιο γιορτάζετε επίσημα τα 2 χρόνια. Ποια ήταν η μεγαλύτερη πρόκληση που αντιμετωπίσατε;
Για την ακρίβεια, από τότε που ξεκίνησε το νέο καλλιτεχνικό πρόγραμμα, τον Ιούνιο του 2022, έχουμε διοργανώσει 18 εκθέσεις, έχουμε πραγματοποιήσει 38 δημόσιες δράσεις, έχουμε εκδώσει 14 βιβλία, έντυπα και ψηφιακά, και έχουμε πραγματοποιήσει δεκάδες εκπαιδευτικά προγράμματα. Η μεγαλύτερη πρόκληση που αντιμετωπίσαμε και αντιμετωπίζουμε είναι το θεσμικό πλαίσιο μέσα στο οποίο λειτουργούμε, που δεν είναι προσαρμοσμένο στις ανάγκες και τις απαιτήσεις ενός μουσείου σύγχρονης τέχνης. Επίσης, το γεγονός ότι ένας τόσο μεγάλος οργανισμός (θυμίζω ότι το κτίριο είναι 20.000 τετραγωνικά και έχει 8 εκθεσιακούς χώρους πάνω από 5.000 τ.μ.) είναι υποστελεχωμένος.

Αυτή τη στιγμή στο μουσείο εργάζονται 54 άνθρωποι με συμβάσεις ΙΔΑΧ (Ιδιωτικού δικαίου αορίστου χρόνου), ενώ ο υφιστάμενος εσωτερικός κανονισμός λειτουργίας προβλέπει 88 θέσεις. Λειτουργούμε, δηλαδή, με λίγο παραπάνω από τους μισούς ανθρώπους που θα χρειαζόταν κανονικά ένα μουσείο της δικής μας εμβέλειας. Αυτή η έλλειψη γίνεται πιο αντιληπτή αν αναλογιστεί κανείς το πλήθος και τη συστηματικότητα των δραστηριοτήτων μας, που δεν είναι τίποτα παραπάνω από αυτό που θα όφειλε να κάνει ένα οποιοδήποτε σύγχρονο μουσείο προκειμένου να αναπτύξει μακροχρόνια σχέση με το κοινό του και να προσελκύσει νέους επισκέπτες.

Ποια θεωρείτε τη σημαντικότερη αλλαγή που έχετε επιφέρει για την αναβάθμιση του ΕΜΣΤ;
Το ότι υπάρχει πλέον σταθερό και συνεκτικό πρόγραμμα, ότι το ΕΜΣΤ έχει γίνει σημείο συνάντησης του κόσμου, ότι διευρύνθηκε και ανανεώθηκε το κοινό. Και το ότι έχουμε αποκτήσει ένα νέο κοινό που δεν υπήρχε πριν: το μουσείο είναι πια γεμάτο από νέους ανθρώπους, πράγμα το οποίο μας κάνει ιδιαίτερα περήφανους και χαρούμενους.

Με την έκθεση «Modern Love: Η Αγάπη στα χρόνια της ψυχρής οικειότητας» να παίρνει παράταση, αλλά και με την ανακοίνωση ότι το ΕΜΣΤ είναι το πρώτο pet friendly μουσείο της Ελλάδας. η κινητικότητα των νέων ατόμων που έσπευσαν να σας επισκεφτούν αυξήθηκε; Τι είναι αυτό που θέλετε να βρουν τα νέα άτομα στο ΕΜΣΤ;
Πάνω από 70.000 άνθρωποι έχουν επισκεφθεί το «Modern Love: H Aγάπη στα χρόνια της ψυχρής οικειότητας» από τότε που άνοιξε τον Δεκέμβριο και ο κόσμος συνεχίζει να έρχεται, γι' αυτό και αποφασίσαμε να δώσουμε παράταση. Η έκθεση έχει ιδιαίτερη απήχηση στους νέους ανθρώπους γιατί πιστεύω ότι μπορούν να ταυτιστούν με το περιεχόμενό της.  Το «Modern Love» αντανακλά πολλά από τα θέματα που αντιμετωπίζουν οι νεότερες γενιές που έχουν μεγαλώσει με το ίντερνετ και τα social media, όπως το άγχος που δημιουργεί η υπερπληροφόρηση, η λανθάνουσα πίεση να είναι κανείς/καμία συνεχώς συνδεδεμένος/η,  παρών/ουσα και «ορατός/ή», ο ψηφιακός εθισμός, η κατάλυση των ορίων μεταξύ ιδιωτικού και δημόσιου, το FOMO (fear of missing out) –ο φόβος μήπως χάσεις κάτι– και η συμμόρφωση με τα ψηφιακά πρότυπα ομορφιάς και επιτυχίας.

Ένας από τους βασικούς στόχους μας γενικότερα, όπως και με αυτή την έκθεση, είναι να ενθαρρύνουμε τους νέους ανθρώπους να σκεφτούν πιο κριτικά και από διαφορετικές οπτικές γωνίες για ένα συγκεκριμένο θέμα και να θέσουν υπό αμφισβήτηση τις πολωτικές και μονοδιάστατες αντιλήψεις για τον κόσμο που υπάρχουν σε μεγάλο βαθμό σήμερα. Στο ΕΜΣΤ θέλουμε να βγουν οι νέοι από τη ζώνη ασφαλείας τους, να έρθουν και να γνωρίσουν νέους κόσμους που δεν τους ξέρουν, να  βρουν υλικό για να σκεφτούν, να τους ανοίξουν καινούργιοι ορίζοντες χωρίς να χρειαστεί να ταξιδέψουν αλλού, να τους ωθήσουμε να κινητοποιηθούν ως πολίτες.  Για μένα το μουσείο ως δημόσιος οργανισμός δεν έχει μόνο ψυχαγωγικό αλλά και παιδαγωγικό ρόλο. Η τέχνη και ο οπτικός πολιτισμός αποτελούν σημαντικό παράγοντα μετασχηματισμού της εκπαίδευσης, της παραγωγής γνώσης, των εναλλακτικών αφηγήσεων, κινητήρια δύναμη για τη διάδοση αξιών προόδου και χειραφέτησης στην κοινωνία.

Κατερίνα Γρέγου: το «Return to Sender» των NEST και η «γρήγορη μόδα»

Προτείνατε στο ΚΠΙΣΝ τη μεγάλη υπαίθρια εγκατάσταση «Return to Sender» των NEST, της καλλιτεχνικής κολεκτίβας από την Κένυα με σκοπό να ευαισθητοποιήσετε την κοινή γνώμη στην Ελλάδα για τις αρνητικές συνέπειες της λεγόμενης «γρήγορης μόδας». Ποια είναι η ανταπόκριση του κόσμου;
Η μεγάλης κλίμακας εγκατάσταση των NEST, μια συμπαραγωγή του ΕΜΣΤ και του ΚΠΙΣΝ, βρίσκεται εγκατεστημένη στην Εσπλανάδα του ΚΠΙΣΝ και είναι σημαντικό να πω ότι έχει δωρεάν πρόσβαση στο κοινό. Στην Ελλάδα, πολύ δυστυχώς, έχουμε ένα από τα χαμηλότερα ποσοστά περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης στην Ευρώπη. Για παράδειγμα, με σοκάρει το γεγονός ότι οι πλαστικές σακούλες εξακολουθούν να είναι ευρέως διαθέσιμες παντού, ενώ γνωρίζουμε πόσο επιβλαβείς είναι για το περιβάλλον και ιδιαίτερα επικίνδυνες για τη θάλασσα και τη θαλάσσια ζωή, τη στιγμή που στις περισσότερες χώρες της Ευρώπης έχουν απαγορευτεί. Πόσο δύσκολο είναι να γίνει το ίδιο και εδώ, δεδομένου ότι πρόκειται για ένα από τα πιο προφανή μέτρα που θα μπορούσαν να είχαν ληφθεί;

Αποφάσισα να προτείνω στο ΚΠΙΣΝ το «Return to Sender» γιατί ασχολείται με το περιβαλλοντικό αποτύπωμα των φθηνών ρούχων που αγοράζουμε από τα καταστήματα αλυσίδας και με τις καταστροφικές επιπτώσεις που έχει στο περιβάλλον η βιομηχανία της γρήγορης μόδας (fast fashion) και της μόδας γενικότερα. Πόσοι ξέρουν ότι η βιομηχανία αυτή είναι υπεύθυνη για το 10% των ετήσιων παγκόσμιων εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα, περισσότερο από ό,τι όλες οι διεθνείς πτήσεις και η θαλάσσια ναυτιλία μαζί, και χρησιμοποιεί δισεκατομμύρια λίτρα νερού που θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν καλύτερα; Ή ότι τα περισσότερα από τα ανεπιθύμητα φθηνά ρούχα μας καταλήγουν σε χωματερές στην Αφρική; Θεωρώ ότι είναι τεράστιο ζήτημα διότι κάθε φορά που μπαίνει κανείς σε ένα μαγαζί για και αγοράζει ένα φθηνό μπλουζάκι ή παντελόνι, καλό θα είναι να σκεφτεί δυο φορές, καθώς επίσης και να το ξανασκεφτεί πριν αγοράσει κάποιο συνθετικό ρούχο. Τα τελευταία αφού πλυθούν στο πλυντήριο ρίχνουν κάθε χρόνο μισό εκατομμύριο τόνους πλαστικών μικροϊνών στον ωκεανό, ποσότητα που ισοδυναμεί με 50 δισεκατομμύρια πλαστικά μπουκάλια. Οι μικροΐνες δεν μπορούν να εξαχθούν από το νερό και εξαπλώνονται σε όλη την τροφική αλυσίδα.

Δεν θα μπορούσα να σκεφτώ καλύτερο μέρος από τους ανοιχτούς δημόσιους χώρους του KΠΙΣΝ, με την τεράστια προσέλευση κόσμου που έχουν πετύχει, για να αρχίσει μιας συζήτηση γύρω από αυτό το τόσο επείγον θέμα, στη χώρα μας. Μέχρι στιγμής πάνω από 15.000 άνθρωποι έχουν εισέλθει στο περίπτερο των NEST από τότε που άνοιξε στα τέλη Απριλίου και ελπίζω ότι θα έρθουν πολλοί περισσότεροι.

Ο Ιάννης Ξενάκης στο ΕΜΣΤ

Το ΕΜΣΤ διοργανώνει τη μεγαλύτερη εκθεσιακή παρουσίαση του Ιάννη Ξενάκη διεθνώς, συμπαραγωγή του ΕΜΣΤ και του Musée de la Musique-Philharmonie de Paris. Ήταν δύσκολο εγχείρημα; Να περιμένουμε και άλλες σημαντικές συνεργασίες με μουσεία του εξωτερικού;
Η έκθεση, όπως και όλες οι ιστορικές εκθέσεις, έχει προκλήσεις και δυσκολίες γιατί περιέχει ευαίσθητα έργα, σχέδια, αρχεία και τεκμήρια που έχουν συγκεκριμένες προδιαγραφές και περιορισμούς υγρασίας, φωτός κ.λπ. Αλλά ακόμα και οι εκθέσεις σύγχρονης τέχνης που κάνουμε έχουν πολλές απαιτήσεις και μεγάλο χρόνο προετοιμασίας, μερικές φορές χρειάζονται χρόνια για να οργανωθούν.

Πίσω από κάθε έκθεση, εκτός από τους επιμελητές, κρύβονται αρχιτέκτονες, μηχανικοί, παραγωγοί, κατασκευαστές, ηλεκτρολόγοι, ειδικοί στα οπτικοακουστικά, συντηρητές, αρχειοθέτες, τεχνίτες εγκατάστασης, γραφίστες, μεταφραστές, επιμελητές κειμένων και πολλοί άλλοι. Ο περισσότερος κόσμος που έρχεται δεν ξέρει πόση δουλειά κρύβεται πίσω από τη διοργάνωση μιας έκθεσης, ειδικά όταν δεν πρόκειται για μια απλή ανάρτηση ενός πίνακα στον τοίχο ή για την τοποθέτηση ενός γλυπτού σε ένα βάθρο – πράγμα που ισχύει για τα περισσότερα μουσεία σύγχρονης τέχνης που εκθέτουν πολύπλοκες εγκαταστάσεις ή έργα με ποικίλα και ευαίσθητα υλικά ή πολύπλοκα πολυμέσα.

Στις εκθέσεις για τον Ιάννη Ξενάκη π.χ. εργάστηκαν πάνω από 70 άτομα για πάνω από έναν χρόνο. Έπονται όντως και άλλες συνεργασίες με σημαντικά μουσεία και ιδρύματα του εξωτερικού, όπως η ατομική έκθεση της Ελληνο-Βελγίδας καλλιτέχνιδας Δανάης Ανεσιάδου που θα γίνει τον Δεκέμβριο σε συμπαραγωγή με το WIELS στις Βρυξέλλες.

Επίσης η έκθεση «Μυστήριο 3: Ελευσίνα Mon Amour: Αναζητώντας τον Τρίτο Παράδεισο» συνδέει την πολιτική, την ποιητική και την αισθητική. Τι ξεχωριστό έχει αυτή η έκθεση; 
Κατ’ αρχάς για τους περισσότερους Αθηναίους η Ελευσίνα είναι terra incognita. Η έκθεση δίνει στο κοινό τη δυνατότητα να ανακαλύψει αυτό τον μαγικό αλλά τραυματισμένο τόπο, ένα πραγματικό ιστορικό παλίμψηστο, πλούσιο σε αφηγήματα ιστορικά και πολιτιστικά όσο και κοινωνικά και οικονομικά. Η πόλη της Ελευσίνας, χαρακτηριστική μεταβιομηχανική περίπτωση, με τις πολλές κοινότητές της που έρχονται από μακριά –εντός και εκτός Ελλάδας– είναι ιδανικό μέρος για να διερευνηθούν μερικές από τις σημαντικότερες σύγχρονες παγκόσμιες διαδικασίες και μια σειρά από κρίσιμα ζητήματα της εποχής μας: από την οικονομική αναδιάρθρωση, τις ραγδαίες αλλαγές στην παραγωγική οικονομία και την εργασία, μέχρι το οικολογικό-περιβαλλοντικό ζήτημα, τη μετανάστευση, την πολιτειότητα, τα ανθρώπινα δικαιώματα και την πολιτιστική ταυτότητα.

Η έκθεση, ένα «πορτραίτο» ουσιαστικά της πόλης, συρράπτει μνήμη και εμπειρία, χώρο και χρόνο, παρελθόν και παρόν και προτείνει επιπλέον μια ψυχογεωγραφική ανάλυση. Το ιδιαίτερο, όπως και της ίδιας της Ελευσίνας, νομίζω, είναι ότι αποκαλύπτει την ομορφιά στο πιο σκληρό τοπίο και τον πολιτικό αγώνα στη φαινομενικά πιο γαλήνια θέα, συνδέοντας έτσι την πολιτική, την ποιητική και την αισθητική.

Διηγηθείτε μας μια ιδιαίτερη ιστορία που έχετε ζήσει στο ΕΜΣΤ από τότε που αναλάβετε ως καλλιτεχνική διευθύντρια, που σας έμεινε αξέχαστη.

Αξέχαστα θα μου μείνουν τα πρώτα εγκαίνια όταν ξεκίνησε το νέο καλλιτεχνικό πρόγραμμα ακριβώς πριν από έναν χρόνο, τον Ιούνιο του 2022. Οι φύλακές μας καταμέτρησαν πάνω από 5.000 ανθρώπους. Δεν το πίστευα. Γύρναγα γύρω γύρω σαν σαστισμένη. Δεν περιγράφεται η συγκίνηση που ένιωσα. Το μουσείο κατάμεστο και ο κόσμος να κοιτάει τα έργα προσηλωμένος.

Αυτό συνεχίστηκε και με τον 2ο κύκλο εκθέσεων τον Δεκέμβριο, που είδαμε ουρές να τυλίγονται γύρω από το μουσείο και πρόσφατα στα εγκαίνια των δύο εκθέσεων του Ιάννη Ξενάκη τον Ιούνιο. Την τελευταία φορά που είδαμε ουρές έξω από μουσείο στην Αθήνα ήταν το 1999 με την έκθεση του Ελ Γκρέκο στην Εθνική Πινακοθήκη. Το ότι συμβαίνει και σε ένα μουσείο σύγχρονης τέχνης είναι ακόμα πιο αξιοσημείωτο. Δεν υπάρχει μεγαλύτερη ανταμοιβή για μένα και γι’ αυτό που κάνουμε, όταν βλέπω την αποδοχή και τον ενθουσιασμό των επισκεπτών.

Πώς αισθανθήκατε για το ρεπορτάζ του BBC NEWS με αφορμή την Παγκόσμια ημέρα των Αδέσποτων Ζώων στο ΕΜΣΤ; 
Φυσικά είμαι πολύ χαρούμενη που προβλήθηκε το ΕΜΣΤ στο κεντρικό δελτίο ειδήσεων του BBC World News, αλλά εκείνο που είναι πιο σημαντικό είναι ότι ένα ελληνικό μουσείο δίνει το παράδειγμα και δημιουργεί ένα νέο πρότυπο με το να επιτρέπει τα κατοικίδια. Στις ΗΠΑ, για παράδειγμα, κανένα από τα μεγάλα μουσεία δεν εφαρμόζει την ίδια πολιτική.

Τι ιεραρχείτε ως πιο σημαντικό στη ζωή σας;
Δεν είναι ένα πράγμα. Αλλά ψηλά στην ιεραρχία βάζω έννοιες όπως η γενναιοδωρία και η προσφορά γενικότερα, το δίκαιο, το χιούμορ και το γέλιο, την καλοσύνη, αλλά και δύο αγαπημένες ελληνικές έννοιες: το φιλότιμο και τη λεβεντιά. Μου δημιουργεί απέχθεια το ψεύτικο και το δήθεν.

ΕΜΣΤ: οι μελλοντικές εκθέσεις

Ποιοι οι στόχοι σας για το μέλλον του ΕΜΣΤ; Μας λέτε λίγα λόγια για τις εκθέσεις που έπονται;
Θα συνεχίσουμε πάνω στην πολιτική και τους στόχους που ανακοινώσαμε πριν από δύο χρόνια. Στόχος μας πάντα η διεύρυνση του κοινού και να φέρουμε πιο κοντά στη σύγχρονη τέχνη όσο περισσότερους ανθρώπους γίνεται, καταδεικνύοντας ότι τα θέματα τα οποία διαπραγματεύεται δεν είναι ούτε μακριά ούτε ξένα προς τα περισσότερα πράγματα που μας απασχολούν καθημερινά σήμερα.

O χειμερινός κύκλος εκθέσεων του ΕΜΣΤ θα εξερευνήσει τη θέση των γυναικών στην ιστορία και το παρόν της ελληνικής σύγχρονης τέχνης και όχι μόνο. Για 5 μήνες το Μουσείο θα αφιερωθεί σε γυναίκες καλλιτέχνιδες όλων των γενεών και από διαφορετικές καταγωγές. Κεντρικό ρόλο θα έχει η νέα έκθεση της συλλογής του ΕΜΣΤ στον τρίτο όροφο με έργα αποκλειστικά γυναικών δημιουργών, ενσωματώνοντας και σημαντικά έργα από τη μεγάλη δωρεά του Δημήτρη Δασκαλόπουλου.

Σε διάλογο με αυτήν θα βρίσκεται η πρώτη μεγάλη αναδρομική έκθεση της Λήδας Παπακωνσταντίνου, μια σημαντική οφειλή της Ελλάδας στην πρωτοπόρο της performance και του φεμινισμού, μια από τις σημαντικότερες καλλιτεχνικές φυσιογνωμίες της γενιάς της, καθώς και η εκτενής παρουσίαση του έργου της Χρύσας Ρωμανού από όλες τις περιόδους της δραστηριότητάς της, μεταξύ άλλων εκθέσεων με καλλιτέχνιδες από το εξωτερικό και την Ελλάδα. Οι εκθέσεις στοχεύουν στην επαναξιολόγηση της ελληνικής ιστορίας της τέχνης και την εγγραφή των γυναικών, διαφορετικών γενεών στην καλλιτεχνική δραστηριότητα. 

Info
Αν κάποιος επισκεφτεί σήμερα το μουσείο, θα δει στον χώρο του υπογείου την ομαδική έκθεση «Modern Love» που έχει επιμεληθεί η ίδια και πήρε παράταση, ενώ επιμελείται και την κεντρική έκθεση σύγχρονης τέχνης «Μυστήριο 3: Ελευσίνα Mon Amour», που εγκαινιάστηκε 7 Ioυλίου. Επίσης, θα περιηγηθεί στις δύο περιοδικές εκθέσεις του Ιάννη Ξενάκη στο ισόγειο και στον 3ο όροφο.